STRESZCZENIE Celem mojej pracy była inwentaryzacja gatunkowa flory naczyniowej, występującej wzdłuż linii brzegowej Półwyspu Helskiego, a zmienionej przez człowieka wskutek wybudowania umocnień, które chronią ląd przed erozyjnym działaniem falowania wody morskiej. Badania przeprowadziłam w okresie od czerwca do sierpnia 2015 roku i objęły one obszar plaż od Kuźnicy do Helu na Półwyspie Helskim, od strony Zatoki Gdańskiej. Wyznaczyłam 21 stanowisk, obejmujących różnego typu umocnienia wzdłuż 18-kilometrowej linii brzegowej. Na każdym ze stanowisk określałam rodzaj umocnienia, zaznaczałam punkt geolokalizacyjny urządzeniem GPS oraz oznaczyłam występującą florę naczyniową. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że: 1) flora naczyniowa umocnień brzegowych jest urozmaicona i składa się z gatunków, różniących się wymaganiami siedliskowymi; dominującą grupę stanowią gatunki ruderalne i łąkowe; 2) najczęściej występujące na umocnieniach gatunki to : (21 stanowisk) ; Sonchus oleraceus L, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud., Elymus arenarius L.(15 stanowisk); Cirsium arvense (L.) Scop. i Rumex crispus L. (14 stanowisk); 3) w badanej florze naczyniowej znalazły się 3 gatunki chronione: Aster tripolium L., Eryngium maritimum L. oraz Angelica archangelica L.; 2 gatunki rzadkie i zagrożone w skali kraju: Aster tripolium L. i Salsola kali L.; 7 gatunków rzadkich i zagrożonych w skali Pomorza Gdańskiego: Aster tripolium L., Salsola kali L., Lathyrus japonicus Willd., Cakile maritima Scop., Eryngium maritimum L., Sonchus palustris L. i Xanthium albinum (Widder) H. Scholz oraz 9 gatunków inwazyjnych: Chamomilla recutita (L.) Rauschert, Xanthium albinum (Widder) H. Scholz, Conyza canadensis (L.) Cronquist, Hordeum murinum L., Lolium multiflorum Lam., Lycium barbarum L., Padus serotina (Ehrh.) Borkh., Rosa rugosa Thunb. i Solidago canadensis L. WSTĘP Przeprowadzone przeze mnie badania miały na celu spis flory naczyniowej terenów brzegowych, poddanych antropopresji. Brzegi zbiorników wodnych są narażone na działanie czynników erozyjnych, które z różnych powodów są niekorzystne; nad morzem erozja morska falowania i pływów prowadzi do wyniszczenia krawędzi plaż. By temu przeciwdziałać, poddaje się je antropopresji, by zapobiec niszczącym skutkom sił natury. Wykorzystuje się do tego m.in. betonowe opaski, nasypy kamienne, ochronne siatki wypełnione wkładem naturalnym (gabiony), gwiazdobloki. Wydawałoby się, że takie ingerencje w środowisko mogą skutkować niszczeniem naturalnie występującej flory brzegowej poprzez ograniczenie jej różnorodności gatunkowej. Umocnienia, na których flora została opisana, mają za zadanie ochronić mierzeję helską przed zalewaniem wodami Zatoki Puckiej. Ingerencja człowieka w środowisko naturalne może przyczynić się do występowania gatunków dla niego nietypowych. W trakcie badań wyróżniłam 4 główne typy umocnień: gabiony, ażurowe, kamieniste oraz kamienisto-betonowe, które scharakteryzowałam poniżej. Zdj. 1. Badane stanowisko na umocnieniu kamienistym z opaską brzegową. Fot autora Typ ażurowe gabiony kamieniste kamienistobetonowe Opis Budowlane płyty ażurowe, mogące występować wraz z oskałowaniem lub opaską brzegową. Prostopadłościenne kosze wypełnione kamieniami; budowla hydrotechniczna. Luźne oskałowanie brzegu. Luźne oskałowanie brzegu, występujące wraz z betonową opaską brzegową.
