SCENARIUSZE ZAGOSPODAROWANIA I WYKORZYSTANIA SUROWCÓW SKALNYCH W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM

SCENARIUSZE ZAGOSPODAROWANIA I WYKORZYSTANIA SUROWCÓW SKALNYCH W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM SCENARIOS OF DEVELOPMENT AND UTILIZATION OF ROCK MINERALS IN THE PODLASKIE VOIVODESHIP Katarzyna Guzik, Jarosław Szlugaj, Krzysztof Galos - Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków Artykuł przedstawia szczegółowo trendy rozwoju bazy zasobowej, wydobycia, produkcji i zapotrzebowania na kruszywa naturalne żwirowo-piaskowe, będące najważniejszym surowcem skalnym w województwie podlaskim. Oceniono stan bazy zasobowej oraz wskazano największe dotychczas niezagospodarowane złoża kruszyw, wysoko ocenione w waloryzacji pod kątem kryteriów górniczych, środowiskowych oraz planistycznych. Przedstawiono uwarunkowania transportu kruszyw w województwie, a także zaprezentowano scenariusze rozwoju popytu i podaży tych kruszyw w perspektywie roku 2020. W artykule przedstawiono również możliwości zaopatrzenia województwa w kruszywa naturalne łamane wraz z prognozą ich zużycia do roku 2020. Ponadto zaprezentowano problematykę pozyskiwania i wykorzystania innych surowców skalnych w województwie, takich jak kreda pisząca, piaski kwarcowe do betonów komórkowych i wyrobów wapienno-piaskowych oraz surowce ilaste ceramiki budowlanej. Słowa kluczowe: surowce skalne, kruszywa mineralne, zasoby, produkcja, zużycie, transport The paper presents detailed information about tendencies in the natural sand and gravel aggregates resource base, their extraction, production and consumption in Podlaskie Voivodeship. They are the most important mineral commodities produced in the voivodeship. Resources base of aggregates has been analysed, and the biggest undeveloped deposits in the region, which were highly evaluated in term of mining, environmental and land development conditions, has been indicated. The conditions of aggregates transport within the region have been analyzed and the scenarios of development of supply and demand for the aggregates up to 2020 have been presented. Moreover, the paper presents information about supplies of natural crushed aggregates, which are produced in the Podlaskie Voivodeship only in small amounts, with the forecast of their consumption up to 2020. Moreover, issue of production and utilization of other mineral commodities extracted in the region, such as chalk, sands for cellular concrete and lime-sand products and clays and related materials for building ceramics, has been discussed. Key words: rock minerals, mineral aggregates, resources, production, consumption, transportation Wstęp Województwo podlaskie odgrywa bardzo istotną rolę w dostawach kruszyw żwirowo-piaskowych dla użytkowników w północnej, centralnej i wschodniej Polsce. W zakresie pozostałych surowców skalnych wykazywana w tym województwie produkcja jest niewielka i dotyczy przede wszystkim kredy piszącej, piasków kwarcowych do betonów komórkowych i wyrobów wapienno-piaskowych oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. Rozwinięta baza zasobowa kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych, zarówno w zakresie złóż zagospodarowanych, jak też rezerwowych, pozwala wiązać kierunek jego dalszego rozwoju z wydobywaniem tych kopalin. W związku z nierównomiernym rozmieszczeniem zasobów piasków i żwirów, najważniejszymi rejonami ich pozyskiwania są obecnie i zapewne pozostaną w przyszłości okolice Suwałk, Sokółki oraz Grajewa. Zwiększone zapotrzebowanie kruszywa, w tym piaski na podbudowy i nasypy drogowe, nastąpi w tym rejonie w najbliższych latach w związku z budową odcinków drogi ekspresowej S19 oraz drogi ekspresowej S61 Via Baltica. Artykuł został opracowany w ramach realizacji Zadania 6, Etap 6.5 Region Mazowiecko-Mazursko-Podlaski projektu pt. Strategie i scenariusze technologiczne zagospodarowania i wykorzystania złóż surowców skalnych. Pełna wersja opracowania ukazała się w formie monografii pt. Scenariusze zagospodarowania i wykorzystania surowców skalnych w województwie podlaskim [1]. Pozyskiwanie kruszyw żwirowo-piaskowych i jego perspektywy Województwo podlaskie zajmuje czwarte miejsce w kraju pod względem wielkości udokumentowanej bazy zasobowej kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych. Na jego obszarze 129

