Kraków śladami polskich ugrupowań literackich. Autorzy: Lidia Opala Nikola Miszalska Mateusz Bartosik Jacek Chrustowski Jan Czerwiec (lider)
1. Sytuacja w Krakowie w 20-leciu międzywojennym. Kraków pod względem kulturalnym rozkwitał, natomiast daleko w tyle pozostawał jego rozwój ekonomiczny. Szczególnie ciężka i trudna była sytuacja materialna proletariatu krakowskiego. Panowało duże bezrobocie, wybuchały częste strajki i demonstracje. Do szczególnie masowych demonstracji doszło w roku 1923, kiedy wybuchło tzw. powstanie krakowskie. W 20-leciu międzywojennym można było zauważyć rozwój literacki. Wybitni twórcy tacy jak Maria Pawlikowska-Jasnorzewska pisali właśnie w tym okresie w Krakowie. Ośrodkiem krakowskiego życia literackiego był oczywiście Uniwersytet Jagielloński. Wkrótce pojawiły się ugrupowania literackie. Pierwszym z nich, powstałym w 1919 roku, był klub Pod Katarynką. Pełna nazwa tego stowarzyszenia brzmiała; Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką. Twórcy publikowali swoje dzieła w piśmie Formiści, zaś w podziemiach domu akademickiego przy ulicy Jagiellońskiej odbywały się wieczory poetyckie. W skład Katarynki wchodzili: Brunon Jasiński Stanisław Młodożeniec Tytus Czyżewski Dwa lata później, na początku listopada, powstał klub Gałki Muszkatołowej, którego siedzibą była narożna salka kawiarni Esplanada (nazwa klubu nawiązywała do półokrągłego kształtu tej 1 2 salki). W Gałce Muszkatołowej gromadzili się futuryści oraz malarze formiści. Niestety klub istniał tylko kilka lat. 1 Futuryści, przedstawiciele futuryzmu. Założeniem futuryzmu było patrzenie w przyszłość, odrzucanie przeszłości i tradycji. 2 Formizm, ruch literacko-artystyczny rozwijający się w Polsce, w latach 1917 1922, czerpiący inspirację z dokonań kubizmu, ekspresjonizmu i futuryzmu oraz sztuki ludowej. 1
Równie ważną rolę w Krakowie pełniła Awangarda Krakowska, której przewodził Tadeusz Peiper. Głównymi hasłami tego ugrupowania było Miasto. Masa. Maszyna. oraz Minimum słów, maksimum treści. W jej skład wchodzili: Jan Brzękowski Jalu Kurek Tadeusz Peiper Julian Przyboś Adam Ważyk 3 3 Julian Przyboś 2
2. Miejsca, które warto zobaczyć: Muzeum Narodowe w Krakowie. W Galerii Sztuki Polskiej XX wieku w muzeum Narodowym w Krakowie można zapoznać się z twórczością najwybitniejszych artystów, którzy na trwałe weszli do kanonu polskiej sztuki, takich jak: Olga Boznańska, Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Leon Chwistek, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Maria Jarema, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Maria Pinińska-Bereś, Jerzy Nowosielski, czy Katarzyna Kozyra. Ich prace umieszczono w szerszym kontekście - najważniejszych zjawisk w sztuce polskiej minionego wieku, takich jak Młoda Polska (sala Koniec Wieku ), neoromantyczna wizja narodu i kraju (sala A to Polska właśnie ), środowisko awangardy krakowskiej (sala Awangarda ), Grupa Krakowska (sale Grupa Krakowska oraz Kantor, Jaremianka, Stern ), czy sztuka feministyczna (sala Poza ciało ). 3
4
4 4 5
Dom plastyków. Tadeusz Peiper, główny przedstawiciel Awangardy Krakowskiej i założyciel czasopisma Zwrotnica, chętnie przebywał w Domu Plastyków przy ulicy Łobzowskiej 3. Początkowo mieściła się tam tylko sala wystawowa, ale szybko przeniósł się tam Teatr Artystów Cricot, powstała kawiarnia oraz redakcje dwóch czasopism: Gazety Artystów i Tygodnika Artystów. To na ich łamach rozegrała się gorąca batalia o awangardę poetycką między pierwszym a drugim pokoleniem wychowanków Peipera. Był on wówczas wyrocznią w sprawach poetyki i stałym bywalcem kawiarni, o czym wspomina Z. Nardelli: Należało już do kawiarnianego rytuału, że Peiper siadywał w samym środku sali. Kiedy usadowił się przy swoim stoliku, pikolak obkładał go stertami gazet. W czasie lektury nie przeszkadzano mistrzowi. Kiedy jednak Peiper składał ostatnie przeczytane pismo, do stolika podchodzili młodzi adepci sztuki. Rozpoczynała się dyskusja, w czasie której żywo gestykulujący Peiper wypowiadał sądy i z brawurą konika szachowego skakał z tematu na temat. Sam Tadeusz Peiper mówi o Domu Plastyków tak: Kawiarnia Plastyków dawała dużo różnych wygód. Chciało się czytać gazety, można było mieć te, które się mieć chciało. Chciało się gadać, znajdowało się ludzi, z którymi chciało się gadać. Chciało się być samemu, w tej kawiarni można było być samemu, wystarczało tylko umieć wykorzystać wygody jeszcze innego rodzaju. My, ludzie sztuki, mieliśmy w niej zniżone ceny i dla nas była najtańszą w mieście. A nie było któregoś wieczora na zapłacenie kolacji czy choćby kawy, można było odłożyć to do jednego z dni następnych. Kelner kredytował i czekał. To była moja kawiarnia. W domu Plastyków swoją nieformalną redakcję miało też ostatnie pismo literackie, jakie ukazywało się przed wojną w Krakowie Nasz Wyraz. Pismo to za swego niepisanego patrona obrało właśnie Peipera. 6
Do dzisiaj w miejscu tym ma swoją siedzibę Związek Polskich Artystów Plastyków. 7
Kawiarnia Esplanada. Restauracja mieściła się na rogu ulicy Krupniczej oraz Podwale. Autorem projektu budynku był jeden z najwybitniejszych krakowskich architektów - Jan Zawiejski. Był to pierwszy w Krakowie i jedyny jak dotąd budynek wzniesiony z przeznaczeniem na kawiarnię.w lutym 1907 r. z niewiadomych przyczyn kawiarnia spłonęła, na szczęście niemal natychmiast ją odbudowano prawie w niezmienionej formie. Klub futurystów o nazwie,,gałka muszkatołowa mieścił się w narożnej salce w restauracji,,esplanada, która należała do Karola Wołkowskiego. Nazwa zgromadzenia nawiązuje do półokrągłej salki w której odbywały się spotkania. Ściany pokryte były jaskrawymi malowidłami przedstawiającymi zdeformowane twarze i figury oraz kształty geometryczne. Na suficie wisiała lampa zaprojektowana prawdopodobnie przez Tytusa Czyżewskiego. W "Gałce Muszkatołowej" gromadzili się krakowscy futuryści oraz malarze formiści. Bywali w niej także Tadeusz Peiper, Witkacy i Leon Schiller. Klub istniał zaledwie parę lat właściciel Esplanady, ulegając naciskom konserwatywnej opinii miejskiej, oddzielił salkę od kawiarni i wynajął ją firmie sprzedającej maszyny do pisania. 5 5 Kawiarnia Esplanada 8
Uniwersytet Jagielloński. Uniwersytet Jagielloński to najstarsza polska uczelnia i jedna z najstarszych na świecie. Założony został 12 maja w 1364, przez Kazimierza Wielkiego. W 1400 roku został odnowiony przez Władysława Jagiełłę (przyczynił się do tego testament zmarłej w 1399 roku Jadwigi Andegaweńskiej). W 1817 dostał nazwę Jagielloński, by podkreślić jego powiązania z dynastią. Najstarsze i główne kolegium uniwersyteckie nosiło nazwę Królewskiego, która następnie zmieniła się w Kolegium Większe (Collegium Maius), w XV wieku powstały jeszcze dwa kolegia Prawnicze (Collegium Iuridicum) i Filozoficzne (Collegium Minus). W dwudziestoleciu międzywojennym uniwersytet został rozbudowany m.in. o nowy gmach Biblioteki Jagiellońskiej i wydział rolniczy. Wiele osób z krakowskich ugrupowań literackich jest bezpośrednio związane uniwersytetem. Osoby związane z UJ i Awangardą Krakowską to między innymi Julian Przyboś, który studiował tam polonistykę w latach 1920-1923, Jan Brzękowski był absolwentem filologii polskiej i farmacji, a Jalu Kurek to absolwent wydziału filozoficznego (filologia polska i romańska). Przy ulicy Jagiellońskiej w podziemiach domu studenckiego 13 marca 1920 roku odbył się pierwszy wieczór poetycki innego literackiego ugrupowania - Pod Katarynką, a należeli do niego np. Stanisław Młodożeniec, który w 1918 roku rozpoczął studia na krakowskiej uczelni (aż dwukrotnie przerywał je przez służbę wojskową), Brunon Jasieński studiował tam na wydziale filozoficznym. Związany z klubem futurystów o nazwie Gałka Muszkatołowa, Leon Schiller studiował na krakowskim uniwersytecie polonistykę i filozofię. Istnieje także muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którego zbiorach znajdują się instrumenty naukowe, dzieła malarskie i graficzne, a także eksponaty należące do rzemiosła artystycznego. 9
Bibliografia. https://pl.wikipedia.org/wiki/pod_katarynk%c4%85 https://pl.wikipedia.org/wiki/ga%c5%82ka_muszkato%c5%82owa https://pl.wikipedia.org/wiki/awangarda_krakowska https://pl.wikipedia.org/wiki/uniwersytet_jagiello%c5%84ski https://pl.wikipedia.org/wiki/julian_przybo%c5%9b https://pl.wikipedia.org/wiki/jan_brz%c4%99kowski https://pl.wikipedia.org/wiki/jalu_kurek https://pl.wikipedia.org/wiki/stanis%c5%82aw_m%c5%82odo%c5%bceniec https://pl.wikipedia.org/wiki/bruno_jasie%c5%84ski https://pl.wikipedia.org/wiki/leon_schiller http://bogayan.blogspot.com/2011/05/esplanada-esplanada.html http://www.uj.edu.pl/uniwersytet-z-collegium-medicum/historia http://www.readingmalopolska.pl/pl/miasta-w-szlakach,17,krakow,2898.chtm 10
Sytuacja w Krakowie w 20-leciu międzywojennym. 1 Miejsca, które warto zobaczyć. 3 Muzeum Narodowe w Krakowie. 3 Dom plastyków. 3 Kawiarnia Esplanada. 4 Uniwersytet Jagielloński. 5 Bibliografia. 6 11