SPIS TREŚCI 1. Podstawa opracowania... 2 2. Przedmiot opracowania... 3 3. Inwentaryzacja gatunków chronionych na drzewach w pasie drogowym... 4 3.1. Lichenoflora... 4 3.1.1. Cel opracowania... 4 3.1.2. Metody badań... 4 3.1.3. Wyniki badań... 5 3.1.4. Literatura... 7 3.2. Chiropterofauna... 8 3.2.1. Wprowadzenie... 8 3.2.2. Metody pracy... 8 3.2.3. Wyniki badań... 8 3.2.4. Podsumowanie i wnioski dot. chiropterofauny... 11 3.2.5. Literatura... 11 3.3. Entomofauna... 12 3.3.1. Wprowadzenie... 12 3.3.2. Cel opracowania... 13 3.3.3. Zakres i metodyka... 14 3.3.4. Wyniki badań... 16 3.3.5. Podsumowanie... 18 3.3.6. Literatura... 18 Załączniki: Dokumentacja fotograficzna Decyzja GDOŚ w sprawie zezwolenia na chwytanie i przetrzymywanie pachnicy dębowej Tabela z inwentaryzacją drzew w zaznaczonymi stanowiskami gatunków chronionej lichenoflory, chiropterofauny i entomofauny.
1. Podstawa opracowania Podstawą opracowania jest umowa nr 425-UMO/OLS/2012 zawarta ze Zleceniodawcą w dniu 05 lipca 2012 r. Materiałem wyjściowym do sporządzenia opracowania były: badania terenowe prowadzone od lipca 2012 r. do września 2012 r. Inwentaryzacja zieleni w pasie drogowym wyk. Arkas-Projekt 2012 r. mapy topograficzne przekazane przez Zleceniodawcę; literatura przedmiotu, dane o inwestycji OPZ i SIWZ. Podstawa prawna: Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity Dz. U. nr 25 z 2008 r., poz. 150, z późniejszymi zmianami) Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16.IV.2004 r. (tekst jednolity Dz. U. nr 151 z 2009 r., poz. 1220, z późniejszymi zmianami); Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3.X.2008 r. (Dz. U. Nr 199,poz. 1227 ze zm.); Ustawa z dnia 21 marca 1985 o drogach publicznych (tekst jednolity Dz. U. 2007 nr 19 poz. 115) Ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (tekst jednolity Dz. U. nr 193 z 2008 r., poz. 1194 i nr 199, poz. 1227) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 2012 r., poz. 81); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną; (Dz. U. nr 168 z 2004 r., poz. 1765); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237 z 2011 r., poz. 1419); Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992 r. z późniejszymi zmianami) tzw. Dyrektywa Siedliskowa; Dyrektywa Rady EWG 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r., poprawiona Dyrektywą Rady Unii Europejskiej 97/11/EC z 3 marca 1997 r. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie w dniu 19 września 1979 r.; (Dz. U. z dnia 25 maja 1996 r., nr 58, poz. 263); 2
2. Przedmiot opracowania Przedmiotem inwestycji jest budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego w ciągu drogi krajowej nr 15. Inwestycja zlokalizowana jest na terenie: województwa Warmińsko-Mazurskiego, powiat nowomiejski, gmina Nowe Miasto Lubawskie, gmina Kurzętnik; województwa Kujawsko-Pomorskiego, powiat brodnicki, gmina Brzozie Lubawskie. Zakres inwestycji W ramach inwestycji planuje się: budowę obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego w ciągu drogi krajowej nr 15 od skrzyŝowania Brzozie Lubawskie do skrzyŝowania Bratian wraz ze skrzyŝowaniami, o długości około 18 km, budowę 4 skrzyŝowań drogowych: Brzozie Lubawskie, Nowe Miasto Lubawskie - DP 1335N, Nowe Miasto Lubawskie - DW 538 oraz Bratian, budowę dróg dojazdowych obsługujących przyległy teren, budowę obiektów inŝynierskich w ciągu obwodnicy i dróg przebudowywanych, budowę odwodnienia projektowanych dróg oraz obiektów inŝynierskich, budowę oświetlenia, budowę urządzeń i obiektów ochrony środowiska(m. in. ekranów akustycznych, przejść dla zwierząt, ogrodzeń), przebudowę infrastruktury technicznej kolidującej z projektowanym zamierzeniem, budowę kanałów technologicznych, zagospodarowanie zieleni, nasadzenia zieleni izolacyjnej, wykonanie urządzeń BRD, dostosowanie istniejącego przebiegu dk 15 do przyszłej funkcji i klasy drogi. Podstawowe parametry techniczne Klasa techniczna GP Prędkość projektowa 80 km/h Dopuszczalny nacisk na oś 115 kn/oś Przekrój normalny: - typ przekroju 2+1 - szerokość pasa ruchu 3,50m - szerokość jezdni 2x3,5m + 3,5m - szerokość pasa dzielącego 1,20m (w tym opaski 2x0,50m) 3
3. Inwentaryzacja gatunków chronionych na drzewach występujących w pasie drogowym Zgodnie z załoŝeniami SIWZ oraz zakresem uszczegółowionych w odpowiedziach na pytania skierowanych do GDDKiA O/Olsztyn w ramach prowadzonego postępowania przetargowego wykonano inwentaryzację lichenoflory, chiropterofauny oraz entomofauny (ze szczególnym uwzględnieniem pachnicy dębowej) dla wszystkich drzew zinwentaryzowanych w pasie drogowym (z wyjątkiem terenów leśnych). Wykorzystano opracowanie przekazane przez Biuro Projektowe ARKAS-PROJEKT dot. inwentaryzacji szczegółowej drzew w pasie drogowym wykonanej w 2012 r. 3.1. LICHENOFLORA 3.1.1. Cel opracowania Opis zadania: Biota porostów chronionych na drzewach zinwentaryzowanych w obszarze budowy obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. Przedmiotem opracowania było wykonanie inwentaryzacji porostów chronionych występujących na drzewach i krzewach uwzględnionych w inwentaryzacji zieleni wykonanej na obszarze planowanej budowy obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. 3.1.2. Metody badań Prace terenowe odbywały się w terminie lipiec - sierpień 2012 r. W trakcie prac terenowych obserwowano wszystkie drzewa i krzewy zinwentaryzowane na proponowanym przebiegu obwodnicy zgodnie z mapami załączonymi w projekcie budowlanym. Notowano biotę porostów chronionych występujących na drzewach do wysokości około 3 m. Do obserwacji gatunków w wyŝszych partiach drzew wykorzystywano lornetkę VORTEX Crossfire 10 42. W przypadku taksonów krytycznych zastosowano testy barwne, róŝnicujące występowanie substancji z grupy wtórnych metabolitów (Purvis i in. 1992). Określano stopień obfitości za pomocą sześciostopniowej skali (Tab. 1). Nazewnictwo dla porostów przyjęto za Fałtynowiczem (2003). Kategorie zagroŝenia przyjęto według Cieśliński i in. (2006). Gatunki chronione porostów wyróŝniono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną; (Dz. U. Nr 168 z 2004 r., poz.1765). Tabela 1. Skala obfitości inwentaryzowanych gatunków porostów chronionych. Stopień Liczba osobników obfitości 1 1 3 2 4 10 3 11 20 4 20 50 5 > 50 dla porostów, które występowały na duŝych powietrzniach 5* drzewa, przybliŝona liczba osobników kilkaset 4
3.1.3. Wyniki badań W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji drzew i krzewów stwierdzono występowanie 9 gatunków porostów chronionych (Tab. 2). Mąkla tarniowa, odnoŝyca jesionowa, odnoŝyca kępkowa, odnoŝyca mączysta, szarzynka skórzasta i wabnica kielichowata są gatunkami zagroŝonymi znajdującymi się na Czerwonej Liście Porostów Polski (Cieśliński i in. 2006). Tabela 2. Lista gatunków porostów chronionych odnotowanych na badanych drzewach. Lp. Gatunki porostów Status ochronny/ kategoria zagroŝenia * 1. mąkla tarniowa (Evernia prunastri) częściowa/nt 2. mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuracea) ścisła/- 3. odnoŝyca mączysta (Ramalina farinacea) ścisła/vu 4. odnoŝyca kępkowa (Ramalina fastigiata) ścisła/en 5. odnoŝyca jesionowa (Ramalina fraxinea) ścisła/en 6. przylepka łuseczkowata (Melanelia exasperatula) ścisła/- 7. przylepka okopcona (Melanelia fuliginosa) ścisła/- 8. szarzynka skórzasta (Parmelina tiliacea) ścisła/vu 9. wabnica kielichowata (Pleurosticta acetabulum) ścisła/en * Kategorie zagroŝenia: EN wymierający; VU naraŝony; NT bliskie zagroŝenia Do najczęstszych gatunków moŝemy zaliczyć odnoŝycę mączystą i mąklę tarniową (por. tab. 3). Najrzadziej obserwowanym gatunkiem była szarzynka skórzasta (Fot. 1) odnaleziona tylko na jednym drzewie. Tabela 3. Liczba drzew na których wystąpiły poszczególne gatunki chronione. Lp. Gatunki porostów Liczba drzew 1. mąkla tarniowa (Evernia prunastri) 13 2. mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuracea) 6 3. odnoŝyca mączysta (Ramalina farinacea) 14 4. odnoŝyca kępkowa (Ramalina fastigiata) 9 5. odnoŝyca jesionowa (Ramalina fraxinea) 8 6. przylepka łuseczkowata (Melanelia exasperatula) 2 7. przylepka okopcona (Melanelia fuliginosa) 2 8. szarzynka skórzasta (Parmelina tiliacea) 1 9. wabnica kielichowata (Pleurosticta acetabulum) 5 5