rozpoznanych jest ponad 580 złóż piasków i żwirów o łącznych zasobach około 1 250 mln t [2]. Największa ich koncentracja notowana jest w powiatach suwalskim, sokólskim i grajewskim, mniejsza w zambrowskim i łomżyńskim. W złożach zagospodarowanych udokumentowanych jest obecnie ponad 510 mln t tych kruszyw, a ich przeciętna statyczna wystarczalność przy obecnym poziomie wydobycia sięga niemal 40 lat. Największe zasoby kruszyw w złożach zagospodarowanych udokumentowane są w powiatach suwalskim i sokólskim, znacznie mniejsze w grajewskim, a niewielkie w pozostałych (rys. 1). Wystarczalność zasobów najwyższa jest w powiecie suwalskim - około 60 lat, a w powiecie sokólskim i grajewskim około 30 lat. Województwo podlaskie zajmuje tradycyjnie czołowe miejsce w kraju pod względem wielkości wydobycia kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych. Jest to region samowystarczalny w zakresie pozyskiwania tych kruszyw, a nadwyżki produkowanych żwirów kierowane są do wytwórni betonów położonych głównie w obrębie aglomeracji warszawskiej oraz w województwie lubelskim. Ilość pozyskiwanych piasków i żwirów w województwie osiągnęła w 2010 r. około 13,2 mln t, a jego udział w łącznym krajowym wydobyciu zbliżył się do 10%. Najważniejszymi dostawcami kopaliny piaszczysto-żwirowej są powiaty suwalski (2,8-5,4 mln t/r.) i sokólski (wzrost do 4,7 mln t w 2010 r.), a także grajewski (wzrost do 0,8 mln t w 2010 r.) i zambrowski (ograniczenie do 0,8 mln t w 2010 r.). Mniejsze znaczenie ma produkcja w powiatach białostockim, siemiatyckim i łomżyńskim (rys. 1, 2). Większość spośród około 160 czynnych kopalń kruszyw żwirowo-piaskowych województwa podlaskiego dostarcza wyłącznie piaski i pospółki, zaspokajając potrzeby rynku lokalnego w obrębie danego powiatu, rzadziej powiatów sąsiednich (np. z powiatu sokólskiego do białostockiego) [3]. Wielkość łącznej produkcji tych kruszyw wzrosła w ostatnich latach z 6-7 mln t/r. do nawet 12 mln t/r. Województwo podlaskie jest niewielkim w skali kraju konsumentem kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych, stąd też posiada nadmierne w stosunku do własnych potrzeb (1-2 mln t/r.) możliwości produkcyjne. Nadwyżki wytwarzanych kruszyw (3,5-4,3 mln t/r.), kierowane są w przewadze do aglomeracji warszawskiej (2,4-3,6 mln t/r.) i województwa lubelskiego (0,6-1,3 mln t/r.). Przedmiotem dostaw są głównie żwiry z kilkunastu dużych i bardzo dużych Rys. 1. Rozmieszczenie zasobów zagospodarowanych złóż kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych oraz ich wydobycia w województwie podlaskim wg stanu na 2010 r. Fig. 1. Location of developed sand&gravel aggregates deposits and their output in the Podlaskie voivodeship in 2010 Rys. 2. Wydobycie kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych w poszczególnych powiatach województwa podlaskiego w latach 2001-2010 (tys. t) Fig. 2. Mining output of sand&gravel aggregates in counties of Podlaskie voivodeship in the years 2001-2010 ( 000 t) 130

Tab. 1. Szacunkowe relacje podaży do popytu kruszyw żwirowo-piaskowych (bez piasków) w województwie podlaskim (mln ton) Tab. 1. Estimated relations of supply and demand for sand&gravel aggregates (without sand) in the Podlaskie voivodeship (million t) Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 Produkcja 4,8 6,4 5,0 4,7 6,0 Zużycie 1,1 2,1 1,3 1,2 1,7 Saldo +3,7 +4,3 +3,7 +3,5 +4,3 Rys. 3. Rozmieszczenie zasobów niezagospodarowanych złóż kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych w województwie podlaskim wg stanu na 31.12 2010 Fig. 3. Location of undeveloped sand&gravel aggregates deposits in the Podlaskie voivodeship in 2010 Tab. 2. Ranking nieeksploatowanych złóż piasków i żwirów w województwie podlaskim, poddanych waloryzacji Tab. 2. Ranking of undeveloped sand&gravel aggregates deposits in the Warmińsko- Podlaskie, which were valorized Lp. Złoże Zasoby bilansowe (tys. t) zakładów prowadzących przeróbkę mechaniczną (klasyfikacja sitowa na mokro) w powiatach suwalskim, sokólskim, grajewskim i zambrowskim (tab. 1). Głównymi konsumentami omawianych kruszyw na rynku lokalnym są wytwórnie betonu towarowego należące do krajowych potentatów branży betonowej, takich jak: Bosta Beton, Cemex Polska i Thomas Beton, położone w przewadze na terenie Białegostoku. Dość duży potencjał produkcyjny posiada również działająca w tym mieście firma Rabet, a także Maksbud z Bielska Podlaskiego. Własne wytwórnie betonu lub wyrobów betonowych posiada ponadto wiele firm produkujących kruszywa klasyfikowane i pospółki, większe z nich to m.in.: PPDM Kruszbet S.A. (Zakład Produkcji Kruszywa i Prefabrykatów Suwałki), Pol-Krusz (Wytwórnia Mas Betonowych w Szepietowie oraz w Kolnie), ZPK Rupińscy (Zakład Prefabrykacji Osowa), Pol-Krusz (Wytwórnia Mas Betonowych w Szepietowie) oraz PEK Raczkowski i Wspólnicy s.j. w Księżynie. W przypadku piasków klasyfikowanych notowana w województwie podlaskim produkcja znacznie przekracza bieżące zapotrzebowanie lokalnego budownictwa drogowego oraz wytwórców betonu. W związku z tym stanowią one często frakcję trudno zbywalną, składowaną w wyrobisku, bądź sprzedawaną nawet za symboliczną cenę 1 zł/t. Zapotrzebowanie na ten surowiec, jak również na piasek surowy, ma charakter okresowy i wzrasta w kopalniach, w sąsiedztwie których realizowane są duże inwestycje drogowe, takie jak budowa dróg ekspresowych i autostrad. Zasoby około 300 niezagospodarowanych złóż kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych w województwie sięgają 737 mln t, jednak zasoby tylko 25 spośród nich przekraczają 5 mln t. Występowanie większych złóż ogranicza się praktycznie do 3 powiatów, które już obecnie przodują pod względem wielkości wydobycia, tj. suwalskiego, sokólskiego i grajewskiego (rys. 3). Największe rezerwowe złoża to: Potasznia, Potasznia II i Potasznia II-1 w powiecie suwalskim oraz Kamionka-Drahle, Kamionka-Drahle 1, Kamionka-Drahle 2 i Starowlany w powiecie sokólskim. Waloryzacją, wykonaną według metodyki zaproponowanej przez Niecia i Radwanek-Bąk [6], objętych zostało 12 nieeksploatowanych złóż piasków i żwirów (tab. 2). Najwyżej w rankingu oceniono złoże Potasznia II, Potasznia II-1 i Kamionka-Drahle 2, wysoko uplasowały się również złoża: Kamionka-Drahle i Starowlany. Nieco niżej zostały ocenione złoża Kamionka-Drahle 1 i Woźna Wieś, a także Kosówka-Toczyłowo i Szymany, które otrzymały warunkowy, bądź zastrzeżony stopień dostępności w zakresie kryteriów środowiskowych. Złożom tym należy zapewnić kompleksową ochronę [1]. W tym celu konieczna jest m.in. aktualizacja planu zagospodarowania przestrzennego województwa, a nawet jednoznaczne wskazanie, że na obszarach tych złóż głównym kierunkiem wykorzystania terenu powinna być eks- Powiat Waloryzacja złoża 1 Potasznia II 58 168 Suwałki WWWN 2 Potasznia II-1 55 950 Suwałki WWWN 3 Kamionka-Drahle 2 23 316 Sokółka WWWN 4 Kamionka-Drahle 47 132 Sokółka WZNN 5 Starowlany 33 342 Sokółka WZNN 6 Kamionka-Drahle 1 62 864 Sokółka WZWN 7 Woźna Wieś 22 824 Grajewo WZWW 8 Kosówka-Toczyłowo 19 262 Grajewo WZZN 9 Szymany 24 882 Grajewo WZZW 10 Krzywólka-Suwałki* 5 056 Suwałki WWNX 11 Sobolewo A* 5 353 Suwałki WWNX 12 Potasznia 111 528 Suwałki WWWX * złoże zaniechane 131

ploatacja kopalin [7]. Weryfikacji wymagają również studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego niektórych gmin, w granicach których udokumentowano te najbardziej wartościowe złoża. Najniżej ocenione zostały 3 złoża z rejonu Suwałk, tj.: Krzywólka-Suwałki, Sobolewo A, a przede wszystkim największe w całym województwie złoże Potasznia o zasobach ponad 111 mln t, które pomimo bardzo dobrych wyników waloryzacji surowcowej, górniczej i środowiskowej zostały najniżej ocenione w kategorii planistycznej [1]. Zasoby prognostyczne kruszyw żwirowo-piaskowych w województwie podlaskim ocenia się na zaledwie ok. 228 mln t w ponad 20 obszarach prognostycznych, głównie w powiatach: hajnowskim, białostockim i łomżyńskim. Świadczy to o tym, że potencjał zasobowy tych kruszyw w województwie został już prawdopodobnie w wysokim stopniu rozpoznany [1]. Wywóz kruszyw żwirowo-piaskowych z województwa i jego uwarunkowania Notowana w województwie podlaskim znaczna nadpodaż kruszyw w stosunku do lokalnego i regionalnego zapotrzebowania (tab. 1), powoduje konieczność ich transportu na znaczne odległości (nawet 300 km). Łączny wywóz żwirów z województwa jest oceniany w ostatnich latach na 3-4 mln t/r., w tym do 3,6 mln t/r. do aglomeracji warszawskiej, 0,7-1,3 mln t/r. do województwa lubelskiego, a marginalne ilości (do 0,3 mln t/r.) do województwa łódzkiego (rys. 4). Większe dostawy kruszyw żwirowo-piaskowych dotyczą głównie żwirów z 10 dużych zakładów prowadzących przeróbkę mechaniczną (klasyfikacja sitowa na mokro) w powiatach suwalskim i sokólskim, a podrzędnie w powiecie grajewskim i zambrowskim. Rys. 4. Kierunki dostaw kruszyw żwirowo-piaskowych z województwa podlaskiego Fig. 4. Directories of sand&gravel aggregates supplies from the Podlaskie voivodeship Długość dróg krajowych w województwie wynosi ogółem 977,3 km, przy całkowitym braku autostrad i dróg ekspresowych (na koniec 2010 r.). Gęstość sieci dróg publicznych wynosi 119,9 km/100 km 2, w tym o nawierzchni twardej 59,4 km/100 km 2, co plasuje województwo na 13 miejscu w kraju. Generalnie, stan tych dróg jest niezadowalający, za wyjątkiem większości głównych dróg krajowych [8]. Długość linii kolejowych na obszarze województwa wynosi obecnie 759 km, w tym dwu i więcej torowych 107 km, zelektryfikowanych 220 km, szerokotorowych 79 km; na 100 km 2 powierzchni województwa przypada 3,8 km linii, co sytuuje je na ostatnim miejscu w kraju. Wobec słabo rozwiniętej infrastruktury kolejowej oraz posiadania własnej bocznicy kolejowej tylko przez 3 kopalnie: Sobolewo, Zadworzany i Drahle III, zdecydowana większość wywozu żwirów (ponad 70%) prowadzona jest transportem samochodowym. Ocenia się, że transport ten z 10 największych zakładów mógł wynieść w 2010 r. około 3,0 mln t/r. Około 50-55% przypadało na zakłady z rejonu Suwałk, 30-35% na zakłady z rejonu Sokółki, pozostała część na inne zakłady. W obrębie województwa niewątpliwie największe obciążenie wywozem żwirów dotyczy drogi wojewódzkiej DW652 na odcinku Osowa-Suwałki, drogi wojewódzkiej nr 655 na odcinku Biała Woda Suwałki, ulicy Utrata w Suwałkach oraz centrum Sokółki na zbiegu dróg nr 19, 674 i 673. Scenariusze rozwoju popytu i podaży kruszyw żwirowopiaskowych w województwie Prognoza zapotrzebowania na kruszywa naturalne żwirowo- -piaskowe do produkcji wyrobów betonowych w województwie podlaskim obejmuje trzy scenariusze, uzależnione od tempa rozwoju gospodarczego kraju [5]. Według prognozy, zużycie kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych w województwie podlaskim w każdym z przyjętych scenariuszy będzie utrzymywało się na poziomie niższym od zużycia wykazywanego w roku 2010: w scenariuszu dynamicznego rozwoju wyniesie około 1,2-1,3 mln t/r., w scenariuszu umiarkowanego rozwoju około 1,1-1,2 mln t/r., a w scenariuszu spowolnienia gospodarczego - około 1,1 mln t/r. (tab. 3). W każdym z rozpatrywanych scenariuszy potencjał produkcyjny województwa zdecydowanie przekraczać będzie wielkość prognozowanego wewnętrznego zużycia kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych. W związku z tym województwo to pozostanie w najbliższych latach bardzo istotnym dostawcą kruszyw na rynek województwa mazowieckiego (trend rosnący) i lubelskiego, a marginalnie również łódzkiego. Zmiana sposobu transportu żwirów z obecnie czynnych kopalń z samochodowego na kolejowy jest mało prawdopodobna wobec istniejących uwarunkowań infrastrukturalnych oraz ekonomicznych. Tab. 3. Prognozowane zużycie kruszyw żwirowo-piaskowych (bez piasków) w województwie podlaskim w trzech scenariuszach (mln t) Tab. 3. Forecasted sand&gravel aggregates consumption (without sand) in the Podlaskie voivodeship, three scenarios (million t) Scenariusz 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Dynamicznego rozwoju Umiarkowanego rozwoju Spowolnienia gospodarczego 1,3 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,3 1,3 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,3 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 132