MATERIAŁY I METODY Charakterystyka stanowiska badawczego Badania były przeprowadzane wzdłuż 18-kilometrowej linii brzegowej na trasie Kuźnica-Hel. Obszar badań położony jest od strony Zatoki Gdańskiej. Od 2007 roku na terenach, będących w zakresie administracyjnym Urzędu Morskiego w Gdyni - w tym na Cyplu Helskim - prowadzony jest projekt, mający na celu m. in. zabezpieczenie brzegów morskich przed zjawiskiem erozji poprzez budowę umocnień (projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko: Zabezpieczenie brzegów Morza Bałtyckiego będących w administracji Urzędu Morskiego w Gdyni). Na badanym odcinku każde umocnienie traktowałam jako odrębne stanowisko. Łącznie wyznaczyłam 21 stanowisk, z których wykonałam spisy florystyczne. Stanowiska badawcze miały długość od kilku metrów do około kilometra. Na mapie zaznaczony został ich punkt centralny, określony przy pomocy odbiornika GPS. W sumie przebadana powierzchnia wynosi około 5,4 km 2. Mapa z zaznaczonymi stanowiskami badań. Rodzaj umocnienia Numer stanowiska gabion 3,5 kamieniste 1,2,4,6,12,13,14,15 kamisto-ażurowe 16,17,21 kamienisto-betonowe 7,8,9,10,11,18,19,20 Typy umocnień na danym stanowisku Charakterystyka metod badawczych Zbioru i badań dokonałam czterokrotnie od czerwca do sierpnia 2015r. Na kolejnych stanowiskach określałam typ występującego umocnienia, zaznaczałam jego współrzędne geograficzne i przystępowałam do inwentaryzacji roślinności. Spisywałam gatunki, zbierałam nieznane osobniki (jeśli nie były pod ochroną) do oznaczenia oraz wykonywałam potrzebne zdjęcia. Rośliny, których nie udało mi się zidentyfikować w terenie, zebrałam do późniejszego oznaczenia za pomocą Klucza do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej (Rutkowski L., 2013) oraz atlasu Rośliny wydm, klifów, solnisk i aluwiów (Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A., 2015). Kolejne czynności polegały na określeniu, które rośliny są chronione (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin: Dz.U. 2014 poz. 1409), zagrożone i w jakim stopniu w całym kraju oraz na Pomorzu Gdańskim (Markowski R., Buliński M., 2004, Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe; Zarzycki K., Szeląg Z. 2006, Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce). Oznaczyłam także osobniki inwazyjne, w tym obcego pochodzenia (Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych), a cały materiał badawczy przyporządkowałam do odpowiednich klas fitosocjologicznych. W celu określenia preferencji siedliskowych badanych gatunków roślin posłużyłam się Przewodnikiem do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (Matuszkiewicz W., 2008). Zebrany materiał został uporządkowany i zasuszony jako rzeczowa dokumentacja przeprowadzonych badań. Wyniki zostały one opracowane przy użyciu programu EXCEL i skonsultowane z panią dr. Magdaleną Lazarus z Katedry Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody na Uniwersytecie Gdańskim.
gabion ażurowe WYNIKI Na podstawie uzyskanych wyników, określono: procentowy udział gatunków roślin naczyniowych znajdujących się na badanym terenie (wykres 1.); 4% 3% niezagrożone bliskie zagrożenia narażone 93% wykaz gatunków roślin naczyniowych, występujących na badanym terenie z uwzględnieniem osobników chronionych, zagrożonych i inwazyjnych; Typ Achillea millefolium L. Ammophila arenaria (L.) Link Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. Artemisia campestris L. Aster tripolium L. Bromus hordeaceus L. Bulboschoenus maritimus (L.) Palla Carex arenaria L. Chamomilla recutita (L.) Rauschert* Cirsium arvense (L.) Scop. Convolvulus arvensis L Conyza canadensis (L.) Cronquist* Angelica archangelica L. Berteroa incana (L.) DC. Capsella bursa-pastoris L. Carduus crispus L. Convolvulus arvensis L. Daucus carota L. Elymus arenarius L. Festuca pratensis Huds. Galium aparine L. Gatunki Dactylis glomerata L. Daucus carota L. Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. Elymus arenarius L. Festuca arundinacea Schreb. Galium aparine L.Galium mollugo L. Geranium pratense L Hieracium umbellatum L. Honckenya peploides Lathyrus japonicus Willd Hordeum murinum L.* Lathyrus japonicus Willd Lathyrus pratensis L. Matricaria maritima L. ssp. inodora (L.) Dostál Medicago falcata L Medicago lupulina L. Oenothera sp. Petasites hybridus (L.) Gaertn., B. Mey. & Scherb. Melilotus alba Medik. Melilotus officinalis (L.) Pall. Oenothera sp. Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Plantago lanceolata L. Rosa canina L. Rosa rugosa Thunb.* Rumex crispus L. Senecio vulgaris L. Sisymbrium officinale (L.) Scop. Sonchus oleraceus L. Sonchus palustris L. Stellaria media (L.) Vill. Vicia villosa Roth. Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Plantago lanceolata L. Poa pratensis L. Polygonum aviculare L. Rubus idaeus L. Rumex acetosella L Salix alba L. Sedum acre L. Sisymbrium officinale (L.) Scop. Trifolium repens L. Urtica dioica L Vicia villosa Roth
kamienisto-betonowe kamieniste Acer pseudoplatanus L. Achillea millefolium L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn Ammophila arenaria (L.) Link Angelica archangelica L. Arenaria serpyllifolia L. Artemisia campestris L. Ballota nigra L. Berteroa incana (L.) DC. Bromus hordeaceus L. Bromus tectorum L. Cakile maritima Scop. Calystegia sepium (L.) R. Br. Capsella bursa-pastoris L. Carex arenaria L. Carex pairae Carex pairae F. W. Schultz Centaurea cyanus L. Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. Chenopodium album, L. Cirsium arvense (L.) Scop. Corynephorus canescens (L.) P. Beauv. Dactylis glomerata L. Daucus carota L. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. Echium vulgare L. Elymus arenarius L. Eryngium maritimum L. Erysimum cheiranthoides L. Festuca arundinacea Schreb. Galium aparine L. Galium mollugo L. Hieracium umbellatum L. Hordeum murinum L. Hypericum perforatum L. Lathyrus japonicus Willd Lycium barbarum L.* Malva neglecta Wallr. Matricaria maritima L. ssp. inodora (L.) Dostál Medicago falcata L Medicago lupulina L. Medicago sativa L. Melandrium album (Mill.) Garcke Melilotus alba Medik.Oenothera sp. Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Plantago lanceolata L. Plantago major L. Poa annua L. Poa pratensis L. Polygonum amphibium L. Polygonum aviculare L. Rosa rugosa Thunb.* Rubus idaeus L. Rumex crispus L. Salix acutifolia Willd. Salsola kali L. Sambucus nigra L. Sedum acre L. Senecio vulgaris L. Sisymbrium officinale (L.) Scop. Solidago canadensis L.* Sonchus oleraceus L. Sonchus palustris L. Stellaria media (L.) Vill. Tanacetum vulgare L. Trifolium pratense L Urtica dioica L Vicia villosa Roth Viola arvensis Murray Xanthium albinum (Widder) H. Scholz* Acer pseudoplatanus L. Achillea millefolium L. Ammophila arenaria (L.) Link Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. Artemisia campestris L. Asparagus officinalis L. Aster tripolium L. Ballota nigra L. Betonica officinalis L. Cakile maritima Scop. Calystegia sepium (L.) R. Br. Chenopodium album, L. Cirsium arvense (L.) Scop. Convolvulus arvensis L Equisetum arvense L. Festuca arundinacea Schreb. Galium aparine L. Galium mollugo L. Geranium pratense L Hieracium umbellatum L. Honckenya peploides Lathyrus japonicus Willd. Lolium multiflorum Lam.* Medicago sativa L. Melilotus alba Medik. Mentha arvensis L. Padus serotina (Ehrh.) Borkh.* Polygonum aviculare L. Potentilla anserina L. Prunus cerasifera Ehrh. Rosa rugosa Thunb. * Rumex crispus L. Salix acutifolia Willd. Salix cinerea L. Salsola kali L. Sambucus nigra L. Sedum acre L. Senecio viscosus L. Solanum dulcamara L. Sonchus oleraceus L. Sonchus palustris L. Tragopogon pratensis L. s. s Tussilago farfara L. Legenda chronione gatunki rzadkie i zagrożone w skali kraju gatunki rzadkie i zagrożone w skali Pomorza Gdańskiego gatunki inwazyjne* nie potwierdziła się hipoteza, że umocnienia linii brzegowej wpływają na zubożenie gatunkowe flory naczyniowej.
