Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Strony internetowe: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000 http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000
Ostoja siedliskowa Ostoja ptasia
Obszar Natura 2000: PLC120001 Tatry Obszar Natura 2000 PLC120001 Tatry obejmuje cały masyw Tatr Polskich. Jego powierzchnia (21 018,1 ha) odpowiada w przybliżeniu powierzchni Tatrzańskiego Parku Narodowego (21 164 ha). Tatry, położone w centralnej części Karpat Zachodnich, stanowią najwyższy i najcenniejszy przyrodniczo masyw górski pomiędzy Alpami i Kaukazem, charakteryzujący się alpejskim krajobrazem i typowym układem stref klimatyczno-roślinnych: regiel dolny, regiel górny, piętro subalpejskie (zarośla kosodrzewiny), piętro alpejskie (halne), piętro subniwalne (turniowe). Polska część Tatr obejmuje Tatry Wysokie, zbudowane ze skał krystalicznych i metamorficznych oraz Tatry Zachodnie, zbudowane ze skał osadowych, wapiennych. Teren ten obfituje w formy geomorfologiczne, charakterystyczne dla rzeźby postglacjalnej. Znajduje się tu około 600 jaskiń. Prawie 70% powierzchni obszaru zajmują lasy i zarośla kosodrzewiny, pozostałe 30% to tereny otwarte. Ponad połowa powierzchni (11 500 ha), w tym całe piętra: subalpejskie, alpejskie i turniowe oraz część pięter regla górnego i dolnego podlega ochronie ścisłej. Tatry są obszarem o bardzo wysokiej różnorodności biologicznej. Wiele gatunków zagrożonych i rzadkich w Polsce ma tutaj swoje jedyne krajowe stanowiska. Masyw Tatr jest także centrum endemizmu w tej części Europy. Występują tu np. 32 taksony roślin naczyniowych, znane tylko z Karpat (endemity karpackie). Walory przyrodnicze Tatr mają szerszy, europejski wymiar, dlatego włączono ten obszar w Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Panorama Tatr Wysokich J. Perzanowska Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY
Obszar PLC120001 Tatry został oficjalnie zgłoszony do Komisji Europejskiej w kwietniu 2004 r. jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP), a zarazem jako proponowany Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOOS). Oznacza to, że Tatry są obszarem ważnym dla zachowania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim, czyli tzw. siedlisk i gatunków Natura 2000. Tatry jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków OSOP Zgodnie z kryteriami przyjętymi dla OSOP obszar kwalifikuje do sieci Natura 2000 kilkanaście gatunków ptaków. Gatunki ptaków waloryzujące Tatry jako OSOP orzeł przedni Aquila chrysaetos sokół wędrowny Falco peregrinus głuszec Tetrao urogallus cietrzew Tetrao tetrix mornel Charadrius morinellus puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum włochatka Aegolius funereus dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus podróżniczek Luscinia svecica muchołówka mała Ficedula parva płochacz halny Prunella collaris drozd obrożny Turdus torquatus pomurnik Tichodroma muraria czeczotka Carduelis flammea Pomurnik M. Karetta Tatry mają największe znaczenie dla ochrony takich gatunków, jak płochacz halny i pomurnik, gdyż w okresie lęgowym gniazduje tu do 90% ich krajowych populacji. Płochacz halny zasiedla tereny ponad górną granicą lasu, głównie w piętrze halnym. Pomurnik jest gatunkiem nieodłącznie związanym ze skałami. Lęgnie się w szczelinach wysokogórskich turni i w ścianach wąwozów. Zimą przenosi się w niższe położenia i można go spotkać również w ludzkich osiedlach. Tatry stanowią także ważną ostoję charakterystycznego dla gór drozda obrożnego. Okres lęgowy skupia tu około 30% krajowej populacji gatunku. Jego siedliskiem są lasy. Częściej występuje przy ich górnej granicy, ale spotyka się go również w piętrze kosodrzewiny.