Największą bazę zasobową i zarazem najdłuższą perspektywę prowadzenia eksploatacji i produkcji posiadają: Suwalskie KSM Sp. z o.o., Olsztyńskie KSM Sp. z o.o., PPMB Kruszbet S.A. oraz Białostockie KSM Sp. z o.o. W ciągu najbliższych dziesięciu lat ulegną natomiast wyczerpaniu zasoby złóż obecnie eksploatowanych przez ZPK Rupińscy s.j. Istnieje możliwość uruchomienia eksploatacji dotychczas niezagospodarowanych złóż kruszyw. Znacznym potencjałem zasobowym w złożach rezerwowych dysponuje przede wszystkim powiat suwalski, z dwoma dużymi złożami kruszyw Potasznia II (58 mln t) i Potasznia II-1 (56 mln t), w których zawartość żwiru sięga około 50%. Duże możliwości rozwoju wydobycia istnieją również w przypadku powiatu sokólskiego (trzy złoża w rejonie miejscowości Kamionka i Drahle o łącznych zasobach około 133 mln t oraz złoże Starowlany o zasobach 33 mln t), a także grajewskiego (złoża Woźna Wieś, Kosówka-Toczyłowo i Szymany), gdzie zawartość żwiru w niezagospodarowanych złożach wynosi 40-50% [1]. Przy ewentualnej eksploatacji wymienionych wyżej złóż, zapewnienie możliwości wywozu części kruszyw drogą kolejową musiałoby się wiązać z budową odpowiednio długich bocznic kolejowych, nawet do 7 km, lub dowozu kruszywa do najbliższej stacji załadunkowej, zwykle w odległości 5-10 km. Stąd uboga infrastruktura kolejowa na terenie województwa decyduje o ograniczonym wykorzystaniu tego transportu w przewozach obecnie, jak i zapewne w przyszłości. Ewentualny rozwój kolejowych przewozów kruszyw żwirowo-piaskowych w tym regionie w przyszłości wymagałby znacznych nakładów na modernizację istniejących linii kolejowych, jak i rozbudowę pozostałej infrastruktury, np. bocznic do nowo powstających kopalń. W celu zapewnienia wzrostu dostaw kruszyw transportem kolejowym należałoby rozważyć możliwość organizacji placów składowych przy kluczowych stacjach kolejowych, położonych najbliżej największych złóż niezagospodarowanych, np. na stacjach Papiernia koło Suwałk, Sokółka i Grajewo [1]. Zaopatrzenie województwa w kruszywa łamane i jego perspektywy Poziom zużycia kruszyw łamanych w województwie podlaskim systematycznie wzrasta i w 2010 r. osiągnął 1,7 mln t (tab. 4). W związku z brakiem udokumentowanych złóż skał zwięzłych, za wyjątkiem jednego niezagospodarowanego złoża głazów narzutowych (Krzywólka II o zasobach 244 tys. t), na terenie województwa nie prowadzi się wydobycia kopalin przydatnych do produkcji kruszyw łamanych. Wytwarzane są natomiast grysy z otoczaków, pozyskiwanych w kopalniach kruszyw żwirowo-piaskowych (poniżej 1 mln t/r.). Odrębną kwestią jest transport kruszyw łamanych w obrębie województwa podlaskiego. Deficyt regionalnej podaży uzupełniany jest tradycyjnie dostawami takich kruszyw z innych regionów kraju, głównie z regionu dolnośląskiego i świętokrzyskiego, a ponadto notowany jest niewielki import z Ukrainy (rys. 5). W przypadku pierwszego kierunku dostawy są realizowane głównie transportem kolejowym, natomiast z regionu świętokrzyskiego- transportem samochodowym. Rys. 5. Kierunki dostaw kruszyw łamanych do województwa podlaskiego Fig. 5. Directories of crushed aggregates supplies to the Podlaskie voivodeship W ostatnich latach jedyne większe inwestycje drogowe realizowane w województwie podlaskim to obwodnica Zambrowa i Wiśniewa (11,1 km) oraz odcinek Jeżewo-Białystok (24,5 km) w ramach budowanej drogi ekspresowej S8 [9]. Z kolei w najbliższych latach realizowane mają być odcinki drogi DK8 Katrynka-Przewalanka-Korycin (długość 22,8 km) oraz obwodnica Augustowa (36,3 km, częściowo droga jednojezdniowa DK8 oraz 13 km drogi dwupasmowej w ramach drogi ekspresowej S61). W dalszej perspektywie można spodziewać się realizacji odcinków dróg ekspresowych: S8 między Zambrowem a Jeżewem, S19 z Kuźnicy Białostockiej przez Białystok w kierunku Lublina, oraz odcinka S61 z Ostrowi Mazowieckiej do Suwałk i Budziska. Możliwości dowozu kruszyw łamanych transportem kolejowym dla potrzeb budowy wymienionych odcinków drogi są bardzo korzystne dla odcinka DK8 Katrynka- -Przewalanka-Korycin, w związku z jego dogodną lokalizacją w stosunku do stacji kolejowej w Białymstoku na linii kolejowej nr 6 (rys. 6). Z kolei w przypadku budowy obwodnicy Augustowa znaczna część stosowanych kruszyw łamanych pochodzić będzie od producentów z rejonu Suwałk. Dostawy z głębi kraju mogą być realizowane linią kolejową nr 6 do Sokółki, a następnie nr 40 do stacji Augustów lub dalej do stacji Las Suwalski (rys. 6). Alternatywne rozwiązanie, to wyładunek wysokojakościowych kruszyw łamanych z Dolnego Śląska w Białymstoku i ich dowóz na budowę obwodnicy Augustowa transportem samochodowym (ponad 90 km), ewentualnie z Białegostoku linią kolejową nr 38 do Ełku (około 100 km) i stamtąd transportem samochodowym drogą krajową DK16 w kierunku Augustowa (ponad 40 km). Spośród realizacji planowanych po 2015 roku, dogodne warunki dowozu kruszyw łamanych koleją istnieją przede wszystkim dla drogi S19 (liczne stacje wyładunkowe przy linii kolejowej nr 6, nr 38, nr 32 oraz nr 31). Tab. 4. Szacunkowe relacje podaży do popytu na kruszywa łamane w woj. podlaskim (mln t) Tab. 4. Estimated relations of supply and demand for crushed aggregates in the Podlaskie voivodeship (million t) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Produkcja 0,1 0,1 0,2 0,3 0,9 0,9 Zużycie 0,8 0,8 1,2 1,4 1,3 1,7 Saldo -0,7-0,7-0,9-1,1-0,4-0,8 133

Zdecydowanie trudniejszy będzie dowóz kruszyw łamanych do budowy odcinków S61 Via Baltica, w związku ze znacznym oddaleniem stacji kolejowych od planowanego przebiegu drogi. Wykorzystana do tego celu może być linia kolejowa nr 6, a następnie nr 36 (stacja Czerwony Bór), nr 38 (Osowiec, Grajewo, Prostki oraz Ełk), nr 40 (Las Suwalski), nr 51 (Suwałki oraz Trakiszki) oraz nr 39 (Papiernia oraz Raczki). roku miałoby wynieść 2,0 mln ton, a w 2020 wzrosnąć do około 3,1 mln ton, natomiast w scenariuszu spowolnienia gospodarczego - odpowiednio 1,3 mln t i 1,4 mln t (tab. 5). Wobec braku na terenie województwa eksploatowanych złóż kamieni budowlanych i drogowych oraz niewielkiej produkcji kruszyw łamanych z otoczaków i importowanego z Ukrainy granodiorytu nie ma możliwości zaspokojenia prognozowanego zapotrzebowania na kruszywa łamane ze źródeł lokalnych i w konsekwencji konieczne będą dostawy większości kruszyw łamanych z innych regionów. Dotyczy to zwłaszcza kruszyw łamanych stosowanych w mieszankach mineralno- -asfaltowych dla budownictwa drogowego oraz do produkcji wysokiej klasy betonów. Głównymi dostawcami tych kruszyw pozostaną nadal województwa dolnośląskie i świętokrzyskie, lecz możliwy jest także wzrost udziału w zużyciu kruszyw importowanych (np. ukraińskich). Kruszywa z województwa dolnośląskiego dostarczane będą tradycyjnie transportem kolejowym, a świętokrzyskiego - samochodowym. Pozyskiwanie i wykorzystanie innych surowców skalnych w województwie Rys. 6. Mapa planowanych inwestycji drogowych w zakresie dróg krajowych na tle linii kolejowych w województwie podlaskim Fig. 6. Map of planned road investments (main domestic roads) with railway lines in the Podlaskie voivodeship Zużycie kruszyw naturalnych łamanych w województwie w scenariuszu dynamicznego rozwoju osiągnie w 2015 roku ok. 3,8 mln t/r., a w 2020 roku nieznacznie wzrośnie do ok. 3,9 mln t/r., byłoby więc ponad dwa razy wyższe niż w 2010 roku [5]. Zdecydowana większość zużywanych kruszyw (ponad 90%) przypadać miałaby na budownictwo drogowe, a zaledwie 8-10% na produkcję betonu towarowego. W związku z brakiem planowanych inwestycji nie występuje zapotrzebowanie na te kruszywa ze strony budownictwa kolejowego. W scenariuszu umiarkowanego rozwoju zużycie kruszyw łamanych w 2015 Poza złożami piasków i żwirów, w województwie podlaskim udokumentowano złoża: kopalin ilastych ceramiki budowlanej (22 złoża, w tym 3 zagospodarowane, zasoby ponad 25 mln m 3 ), piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych i wyrobów wapienno-piaskowych (9 złóż, w tym dwa zagospodarowane, zasoby około 24 mln m 3 ), kredy piszącej (1 złoże zagospodarowane o zasobach 3,2 mln t), kredy jeziornej (7 niezagospodarowanych złóż, zasoby 5,6 mln t), głazów narzutowych (1 niezagospodarowane złoże o zasobach 0,2 mln t), kopalin ilastych do produkcji kruszywa lekkiego (1 złoże, zasoby ponad 5,5 mln m 3 ). Obecnie, w województwie czynna jest największa w Polsce kopalnia kredy piszącej (Mielnik), dwie kopalnie piasków kwarcowych do produkcji wyrobów wapienno-piaskowych Tab. 5. Prognozowane zużycie kruszyw łamanych w województwie podlaskim w trzech scenariuszach (mln t) Tab. 5. Forecasted crushed aggregates consumption in the Podlaskie voivodeship, three scenarios (million t) Rok 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Scenariusz dynamicznego rozwoju Łącznie 2,1 2,9 3,1 3,3 3,8 3,9 3,9 3,9 3,9 3,9 W tym budownictwo drogowe 1,7 2,5 2,8 3,0 3,5 3,6 3,6 3,6 3,6 3,6 Scenariusz umiarkowanego rozwoju Łącznie 2,1 2,1 1,9 1,9 2,0 2,3 2,7 3,0 3,0 3,1 W tym budownictwo drogowe 1,7 1,7 1,6 1,6 1,7 2,0 2,4 2,7 2,7 2,8 Scenariusz spowolnienia gospodarczego Łącznie 1,9 1,8 1,6 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4 W tym budownictwo drogowe 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,2 1,2 134

(Wasilków-Białystok i Mońki-Żodzie) i jedna kopalnia iłów ceramiki budowlanej (Lewkowo-Stare). Spośród 19 nie eksploatowanych złóż kopalin ilastych ceramiki budowlanej w województwie podlaskim waloryzacji poddano jedno złoże - Trywieża (rys. 7). Złoże to otrzymało wysoką i najwyższą ocenę we wszystkich rozpatrywanych kryteriach. Spośród siedmiu nie eksploatowanych złóż piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych i cegły wapienno-piaskowej, waloryzacji poddano tylko cztery: Osowiec, Czaplino-Barszczewo, Podgórze i Tartak Nowy. Wszystkie uzyskały wysoką i najwyższą ocenę surowcową, górniczą, natomiast pod względem środowiskowym i planistycznym korzystnie ocenione zostały złoża Czaplino-Barszczewo i Tartak Nowy. Niżej w klasyfikacji uplasowało się złoże Podgórze, które otrzymało wykluczającą ocenę planistyczną, z uwagi na położenie w strefie ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych oraz złoże Osowiec, które otrzymało zastrzeżoną kategorię środowiskową. Złożom: iłów ceramiki budowlanej Trywieża, piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej Czaplino-Barszczewo i Tartak Nowy powinna zostać zapewniona należna, kompleksowa ochrona [1]. W tym celu konieczna jest m.in. aktualizacja planu zagospodarowania przestrzennego województwa, przy jednoznacznym wskazaniu, że na obszarach tych złóż głównym kierunkiem wykorzystania terenu powinna być eksploatacja kopalin. Weryfikacji wymagają również studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego niektórych gmin, w granicach których udokumentowano wymienione złoża. Podsumowanie Województwo podlaskie jest ważnym producentem kruszyw żwirowo-piaskowych oraz niewielkim producentem innych surowców skalnych, takich jak: kreda pisząca, piaski kwarcowe do betonów komórkowych i wyrobów wapienno-piaskowych oraz surowce ilaste ceramiki budowlanej. Produkcja kruszyw naturalnych żwirowo-piaskowych w województwie przekroczyła ostatnio 12 mln t/r. (w tym 5-6 mln t/r. żwirów i mieszanek). Najważniejszym dostawcą tych kopalin jest powiat suwalski, sokólski oraz grajewski, z mniejszym udziałem powiatu zambrowskiego i białostockiego. Wywóz kruszyw realizowany jest głównie za pośrednictwem transportu samochodowego. Wyjątek stanowią trzy kopalnie, w tym dwie w powiecie suwalskim (Sobolewo i Zadworzany) oraz jedna w powiecie sokólskim (Drahle III), posiadające bocznice kolejowe. Największe obciążenie wywozem żwirów dotyczy dróg lokalnych i wojewódzkich w rejonie Suwałk (przede wszystkim DW652 na odcinku Osowa-Suwałki, DW655 na odcinku Biała Woda Suwałki, ulicy Utrata w Suwałkach) oraz Sokółki (centrum Sokółki na zbiegu dróg nr 19, 674 i 673). Analiza bazy zasobowej udokumentowanych złóż pozwala wnioskować, iż głównymi regionami eksploatacji pozostaną w przyszłości okolice Suwałk, Sokółki oraz Grajewa, gdzie dostępne do eksploatacji są duże złoża rezerwowe. Wyniki