DYSKUSJA Budowle hydrotechniczne, w tym badane przeze mnie ruderalne łąkowe segetalne umocnienia, mają za zadanie ochraniać lub wzmacniać wydmy nadmorskie szuwary inne brzegi czy też dna różnych zbiorników wodnych. suche murawy i wrzosowiska leśne solniska Na Półwyspie Helskim umacnianie 1% brzegów jest ważne ze względu na kurczący sie pas lądu mierzei. 5% 3% Do jej przerwania może prowadzić 5% wymywanie plaż przez falowanie, 27% dlatego od wielu lat (m.in. 8% wybudowanie ostróg palisadowych wraz z opaską faszynową na Helu w 1949r, źródło PAN) podejmuje się przedsięwzięcia, mające na celu 12% niedopuszczenie do takiej sytuacji. Buduje się betonowe opaski, stawi gwiazdobloki lub oskałowuje plaże. Na Półwyspie Helskim 13% 26% różnorodna działalność człowieka przyczyniła się do powstania siedlisk antropogenicznych. Paradoksalnie, z przeprowadzonych Wykres 2. Udział procentowy pogrupowanych siedlisk fitosocjologicznych przeze mnie badań wynika, że sztucznie wzmacnianie linii brzegowej spowodowało występowanie dużej różnorodności gatunkowej flory naczyniowej, w tym chronionej i zagrożonej, a także roślin inwazyjnych (wykres 2.). Ze względu na bliski kontakt umocnień z morzem, na niektórych może pojawiać się kidzina, czyli martwa materia organiczna, składająca się z glonów, resztek roślin i małych organizmów. Obecność kidziny wzbogaca siedlisko w substancje odżywcze, przez co wpływa korzystnie na rozwój wielu gatunków roślin naczyniowych. Na florę umocnień ma wpływ również ich bezpośrednie otoczenie. Skład gatunkowy zmienia się w zależności od tego, czy z umocnieniami sąsiaduje na przykład bór, wydma, trawnik czy też ogródek działkowy. Dzieje się tak na skutek "przechodzenia" osobników roślin z sąsiadujących ekosystemów. Gatunkami typowymi dla brzegu morskiego, których obecności oczekuje się na umocnieniach, są odmiany wydmowe oraz szuwarowe. Co zaskakujące, gatunki obu grup stanowią łącznie jedynie 20% całości (wykres 2.) W skład grupy flory wydmowej obecnej na umocnieniach wchodzi m.in. wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius L. oraz piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria (L.) Link. Gatunki szuwarowe są reprezentowane przez np.: sitowiec nadmorski Bulboschoenus maritimus L. Palla czy trzcinę pospolitą Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Warto zaznaczyć, że znalazł się tu jeden gatunek, który występuje na każdym badanym stanowisku: łoboda oszczepowata Na umocnieniach, oprócz dwóch wymienionych wyżej grup, udało mi się rozróżnić 7 kolejnych. Najliczniejszą z nich były rośliny ruderalne, stanowiące 27% całości (wykres 2.) W jej skład wchodzą m.in.: przytulia czepna Galium aparine L., bylica pospolita., ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop., tasznik pospoplity Capsella bursa-pastoris L., lucerna nerkowata Medicago lupulin. i dwurząd wąskolistny Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. Grupa roślin ruderalnych charakteryzuje się występowaniem na terenach zaburzonych (tj. zmienionych przez człowieka). Ma ona małe wymagania środowiskowe, w jej skład wchodzą wysokie trawy oraz byliny. Prawdopodobną przyczyną ich obecności na umocnieniach mogą być występujące w pobliżu ogródki działkowe, z których następuje ekspansja diaspor. Drugą najliczniejszą grupą są rośliny łąkowe, których procentowa ilość wynosi 26% (wykres 2.) Zaliczają się tu małe rośliny rozłogowe, zielne i trawy, na przykład bylica polna Artemisia campestris L., krwawnik pospolity Achillea millefolium L., marchew zwyczajna Daucus carota L., kostrzewa trzcinowa Festuca arundinacea Schreb., życica trwała, koniczyna łąkowa Trifolium pratense L. Ich obecność może tłumaczyć sąsiedztwo występujących na mierzei terenów trawiastych, których gatunki mogły rozszerzyć swoje terytorium. Następną grupą są rośliny segetalne (13% wykres 2.), czyli związane z uprawami. Są to głównie gatunki zaliczane do chwastów: jęczmień płonny Hordeum murinum L., stokłosa dachowa Bromus tectorum L., sałata kompasowa Chwasty jako grupa roślin mają małe wymagania środowiskowe, w związku z czym mogą się rozwijać także na umocnieniach.