Płochacz halny B. Czerwiński
Drozd obrożny M. Karetta Silną populację, szacowaną na 60 70 osobników (3 5% populacji krajowej), ma w Tatrach inny leśny gatunek głuszec. Jego ulubionym siedliskiem są bory świerkowe o dobrze rozwiniętym, urozmaiconym podszycie i bogatym runie. Pozostałe kuraki leśne, cietrzew i jarząbek, również występują w Tatrach stosunkowo licznie. Liczebność cietrzewia oceniana jest na ok. 60 osobników (>1% populacji krajowej). Jego tokowiska znajdują się w strefie ponad górną granicą lasu, na polanach wśród luźnych płatów kosówki lub na alpejskich łąkach. Spośród sów kwalifikujących Tatry jako obszar Natura 2000 należy wymienić przede wszystkim puchacza i sóweczkę. Ich silne tatrzańskie populacje obejmują ponad 1% krajowych zasobów tych gatunków. Puchacz, największa polska sowa, lubi prześwietlone Sóweczka G. Leśniewski
Głuszec G. Leśniewski
starodrzewy iglaste i liściaste położone na stromych stokach, z wystającymi skałami, gdzie zakłada gniazda. Niewiele większa od szpaka sóweczka, gatunek borealny, jest silnie związana z lasami iglastymi z bujnym podrostem w drzewostanie. Kolejny leśny gatunek to dzięcioł trójpalczasty, którego liczebność w Tatrach szacuje się na około 40 par lęgowych. Jego podstawowym siedliskiem są świerczyny z dużą liczbą zamierających i obumarłych drzew. Ciekawym gatunkiem jest podróżniczek słowik preferujący wilgotne siedliska. Występujący nielicznie w Tatrach podgatunek L. s. svecica gniazduje w płatach kosodrzewiny, w miejscach podmokłych i zatorfionych, niedaleko brzegów jezior tatrzańskich. Ta forma podróżniczka jest szczególnie liczna w europejskiej tundrze. Orzeł przedni należy w Tatrach do skrajnie nielicznych gatunków, choć miejsc lęgowych, takich jak wysokie drzewa czy półki skalne ma pod dostatkiem. Od wielu lat gniazduje tu tylko 1 para ptaków tego gatunku. Niemniej jednak, jest to ok. 3% populacji krajowej. Podobnie nieliczny (1 para) jest na obszarze Tatr Polskich inny gatunek drapieżnego ptaka sokół wędrowny. Ale też cała polska populacja szacowana jest na maksymalnie 10 15 par lęgowych. Odpowiednie dla niego miejsca gniazdowania to półki i nisze skalne z dobrym dolotem do gniazda. 10 Dzięcioł trójpalczasty G. Leśniewski
Orzeł przedni G. Leśniewski 11
12 Tatry jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS Wyznaczenie Tatr jako obszaru Natura 2000 dla ochrony siedlisk wymaga bardziej skomplikowanej procedury niż obszar ptasi. Propozycja obszaru siedliskowego, zgłoszona do KE w 2004 r., została przez Komisję Europejską zatwierdzona jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty 25 stycznia 2008 r. Teraz Minister Środowiska powinien ten obszar oficjalnie wyznaczyć jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS. Tatry są ważne dla ochrony około 30 typów siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk około 20 gatunków zwierząt (innych niż ptaki) i roślin. Górski bór świerkowy J. Perzanowska Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w Tatrach Siedliska nieleśne 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe *4070 Zarośla kosodrzewiny Pinetum mugo 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca-alnus viridis 5130 Zarośla jałowca na w murawach i wrzosowiskach 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne Juncion trifidi i bezwapienne wyleżyska śnieżne Salicion herbaceae 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie Seslerion tatrae i wyleżyska śnieżne Arabidion coeruleae *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie Adenostylion alliariae 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Polygono-Trisetion *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae) *7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8120 Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae *8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 8310 Jaskinie nieudostępniane do zwiedzania * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk
Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion 9130 Żyzne buczyny Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion 9140 Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe Cephalanthero-Fagenion *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe *91Q0 Reliktowe laski sosnowe Erico-Pinion 9410 Górskie bory świerkowe Piceion abietis 9420 Górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Siedliska Natura 2000 pokrywają łącznie około 70% powierzchni obszaru, w tym same siedliska leśne około 36%. Tatry mają szczególne znaczenie dla zachowania siedlisk o charakterze górskim i wysokogórskim, a więc górskich borów świerkowych, górskich borów limbowych, reliktowych lasków sosnowych, zarośli kosodrzewiny, wysokogórskich muraw oraz wyleżysk śnieżnych, a także ścian skalnych i piargów. Wśród leśnych siedlisk Natura 2000 największe powierzchnie zajmują w Tatrach górskie bory świerkowe (24% obszaru). Dla borów świerkowych górnoreglowych, które występują na wysokości od 1100 1500 m n.p.m., Tatry są najważniejszą, obok Babiej Góry, ostoją Natura 2000 w Polsce. Siedliskiem leśnym, znanym jedynie z Tatr Wysokich, jest wysokogórski bór świerkowy z limbą, który rozwija się na niewielkim Bór limbowy J. Perzanowska 1313Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY 13
obszarze pomiędzy zwartym borem świerkowym regla górnego a zaroślami kosodrzewiny. Bór limbowo-świerkowy występuje na bardzo stromych stokach, gdzie konkurencja ze strony świerka jest słabsza. Inne, bardzo rzadkie, siedlisko leśne Natura 2000 to reliktowe laski sosnowe, znane w Polsce jedynie z Tatr i Pienin. W Tatrach występują na wysokości 1000 1200 m n.p.m. Luźne, naskalne drzewostany sosnowe i grupy reliktowych sosen porastające reglowe skałki dolomitowe charakteryzują się dużym udziałem gatunków murawowych i naskalnych w runie. Priorytetowe jaworzyny, to jedno z najrzadziej spotykanych siedlisk w Polsce. Rozwijają się z reguły w postaci niewielkich, czasem tylko kilkuarowych, płatów wśród innych zbiorowisk leśnych. W Tatrach, jaworzyny ze związku Acerion występują zarówno w reglu dolnym, jak i górnym (do około 1450 m n.p.m.), głównie na skałach bogatych w węglan wapnia, zwykle o ekspozycji północnej i nachyleniu 30 50. Reliktowe laski sosnowe J. Perzanowska Najbardziej typową formacją roślinną piętra subalpejskiego są zarośla kosodrzewiny. Tatry są najważniejszą ostoją tego siedliska w Polsce. Zwarte płaty kosówki, występujące na wysokości 1500 1800 m n.p.m, tworzą naturalne przejście między borami świerkowymi regla górnego a murawami wysokogórskimi, które stanowią charakterystyczny składnik krajobrazu wysokich gór. 14 Acydofilne wysokogórskie murawy i wyleżyska śnieżne zajmują ponad 12% powierzchni obszaru. Są one przewodnią formacją Jaworzyna J. Bodziarczyk
Zarośla kosodrzewiny J. Perzanowska 15
16
roślinną piętra alpejskiego (halnego), które ma w polskich Karpatach bardzo ograniczony zasięg. Stąd wynika ich szczególna wartość przyrodnicza. Rozwijają się na podłożu bezwapiennym lub z niewielką ilością węglanu wapnia. Występowanie tych muraw jest ściśle uwarunkowane specyficznym klimatem wysokogórskim (chłodnym i umiarkowanie zimnym, z dużą ilością opadów i długo zalegającą pokrywą śnieżną). Rozwijają się głównie w Tatrach Wysokich. Są siedliskiem wielu rzadkich wysokogórskich gatunków zwierząt, a także zagrożonych gatunków roślin. Nieco mniejszą powierzchnię (7% obszaru) zajmują nawapienne murawy wysokogórskie i wyleżyska śnieżne. Występują głównie w Tatrach Zachodnich, na podłożu bogatym w węglan wapnia. Te bogate florystycznie zbiorowiska wysokogórskie są siedliskiem rzadkich gatunków roślin, w tym endemicznych i reliktowych. Inne, specyficzne dla Tatr siedliska to piargi, charakterystyczny składnik krajobrazu górskiego. W Polsce występują jedynie w Tatrach i Karkonoszach. Tworzą się w piętrach subalpejskim, alpejskim i subniwalnym i mają na ogół pochodzenie morenowe. Częściowo są nadal modyfikowane przez procesy wietrzenia mrozowego oraz spływ gruzowy. Bardzo duża dynamika piargów uniemożliwia wytworzenie się na nich stałej pokrywy roślinnej. Piargi w Tatrach pokrywają stosunkowo duże powierzchnie, usytuowane u podnóży ścian skalnych i stromych żlebów. W Tatrach Wysokich występują głównie piargi krzemianowe, w Tatrach Zachodnich wapienne. Zbiorowiska roślinne występujące na tatrzańskich piargach mają przeważnie charakter endemiczny. Acydofilne murawy wysokogórskie J. Perzanowska Piargi krzemianowe J. Perzanowska 1717Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY 17
Ekstensywnie użytkowane łąki kośne stanowią element wtórny, antropogenny w tatrzańskiej przyrodzie. Są to tzw. półnaturalne siedliska, istniejące tylko dzięki ekstensywnej gospodarce człowieka (koszenie, spasanie). Siedliska te w istotny sposób zwiększają bioróżnorodność środowiska przyrodniczego i dlatego należy je aktywnie chronić, utrzymując określony rodzaj gospodarowania. Najbardziej charakterystycznym zbiorowiskiem łąkowym pięter reglowych Tatr jest łąka mieczykowo-mietlicowa bardzo bujna, barwna łąka, uznawana za jedną z najbogatszych pod względem składu florystycznego. Dominują w niej trawy, którym towarzyszą liczne gatunki roślin dwuliściennych, zwłaszcza motylkowych i złożonych. 18 Górskie łąki użytkowane ekstensywnie J. Perzanowska Łąka mieczykowo-mietlicowa J. Perzanowska
19
Gatunki Natura 2000 w Tatrach rośliny Mchy Buxbaumia viridis bezlist okrywkowy Meesia longiseta parzęchlin długoszczecinowy Rośliny naczyniowe Cypripedium calceolus obuwik pospolity Campanula serrata dzwonek piłkowany *Pulsatilla slavica sasanka słowacka *Cochlearia tatrae warzucha tatrzańska * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Tatry są ważną ostoją 6 gatunków roślin Natura 2000. Dwa z nich, warzucha tatrzańska i sasanka słowacka, mają w Tatrach swoje jedyne stanowiska w Polsce. Warzucha tarzańska jest karpackim endemitem. Występuje głównie w Tatrach Wysokich, a po stronie słowackiej także w Tatrach Zachodnich oraz Tatrach Bielskich. Rośnie na wilgotnych skałach, żwirkach i piargach granitowych piętra turniowego i halnego. Jest gatunkiem charakterystycznym piargowego zespołu Oxyrio digynae-saxifragetum carpaticae, endemicznego dla Tatr, występującego na podłożu ubogim w węglan wapnia. Sasanka słowacka jest endemitem zachodniokarpackim. Rośnie na półkach i grzędach skalnych w nawapiennych murawach naskalnych oraz w prześwietlonych reliktowych laskach sosnowych. Występuje na zboczach silnie nasłonecznionych, o dość znacznym nachyleniu. Polskie stanowisko tego gatunku znajduje się w Tatrach Zachodnich. 20 Warzucha tatrzańska A. Delimat Sasanka słowacka H. Kuciel
Dzwonek piłkowany jest endemitem ogólnokarpackim. Rośnie w miejscach otwartych, w warunkach pełnego lub umiarkowanego światła, głównie na podłożu ubogim w węglan wapnia, na wysokości 920 1950 m n.p.m. W wyższych położeniach spotykany jest często w traworoślach i ziołoroślach oraz w borówczyskach. W Tatrach występuje mocna populacja tego gatunku, jedna z 4 znanych z Polski. Obuwik pospolity to gatunek storczyka o szerokim rozmieszczeniu w Polsce. Kwitnąca roślina jest łatwa do rozpoznania. Obuwik występuje w warunkach średniego lub niewielkiego ocienienia. Optymalnym siedliskiem są dla niego zbiorowiska okrajkowe, zarośla kserotermiczne i lasy o luźnym drzewostanie. W Tatrach gatunek znany jest z kilkunastu stanowisk, położonych w piętrze regla dolnego do wysokości 1180 m n.p.m. Tatrzańskie mchy Natura 2000 reprezentowane są m.in. przez bezlista okrywowego. Jest to rzadko spotykany w Polsce gatunek borealno-górski, rosnący na murszejącym drewnie i humusie. W Polsce bezlist okrywowy związany jest przede wszystkim z dolnoreglowymi lasami bukowymi i borami jodłowo-świerkowymi. W górach rośnie do wysokości 1100 m n.p.m. W Tatrach stwierdzono go dotychczas na jednym stanowisku w drzewostanie świerkowym, na rozkładających się korzeniach jodły. Parzęchlin długoszczecinowy, mech bardzo rzadki w Polsce, związany jest z siedliskami torfowisk niskich i przejściowych. Ten borealny gatunek stanowi w Europie Środkowej relikt z okresów glacjalnych. Rośnie najczęściej w postaci maleńkich darni wśród innych mchów torfowiskowych. Stanowisko w Tatrach leży na wysokości 1125 m n.p.m. Parzęchlin obserwowany był w płacie zbiorowiska turzycy bagiennej, na silnie podtopionym siedlisku. Dzwonek piłkowany J. Korzeniak Obuwik pospolity J. Perzanowska 2121Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY
Gatunki Natura 2000 w Tatrach zwierzęta Bezkręgowce Chrząszcze *sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens biegacz urozmaicony Carabus variolosus Kręgowce Płazy kumak górski Bombina variegata traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki mopek Barbastella barbastellus nocek Bechsteina Myotis bechsteinii nocek duży Myotis myotis *świstak Marmota marmota latirostris darniówka tatrzańska Microtus tatricus *niedźwiedź Ursus arctos *wilk Canis lupus wydra Lutra lutra ryś Lynx lynx *kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica Sichrawa karpacka R. Rossa * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Tatry są ważne dla ochrony 2 gatunków chrząszczy, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura 2000: sichrawy karpackiej i biegacza urozmaiconego. 22 Sichrawa karpacka jest karpackim endemitem. Jej najważniejsze ostoje w Polsce to Babia Góra i Tatry. Siedliskiem sichrawy są lasy świerkowe i jodłowe, a jej występowanie związane jest z obecnością wiciokrzewu czarnego, rośliny żywicielskiej larw tego gatunku. Traszka karpacka G. Połczyńska-Konior
Biegacz urozmaicony duży chrząszcz o charakterystycznej rzeźbie pokryw jest wybitnie wilgociolubnym gatunkiem. Zasiedla pobrzeża drobnych zbiorników wodnych w lasach, młaki, a także kamieniste pobrzeża górskich potoków. Fauna płazów Tatr jest stosunkowo uboga. Żyją tu 2 gatunki, których siedliska mają być chronione w sieci Natura 2000: kumak górski i traszka karpacka. Zamieszkują przeważnie strefę regla dolnego. Traszka karpacka, płaz ogoniasty, jest karpackim endemitem. Spotyka się ją najczęściej na wysokościach 600 900 m n.p.m. Dorosłe osobniki najłatwiej zaobserwować w okresie rozrodu od kwietniaczerwca, w niewielkich zbiornikach wody stojącej, często okresowych, np. w wypełnionych wodą koleinach dróg leśnych. Po okresie godowym dorosłe traszki przebywają na lądzie, prowadząc skryty tryb życia. Ich kryjówki, a także miejsca zimowania, znajdują się pod kamieniami, powalonymi drzewami, w wykrotach drzew. Kumak górski, płaz bezogonowy, jest silniej niż traszka karpacka związany ze środowiskiem wodnym. Zasiedla zarówno czyste stawki o źródlanej wodzie, jak i silnie zamulone kałuże. Występuje głównie w niższych partiach gór. Najwyżej obserwowano go np. na Hali Gąsienicowej, Hali Kondratowej Wyżnej, czy Hali Pysznej. Najliczniejszą grupę gatunków Natura 2000 w Tatrach tworzą ssaki. Dwa z nich to gatunki o charakterze alpejskim: kozica i świstak, które reprezentują izolowane populacje tatrzańskie. Środowiskiem życia kozicy są tereny w strefie regla górnego, subalpejskiego (kosówki), alpejskiego (halnego) i subniwalnego (turniowego). Najczęściej spotykana jest w zakresie wysokości 1700 2200 m n.p.m. Poza okresem zimy unika lasu. Lubi przestrzeń otwartą; dobrze się czuje wśród skał i turni. Żyje w stadach, liczących najczęściej 5 15 osobników, składających się z samic i młodych. Samce, poza okresem rui, żyją samotnie albo tworzą własne grupy. Większość tatrzańskich kozic bytuje po słowackiej stronie gór. Kozica tatrzańska G. Baś 2323Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY
Świstak jest jednym z największych europejskich gryzoni. Żyje w grupach rodzinnych (koloniach), składających się z 2 12 osobników. Kolonia świstaków zajmuje określone terytorium, którego ważnym elementem jest nora główna, gdzie zwierzęta zimują oraz rodzą małe. Typowe środowisko świstaka tatrzańskiego stanowią tereny pokryte roślinnością zielną, głównie w piętrach: alpejskim i subalpejskim. Terytoria kolonii zlokalizowane są w dnie dolin i na zboczach o nachyleniu do 40 o. Preferowane są miejsca dobrze nasłonecznione. Dla innego gryzonia niewielkiej darniówki tatrzańskiej Tatry są jednym z trzech miejsc występowania w Polsce. Darniówka tatrzańska jest karpackim endemitem. Jej stanowiska znajdują się często na glebach pokrytych rumoszem skalnym, porośniętych przerzedzonymi świerczynami lub podrostem jarzębiny. Gryzoń ten lubi zbiorowiska z bujnym runem i powalonymi pniami drzew. Najchętniej zamieszkuje w pobliżu potoków. W polskiej części Tatr występuje zarówno w dolinach, jak i powyżej górnej granicy lasu, w strefie kosodrzewiny i hal, na wysokości 1100 2300 m n.p.m. Ważna grupa gatunków Natura 2000 to duże ssaki drapieżne, których zagrożenie we współczesnej Europie wynika przede wszystkim z fragmentacji i zmniejszającej się powierzchni siedlisk. Tatry są ostoją wszystkich występujących w Polsce dużych drapieżników: niedźwiedzia brunatnego, rysia i wilka. 24 Niedźwiedź brunatny K. Cwynar Niedźwiedź brunatny, największy ssak drapieżny w Polsce zamieszkuje lasy, zarówno iglaste, jak i liściaste. W zimie zapada w sen, trwający ok. 3,5 miesiąca. Okres ten spędza w gawrach, usytuowanych w młodnikach leśnych, jaskiniach, wiatrowałach itp. Niedźwiedzia cechuje duża plastyczność ekologiczna, co wyraża się m.in. urozmaiconym składem pokarmu, w którym przeważają składniki roślinne. Jego areał osobniczy może wynosić 23 500 km². Tatry to po Bieszczadach najważniejszy obszar dla ochrony tego gatunku w Polsce. Należy jednak pamiętać, że polskie Tatry stanowią tylko fragment ostoi tatrzańskiej populacji niedźwiedzia, której centrum występowania znajduje się po słowackiej stronie Tatr.
Świstak tatrzański G. Leśniewski 25
Ryś, największy z europejskich kotowatych, zamieszkuje duże kompleksy leśne i prowadzi bardzo skryty tryb życia. Jest gatunkiem mięsożernym, a jego podstawowym pokarmem są dzikie ssaki kopytne, przede wszystkim sarny, ale także jelenie czy kozice. Liczbę rysi żyjących po polskiej stronie Tatr szacuje się na mniej niż 10 osobników. Wymagające ochrony w sieci Natura nietoperze reprezentowane są w Tatrach przez kilka gatunków. Niewiele jeszcze wiadomo o ich miejscach rozrodu i żerowiskach, ale pewne jest, że wykorzystują jaskinie tatrzańskie jako miejsca hibernacji w zimie i miejsca rojenia w okresie letnim. 26 Ryś F. Zięba
Nocki duże K. Piksa Najliczniej obserwowany jest nocek duży. Jego obecność stwierdzono na kilkudziesięciu stanowiskach w okresie zimowania. Nietoperz ten poluje zarówno w lasach, jak i na terenach otwartych. Większość swoich ofiar zbiera z powierzchni ziemi. Tereny żerowiskowe nocka dużego obejmują przypuszczalnie większość obszaru regla dolnego i część regla górnego. Kolonie rozrodcze, które zakłada w budynkach znajdują się najprawdopodobniej już poza granicami obszaru Natura 2000, na przyległych terenach zabudowanych. Nocek Bechsteina i mopek, dwa typowo leśne nietoperze, są znacznie rzadziej, aczkolwiek regularnie, spotykane. Nocek Bechsteina jest gatunkiem związanym z pierwotnymi lasami liściastymi, a więc jego występowanie w Tatrach w okresie pozahibernacyjnym ogranicza się do zachowanych fragmentów pierwotnych lasów bukowych regla dolnego. Nietoperz ten poluje w lasach, zbierając pokarm z powierzchni roślinności, gruntu lub w locie. Mopek jest mniej wybredny. Poluje zarówno w lasach liściastych, jak i iglastych. Podstawą jego diety są motyle nocne. Miejsca wykorzystywane przez kolonie rozrodcze mopka i nocka Bechsteina to oprócz nieużytkowanych poddaszy czy szczelin w ścianach budynków dziuple i szczeliny pod odstającą korą drzew. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 na terenie PLC120001 Tatry Celem ochrony na obszarze Natura 2000 Tatry jest utrzymanie lub poprawa stanu zachowania wymienionych powyżej siedlisk przyrodniczych oraz gatunków. Oznacza to, że wielkość populacji gatunków oraz powierzchnia i jakość siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków nie powinna ulec zmniejszeniu lub pogorszeniu. Warunki utrzymania i odtwarzania właściwego stanu siedlisk i gatunków zostaną dokładnie określone w zadaniach ochronnych, wkomponowanych w plan ochrony parku narodowego. Taki dokument będzie obejmował przede wszystkim opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń, opis sposobów eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków, a także zalecenia, określające inne niezbędne działania. Bardzo ważnym zadaniem będzie monitoring siedlisk i gatunków Natura 2000. Służby Parku od lat prowadzą obserwacje wybranych gatunków, takich jak: kozica, świstak, duże drapieżniki, czy niektóre gatunki ptaków. Po wyznaczeniu obszaru Natura 2000 w Tatrach konieczne będzie zwiększenie zakresu prowadzonych obserwacji i badań monitoringowych. 2727Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY
PLC120001 Tatry jest szczególnym przypadkiem obszaru Natura 2000 położonego w całości w obrębie parku narodowego, gdzie przyroda jest chroniona jako całość i gdzie obowiązuje szereg surowych zakazów. Reżim ochronny parku narodowego sprzyja utrzymaniu aktualnego stanu zachowania gatunków i większości typów siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony na obszarze Natura 2000 Tatry. W przypadku pewnych gatunków utrzymanie właściwego stanu będzie utrudniać silna presja turystyczna, udostępnianie obszaru dla turystyki kwalifikowanej (np. wspinaczka, speleologia) oraz nielegalna penetracja terenu poza szlakami i nielegalna wspinaczka skałkowa. Potrzebne będzie skuteczniejsze egzekwowanie już istniejących przepisów. Warunkiem zachowania półnaturalnych siedlisk łąkowych będzie ich pasterskie lub kośne użytkowanie, a także okresowe usuwanie podrostu drzew i krzewów. Administratorem i zarządzającym obszaru Natura 2000, którego granice pokrywają się z granicami parku narodowego, jest dyrektor parku. Zakres obowiązków zarządzającego obejmuje m.in.: zamówienie opracowania zadań ochronnych lub planu ochrony i nadzorowanie ich wykonania, a ponadto inicjowanie działań edukacyjnych i propagatorskich oraz współpraca z samorządami lokalnymi. 28 Obszar Natura 2000 Tatry jest obszarem przygranicznym. Po stronie słowackiej ma on swój odpowiednik, wyznaczony dla ochrony podobnych siedlisk i gatunków oraz ptaków jak PLC120001. Pożądana będzie współpraca zarządzających obu obszarów w zakresie ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, będących ich wspólną troską.
Wypas owiec J. Perzanowska 2929Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach TATRY
Obszary NATURA 2000 w Karpatach Obszary ptasie PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLB120011 Babia Góra PLB180002 Beskid Niski PLB120001 Gorce PLB180003 Góry Słonne PLB120008 Pieniny PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Obszary siedliskowe PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLH120001 Babia Góra PLH120033 Bednarka PLH240023 Beskid Mały PLH240005 Beskid Śląski PLH240006 Beskid Żywiecki PLH120021 Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH120002 Czarna Orawa PLH120024 Dolina Białki PLH180013 Góry Słonne PLH180011 Jasiołka PLH120009 Kostrza PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich PLH240007 Kościół w Radziechowach PLH120039 Krynica PLH120027 Luboń Wielki PLH120036 Łabowa PLH180015 Łysa Góra PLH120025 Małe Pieniny PLH120012 Na Policy PLH120035 Nawojowa PLH120023 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu PLH120018 Ostoja Gorczańska PLH180014 Ostoja Jaśliska PLH180001 Ostoja Magurska PLH120019 Ostoja Popradzka PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca PLH120013 Pieniny PLH120037 Podkowce w Szczawnicy PLH120026 Polana Biały Potok PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH180018 Trzciana 30 PLH120022 Grota Zbójnicka na Łopieniu
O PROJEKCIE Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007-2011. Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000. Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Strategie zarządzania Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; wskazania do niezbędnych działań ochronnych; opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Aktywna ochrona Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt Natura 2000 w Karpatach obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. Edukacja W ramach projektu Natura 2000 w Karpatach zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Projekt współfinansowany przez: Wojewodę Małopolskiego i Wojewodę Podkarpackiego. Tekst: Małgorzata Makomaska-Juchiewicz Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. Kraków 2009 Strona projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty Obszary NATURA 2000 w Karpatach