przeprowadzonej waloryzacji wskazują, iż najkorzystniejsze warunki dla możliwości zagospodarowania (górnicze, środowiskowe i planistyczne) istnieją w przypadku złóż: Potasznia II i Potasznia II-1 w powiecie suwalskim oraz Kamionka-Drahle 2, Rys. 7. Mapa linii kolejowych i sieci dróg krajowych z lokalizacją największych zagospodarowanych i niezagospodarowanych złóż kruszyw żwirowopiaskowych i innych kopalin skalnych w województwie podlaskim Fig. 7. Map of railway lines and main roads with location of the main developed and undeveloped deposits of sand&gravel aggregates and other rock minerals in the Podlaskie voivodeship 135

Kamionka-Drahle oraz Starowlany w powiecie sokólskim. Nieco niżej zostały ocenione złoża Kamionka-Drahle 1 w powiecie sokólskim, a także Woźna Wieś, Kosówka-Toczyłowo i Szymany w powiecie grajewskim, które otrzymały warunkowy, bądź zastrzeżony stopień dostępności w zakresie kryteriów środowiskowych. Wymienionym złożom powinna zostać zapewniona należna, kompleksowa ochrona. Rozwój wywozu kruszyw transportem kolejowym jest mało prawdopodobny, zatem nadal dominował będzie transport samochodowy. Poziom zużycia kruszyw łamanych w województwie systematycznie wzrasta i w 2010 r. osiągnął 1,7 mln t/r. Na terenie województwa wytwarzane są tylko grysy z otoczaków w kopalniach kruszyw żwirowo-piaskowych (poniżej 1 mln t/r.), stąd też nie ma możliwości pełnego zaspokojenia prognozowanego zapotrzebowania ze źródeł lokalnych. Zużycie kruszyw łamanych w województwie w latach 2011-2020 w zależności od scenariusza może mieścić się w przedziale od 1,3 do nawet 3,9 mln t/r. Konieczne zatem będą znaczące dostawy tych kruszyw z innych regionów, zapewne nadal z województwa dolnośląskiego i świętokrzyskiego, przy możliwym wzroście udziału kruszyw importowanych (ukraińskich). Poza kruszywami żwirowo-piaskowymi, w województwie czynna jest największa w Polsce kopalnia kredy piszącej (Mielnik), dwie kopalnie piasków kwarcowych do produkcji wyrobów wapienno-piaskowych (Wasilków-Białystok i Mońki-Żodzie) i jedna kopalnia iłów ceramiki budowlanej (Lewkowo-Stare). Spośród niezagospodarowanych złóż takich kopalin waloryzacji poddano 1 złoże iłów ceramiki budowlanej Trywieża, 1 złoże piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych Osowiec oraz 3 złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej: Czaplino-Barszczewo, Podgórze oraz Tartak Nowy. Korzystne warunki dla możliwości przyszłego zagospodarowania występują w przypadku złóż Trywieża, Czaplino-Barszczewo i Tartak Nowy, którym powinna zostać zapewniona należna, kompleksowa ochrona. Praca powstała w ramach projektu pt. Strategie i scenariusze technologiczne zagospodarowania i wykorzystania złóż surowców skalnych (Nr POIG.01.0301-00-001/09), będącego częścią Programu Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013; Priorytet 1 Badania i rozwój nowowczesnych technologii; Zadanie 6, Etap 6.5 Region Mazowiecko-Mazursko-Podlaski. Literatura [1] Guzik K. (red.), 2013 - Scenariusze zagospodarowania i wykorzystania surowców skalnych w województwie podlaskim. Wyd. Poltegor-Instytut, Wrocław (w druku) [2] Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych Polski wg stanu na 31.12.2010 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa, 2011 [3] Smakowski T., Galos K., Guzik K., Szlugaj J., 2011 - Rynek kruszyw żwirowo-piaskowych w Polsce północno-wschodniej. Górn. Odkr. 6/2011, s. 72-78 [4] Minerals Yearbook of Poland 2010. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2013 [5] Kozioł W., Galos K. (red.), 2013 - Scenariusze zapotrzebowania na kruszywa naturalne w Polsce i w poszczególnych jej regionach. Wyd. Poltegor-Instytut, Wrocław (w druku) [6] Nieć M., Radwanek-Bąk B., 2011 - Kompleksowa waloryzacja i hierarchizacja złóż kopalin skalnych. Górn. Odkr. 6/2011, s. 5-14 [7] Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podlaskiego. Białystok, 2003 [8] Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2020. Białystok 2006 [9] Guzik K., Szlugaj J., 2012 - Kruszywa naturalne żwirowo-piaskowe w północno-wschodniej Polsce. Zesz. Nauk. IGSMiE 136