Kolejna pod względem wielkości (8% wykres 2.) to grupa innych roślin, których klasy fitosocjologiczne nie są oficjalnie ustalone ostatecznie. Znalazło się w niej 9 gatunków, m.in rdest ziemniowodny Polygonum amphibium L., róża pomarszczona Rosa rugosa Thunb., rzepień brzegowy Xanthium albinum (Widder) H. Scholz, szparag lekarski Asparagus officinalis L., turzyca najeżona Carex pairae F. W. Schult.. Zdecydowanie mniejszy (5% wykres 2.) udział we florze naczyniowej umocnień mają gatunki związane z suchymi murawami i wrzosowiskami, w tym: jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum L., prosienicznik szorstki, szczaw polny Rumex acetosella. Najmniejszy udział w badanej florze naczyniowej mają rośliny leśne (3% wykres 2.) oraz solniskowe, reprezentowane przez jeden gatunek - aster solny Aster tripolium L. Ze 113 gatunków najczęściej występują: wymieniona wcześniej łoboda oszczepowata (21 stanowisk); na 15 stanowiskach: wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius L. oraz mlecz warzywny Sonchus oleraceus L.; na 14 stanowiskach: trzcina pospolita Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud., szczaw kędzierzawy Rumex crispus L., ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop. Jak widać, umocnienia skupiają wiele różnych gatunków z najróżniejszych fitocenoz. W trakcie badań okazało się, że występują tu również gatunki zagrożone, chronione oraz inwazyjne. 7% wszystkich gatunków (wykres 1.) stanowią rośliny zagrożone. Wśród nich cennym okazem jest aster solny Aster tripolium L, objęty ochroną ścisłą. Oprócz niego występowała również Salsola kali. Na terenie badań pojawiły się również gatunki, objęte ochroną ścisłą, charakterystyczne dla terenów wydmowych, m.in. Lathyrus japonicus Willd oraz Eryngium maritimum L. Gatunkami inwazyjnymi były : Chamomilla recutita (L.) Rauschert, Xanthium albinum (Widder) H. Scholz, Conyza canadensis (L.) Cronquist, Hordeum murinum L., Lolium multiflorum Lam., Lycium barbarum L., Padus serotina (Ehrh.) Borkh., Rosa rugosa Thunb. i Solidago canadensis L., z czego najczęściej występowała Rosa Rugosa Thunb - na 4 stanowiskach, ze względu na nasadzanie jej na Półwyspie Helskim oraz samoistne rozprzestrzenianie pędowe. Podsumowując dyskusję, przeprowadzona przeze mnie inwentaryzacja flory naczyniowej na umocnieniach pokazuje, jak wiele gatunków z zaskakująco różnych siedlisk je porasta. Mimo faktu, że są one obszarem poddanym antropopresji, okazują się być miejscem występowania osobników chronionych i zagrożonych. PIŚMIENNICTWO 1. Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A. (2015). Rośliny wydm, klifów, solnisk i aluwiów, MULTICO, Warszawa 2. Markowski R., Buliński M. (2004). Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego Endangered and threatened vascular plants of Gdańskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1 75, Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Poznań; dostęp: http://www2.abc.biology.ug.edu.pl/wp-content/uploads/2014/05/abcm_01.pdf (22.09.2015) 3. Matuszkiewicz W. (2008). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN SA, Warszawa, 4. Mirek Z., Piekoś-Mirkowa H., Zając A. i M. (09.01.1998). Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Bazy danych udostępniane on-line przez IB PAN,. dostęp http://info.botany.pl/czek/check.htm (20.09.2015r) 5. Praca zbiorowa pod redakcją: Tubulewicz W., Onoszko J., Szopowski Z., Molski R. (1961r). Kształtowanie się obszarów erozyjnych na zakończeniach grup ostróg na Helu w latach 1949-1956, Polska Akademia Nauk: Instytut Budownictwa Wodnego w Gdańsku, Poznań, 6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin: Dz.U. 2014 poz. 1409 7. Rutkowski L. (2013). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowe, PWN, Warszawa 8. Tokarska-Guzik B. i autorzy, (2012). Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 9. Zarzycki K., Szeląg Z.(2006) Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce, Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków