Działki rolnośrodowiskowe ostoją gatunków rzadkich, chronionych i zagrożonych - wyniki monitoringu efektów przyrodniczych programu rolnośrodowiskowego Łukasz Krajewski, Paweł Kalinowski Instytut Technologiczno-Przyrodniczy www.itp.edu.pl
Wprowadzenie - działki rolnośrodowiskowe grupują w wariantach siedliska przyrodnicze związane szczególnie z krajobrazem wiejskim - ze względu na zmiany w rolnictwie następuje zanik wielu siedlisk przyrodniczych, wcześniej tradycyjnie użytkowanych (dziś i zaniechanie użytkowania, i intensyfikacja, ale i np. zabudowa gruntów rolnych) - wiele z tych siedlisk przyrodniczych jest jednocześnie ważną ostoją roślin i zwierząt, które obecnie także zanikają, a ich populacje są tak samo zagrożone wymarciem
Założenia na działkach przeanalizowano występowanie roślin i grzybów, które są: - chronione ściśle i częściowo (ostatnia zmiana - 2014) - z Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (Mirek i in. 2006) - z Czerwonej księgi roślin (Kaźmierczakowa i in. 2014) - z załącznika II dyrektywy 92/43 EWG (Dyrektywa Siedliskowa)
Założenia - na działkach rolnośrodowiskowych z ocenianym wskaźnikiem Gatunki rzadkie, chronione, zagrożone (warianty 4, 5, 6, 7, 9) gatunki te wpływały pośrednio na ocenę działek, ich liczebność określano w skali Tansleya (S, R, O, F, A, C, D) - na wszystkich działkach gatunki te można było uwzględniać jako Inne wartości przyrodnicze; eksperci mogli wykazywać też inne wg nich cenne gatunki (także zwierzęta), oceniając je jako nieliczne, średnio liczne i liczne. - osobno ujęto kontrolną grupę działek wariantu ptasiego, poddaną dodatkowemu monitoringowi siedliskowemu
Wyniki - odnaleziono łącznie 195 gatunków rzadkich i chronionych (ponad 4300 stwierdzeń) - głównie to rośliny naczyniowe (143 taksony), rzadziej mchy (44), sporadycznie glony (5) i porosty (3) - 73 gatunki chronione ściśle, 92 częściowo, 90 z Red List, 33 z Czerwonej Księgi, 8 z załącznika II - na nieco ponad połowie działek (51%) stwierdzono choć jeden taki gatunek
Ostericum palustre 76 VU Muscari comosum 2 EN Hamatocaulis vernicosus 49 - Orchis morio 2 EN Betula humilis 30 EN Orchis palustris 2 CR Carex chordorrhiza 28 VU Saxifraga hirculus 2 EN Liparis loeselii 28 VU Achillea setacea 1 CR Succisella inflexa 15 VU Carlina onopordifolia 1 VU Viola stagnina 14 VU Centaurium littorale 1 EN Plantago maritima 5 VU Dactylorhiza ochroleuca 1 EN Baeothryon alpinum 4 VU Echium russicum 1 CR Carex buxbaumii 4 EN Hammarbya paludosa 1 EN Stellaria crassifolia 4 VU Juncus atratus 1 EN Blysmus rufus 3 EN Lilium bulbiferum 1 EN Cypripedium calceolus 3 VU Ophrys insectifera 1 VU Nymphaea candida 3 NT Orchis coriophora 1 CR Pedicul. sceptr.-carolinum 3 EN Orobanche picridis 1 VU Campanula cervicaria 2 DD Pulsatilla patens 1 EN Dactylorhiza baltica 2 VU Senecio macrophyllus 1 VU
Najczęstsze gatunki chronione i zagrożone Calliergonella cuspidata Dactylorhiza majalis Climacium dendroides Platanthera bifolia Rhytidiadelphus squarrosus Dactylorhiza incarnata Menyanthes trifoliata Lathyrus palustris Aulacomnium palustre Cnidium dubium Primula elatior Epipactis palustris Ostericum palustre Gladiolus imbricatus Carlina acaulis 0 50 100 150 200 250 300 350
Zróżnicowanie wariantów liczba gatunków 2 Mechowiska (n=144) 6 Półnaturalne łąki wilgotne (775) 5 Murawy ciepłolubne (90) 10 Użytki przyrodnicze (285) 7 Półnaturalne łąki świeże (733) 1 Wariant ptasi (337) 4 Łąki trzęślicowe i selernicowe (235) 3 Szuwary wielkoturzycowe (373) 8 Murawy bliźniczkowe (8) 9 Słonorośla (13) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 - najwięcej na mechowiskach (82) - na najczęstszych łąkach wilgotnych tylko jeden mniej 81 - wysoka liczba na murawach i torfowiskach (użytki)
Zróżnicowanie wariantów średnia liczba gatunków 2 Mechowiska 9 Słonorośla 5 Murawy ciepłolubne 8 Murawy bliźniczkowe 4 Łąki trzęślicowe i selernicowe 10 Użytki przyrodnicze 6 Półnaturalne łąki wilgotne 7 Półnaturalne łąki świeże 1 Wariant ptasi 3 Szuwary wielkoturzycowe 0 1 2 3 4 5 6 7 8 - najwięcej na mechowiskach (średnio 8 gatunków na działce) - o połowę mniej w przypadku słonorośli - najpospolitsze łąki wilgotne i świeże średnio tylko 1 gatunek
Wariant 1 Siedliska lęgowe ptaków - jeden z najuboższych w gatunki rzadkie (średnio 0,74), ale łącznie 54 - najczęstsze gatunki podobne z najczęstszymi w całym monitoringu - wariant reprezentatywny, obejmuje podobny przekrój siedlisk - ostoja gatunków łąk selernicowych (6440): Allium angulosum, Cnidium dubium, Lathyrus palustris; działki cenne dla ptaków są położone zwłaszcza w dolinach rzecznych - 4 z 15 wystąpień Succisella inflexa w monitoringu, 3 razy obecne Ostericum palustre, jedyne stwierdzenie Lilium bulbiferum
2 Mechowiska - wariant najbogatszy w gatunki rzadkie (82, średnio 8) - 10 gatunków Czerwonej księgi i 4 gatunki wspólnotowe (m.in. Liparis loeselii, Saxifraga hirculus, Betula humilis, Stellaria crassifolia, Dactylorhiza ochroleuca, D. baltica, Baeothryon alpinum i Pedicularis sceptrum-carolinum - bardzo liczne chronione mchy (3/4 mszaków w monitoringu) - znaczny udział gatunków reliktowych (północnych) - wysoka wierność gatunków
2 Mechowiska Ostoja szczególnie rzadkich i ginących mchów, reliktów po ostatnim zlodowaceniu: - 38 działek z Hamatocaulis vernicosus (zał. II Dyr. Siedl.) - Tomentypnum nitens (49) - Helodium blandowii (23) - Paludella squarrosa (10) - oraz rzadziej: Scorpidium scorpioides, Pseudocalliergon trifarium, P. lycopodioides, Cinclidium stygium, Meesia triquetra, Bryum neodamense
2 Mechowiska - wierność gatunków Betula humilis Carex chordorrhiza Tomentypnum nitens Liparis loeselii Paludella squarrosa Hamatocaulis vernicosus Carex dioica Limprichtia cossonii Limprichtia revolvens Sphagnum warnstorfii Helodium blandowii Sphagnum teres 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% - najwierniejsze gatunki są jednocześnie reliktowe wariant ma kluczową rolę dla ich przetrwania we florze Polski - gatunki szczególnie wrażliwe na odwodnienia torfowisk
3 Szuwary wielkoturzycowe - wariant najuboższy w gatunki rzadkie (średnio 0,62 skutek dominacji turzyc) - największa liczba gatunków z Czerwonej księgi (11) - 49 gatunków, 24 wystąpiło raz - ostoja Cladium mariscus (80% wierność) - istotny wariant dla naturowego Ostericum palustre (1/3 stwierdzeń) - udział gatunków torfowiskowych: Menyanthes trifoliata, Ranunculus lingua, Carex davalliana
4 Łąki trzęślicowe i selernicowe - znaczny udział gatunków istotnych fitosocjologicznie wśród gatunków rzadkich - główna ostoja w Molinion 6410: Gentiana pneumonanthe, Iris sibirica, Trollius europaeus, Dianthus superbus - główna ostoja w Cnidion 6440: Allium angulosum, Cnidium dubium, Viola stagnina, Gratiola officinalis - ważna ostoja motyli, w tym ginących (Maculinea teleius, M. nausithous, M. alcon)
4 Łąki trzęślicowe i selernicowe - wierność gatunków Gentiana pneumonanthe Iris sibirica Trollius europaeus Dianthus superbus Allium angulosum Gratiola officinalis Gladiolus imbricatus Cnidium dubium Veratrum lobelianum Viola stagnina Ophioglossum vulgatum 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% - gatunki rzadkie są charakterystyczne fitosocjologicznie i wskaźnikowe w programie rolnośrodowiskowym
5 Murawy ciepłolubne - wybitna różnorodność, 73 gatunki rzadkie, ale 36 wystąpiło raz - 10 roślin z Czerwonej księgi (m.in. Achillea setacea, Echium russicum, Orchis coriophora) - wszystkie chronione porosty - na murawach 6210 najczęściej: Carlina acaulis, Campanula sibirica, Asperula tinctoria, Anemone sylvestris - na piaszczyskach 6120: Helichrysum arenarium, Carex praecox, Abietinella abietina
6 Półnaturalne łąki wilgotne - najczęstszy wariant, z bardzo wysoką liczbą gatunków rzadkich (81), ale średnio tylko ok. 1 na działce - 9 gatunków z Czerwonej księgi - znaczny udział różowo kwitnących storczyków: Dactylorhiza majalis i D. incarnata oraz mchu Calliergonella cuspidata - najważniejsze siedlisko naturowego Ostericum palustre (40% stwierdzeń) - udział gatunków typowych łąk świeżych w górach i z łąk selernicowych w dolinach rzecznych
6 Półnaturalne łąki wilgotne najczęstsze gatunki Dactylorhiza majalis Calliergonella cuspidata Dactylorhiza incarnata Climacium dendroides Lathyrus palustris Rhytidiadelphus squarrosus Ostericum palustre Cnidium dubium Platanthera bifolia Juncus acutiflorus Ophioglossum vulgatum M enyanthes trifoliata 0% 5% 10% 15% 20% - znaczny udział chronionych mchów oraz storczyków łąkowych, na Dolnym Śląsku Juncus acutiflorus
7 Półnaturalne łąki świeże - 59 gatunków rzadkich, ale średnio tylko ok. 1 na działce - 4 gatunki z Czerwonej księgi (m.in. Orchis morio i Campanula cervicaria) - najczęstszy storczyk Platanthera bifolia, jednocześnie to ¾ jego stwierdzeń w monitoringu - wiele gatunków rzadkich to gatunki górskie: Primula elatior, Gymnadenia conopsea, Carlina acaulis, Colchicum autumnale - udział gatunków łąk wilgotnych (Dactylorhiza majalis)
7 Półnaturalne łąki świeże najczęstsze gatunki Platanthera bifolia Rhytidiadelphus squarrosus Primula elatior Dactylorhiza majalis Carlina acaulis Gymnadenia conopsea Listera ovata Centaurium erythraea Colchicum autumnale Gladiolus imbricatus Gentiana asclepiadea Galium pumilum 0% 5% 10% 15% 20% - dominacja Platanthera bifolia, udział gatunków górskich
8 Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe - 11 gatunków chronionych, ale tylko 8 (!) działek w monitoringu - najczęściej Carlina acaulis, sporadycznie inne gatunki, w tym typowe dla wariantu (Gentiana asclepiadea, Lycopodium clavatum, Gymnadenia conopsea, Aulacomnium palustre, Platanthera bifolia) - jedno z najbardziej zagrożonych zanikiem siedlisk nieużytkowanie
9 Słonorośla - 9 gatunków chronionych, ale 13 działek w monitoringu, mimo to średnio aż 4 gatunki na działce - na każdej działce Juncus gerardi, Triglochin maritimum (!), a na 8 Glaux maritima - 3 gatunki z Czerwonej księgi: Blysmus rufus, Plantago martima i Centaurium littorale - gatunki wysoce specyficzne i wyłączne, brak taksonów innych siedlisk
10 Użytki przyrodnicze - aż 70 gatunków chronionych, ale 25 z nich wystąpiło tylko raz - dominujący udział gatunków torfowiskowych, zwłaszcza torfowisk przejściowych 7140 oraz wysokich 7110 i 7120 - ze szczotlichowisk 2330 częstsze jedynie Helichrysum arenarium - 28 gatunków mchów, z tego aż 14 reprezentujących rodzaj Sphagnum - 4 gatunki Czerwonej księgi, m.in. Hammarbya paludosa
10 Użytki przyrodnicze najczęstsze gatunki Sphagnum fallax Calliergonella cuspidata Aulacomnium palustre Drosera rotundifolia Menyanthes trifoliata Climacium dendroides Helichrysum arenarium Polytrichum commune Andromeda polifolia Polytrichum strictum Sphagnum squarrosum Sphagnum magellanicum Epipactis palustris Carex limosa 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10% 11% - dominujący udział gatunków torfowiskowych, w tym mchów
Nowe stanowiska gatunków rzadkich Ostericum palustre Succisella inflexa Viola stagnina Hamatocaulis vernicosus Orchis morio Orchis coriophora
24 storczyki w monitoringu Dactylorhiza majalis 242 Coeloglossum viride 3 Platanthera bifolia 198 Cypripedium calceolus 3 Dactylorhiza incarnata 168 Orchis militaris 3 Epipactis palustris 85 Orchis morio 2 Listera ovata 58 Orchis palustris 2 Gymnadenia conopsea 47 Gymnadenia densiflora 2 Liparis loeselii 28 Dactylorhiza baltica 2 Dactylorhiza maculata 20 Epipactis helleborine 2 Dactylorhiza fuchsii 19 Dactylorhiza ochroleuca 1 Traunsteinera globosa 14 Hammarbya paludosa 1 Platanthera chlorantha 7 Ophrys insectifera 1 Orchis mascula 4 Orchis coriophora 1
Inne wartości przyrodnicze - Ważki - 34 gatunki ważek - 2 o znaczeniu wspólnotowym: Leucorrhinia pectoralis i Ophiogomphus cecilia - 2 gatunki podlegające Monitoringowi ważek południowych: Crocothemis erythraea i Aeshna affinis - najczęstsze: Coenagrion puella, Sympetrum vulgatum, S. sanguineum, Pyrrhosoma nymphula
Inne wartości przyrodnicze - Motyle - 4 gatunki z załączników dyrektywy siedliskowej: Maculinea teleius, M. nausithous, Lycaena dispar, Parnassius mnemosyne - 5 stwierdzeń Maculinea alcon z Czerwonej księgi (jaja na kwiatach goryczek) - okazałe motyle nocne: Rhyparia purpurata, Hyles galii, H. euphorbiae, Deilephila elpenor
Inne wartości przyrodnicze - Herpetofauna - 11 gatunków płazów, w tym Bombina bombina, B. variegata, Rana ridibunda, R. arvalis, Bufo viridis, Hyla arborea - 5 gatunków gadów (wszystkie 3 krajowe jaszczurki, 2 węże)
Wnioski - na działkach rolnośrodowiskowych występuje wybitne nagromadzenie gatunków rzadkich, chronionych i zagrożonych, zarówno flory, jak i fauny - program rolnośrodowiskowy zobowiązując do właściwego użytkowania rolniczego umożliwia nie tylko przetrwanie zanikających siedlisk przyrodniczych, ale także całej gamy gatunków roślin i zwierząt szczególnie zagrożonych utratą takich siedlisk i w Polsce, i w Europie Fot. Radosław Gwóźdź
lukkrajewski@wp.pl Dziękuję za uwagę lukkrajewski@wp.pl w prezentacji wykorzystano materiały zespołu monitoringu siedlisk Zakładu Ochrony Przyrody i Krajobrazu Wiejskiego ITP, w składzie: Ewa Gutowska, Filip Jarzombkowski, Aleksandra Kazuń, Dorota Kotowska, Katarzyna Kotowska, Magdalena Kowalska, Łukasz Krajewski, Anna Szczepaniuk i Katarzyna Topolska