Obszar inwentaryzacji to głównie pola uprawne i łąki (Fot. 2, 3). Tak mała liczba drzew na który stwierdzono występowanie porostów chronionych jest najprawdopodobniej spowodowana bardzo mała ilością odpowiednich siedlisk dla tej grupy. W większości w inwentaryzacji zieleni występują liczne krzewy i bardzo młode drzewa stanowiące głównie zadrzewienia śródpolne (Fot. 4, 5). Porosty obserwowano jedynie w miejscach gdzie projektowana obwodnica krzyŝuje się z drogami lokalnymi przy których rosną drzewa przydroŝne (Fot. 6). Najwięcej porostów chronionych obserwowano na początku obwodnicy w kilometrze -0+300 oraz w miejscu jej krzyŝowania się z drogą wojewódzką nr 538 w miejscowości Pacółtowo w kilometrze 12+300 (Fot. 7). Na drzewach i krzewach o numerach 25, 26, 27, 28, 29, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48.1, 48.2, 48.3, 48.4, 49, 50, 51.1, 51.2, 52, 53.1, 53.2, 53.3, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77.1, 77.2, 77.3, 78, 79, 80.1, 80.2, 81, 81 nie moŝna było przeprowadzić inwentaryzacji lichenologicznej poniewaŝ znajdują się one na zamkniętej, prywatnej posesji (Fot. 8). Właściciel nie wyraził zgody na wejście na teren posesji. Tabela 4. Wykaz drzew na których obserwowano chronione gatunki porostów. Nr na Porosty objęte ochroną Porosty objęte Nazwa polska Nazwa łacińska ścisłą ochroną częściową 3 klon jawor Acer pseudoplatanus wabnica kielichowata 3 brak 4 klon jawor Acer pseudoplatanus odnoŝyca kępkowa 1 odnoŝyca mączysta 1 brak 6 klon jawor Acer pseudoplatanus odnoŝyca jesionowa 1 odnoŝyca mączysta 4 brak 7 klon jawor Acer pseudoplatanus odnoŝyca kępkowa 1 przylepka łuseczkowata 3 brak wabnica kielichowata 2 9 klon jawor Acer pseudoplatanus odnoŝyca jesionowa 1 odnoŝyca mączysta 2 brak wabnica kielichowata 1 10 klon jawor Acer pseudoplatanus odnoŝyca mączysta 1 wabnica kielichowata 1 brak 125 Robinia akacjowa Robinia pseudoacatia szarzynka skórzasta 2 brak odnoŝyca mączysta 1 432 Lipa drobnolistna Tilia cordata przylepka łuseczkowata 3 mąkla tarniowa 3 wabnica kielichowata 2 1033 Olsza czarna Alnus glutinosa brak mąkla tarniowa 1 1039 Olsza czarna Alnus glutinosa przylepka okopcona 1 brak 1040 Olsza czarna Alnus glutinosa przylepka okopcona 1 brak 1262 Klon zwyczajny Acer platanoides mąklik otrębiasty 3 odnoŝyca jesionowa 2 mąkla tarniowa 5 1264 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior mąklik otrębiasty 1 odnoŝyca jesionowa 1 odnoŝyca kępkowa 1 brak odnoŝyca mączysta 1 1269 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca mączysta 1 brak 1271 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior mąklik otrębiasty 2 odnoŝyca jesionowa 1 odnoŝyca kępkowa 1 odnoŝyca mączysta 2 mąkla tarniowa 2 6
Nr na Porosty objęte ochroną Porosty objęte Nazwa polska Nazwa łacińska ścisłą ochroną częściową odnoŝyca jesionowa 1 1272 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca kępkowa 1 mąkla tarniowa 2 odnoŝyca mączysta 1 1274 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca jesionowa 1 brak 1275 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior brak mąkla tarniowa 1 1276 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca kępkowa 1 odnoŝyca mączysta 1 mąkla tarniowa 3 1278 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior mąklik otrębiasty 3 odnoŝyca mączysta 1 mąkla tarniowa 2 1280 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior mąklik otrębiasty 1 brak 1282 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca kępkowa 1 odnoŝyca mączysta 1 mąkla tarniowa 2 1283 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior mąklik otrębiasty 4 mąkla tarniowa 4 1284 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca kępkowa 1 mąkla tarniowa 3 1285 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca mączysta 1 brak 1286 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior brak mąkla tarniowa 1 1287 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior odnoŝyca jesionowa 2 odnoŝyca kępkowa 1 odnoŝyca mączysta 1 mąkla tarniowa 3 3.1.4. Literatura Cieśliński S., CzyŜewska K., Fabiszewski J. 2006. Red list of the lichens in Poland. In: Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (eds.), Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, p. 72-89. Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland. An annotated checklist. W: Z. Mirek (red.), Biodiversity of Poland 6: 1-435. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Purvis O. W., Coppins B. J., Hawksworth D. L., James P. W. & Moore D. M. (red.). 1992. The lichen flora of Great Britain and Ireland. Natural History Museum Publications with the British Lichen Society, London. 7
3.2. CHIROPTEROFAUNA Przedmiotem opracowania było określenie stopnia wykorzystanie przez nietoperze drzew planowanych do wycinki w związku z realizacją budowy obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego w ciągu DK 15. 3.2.1. Wprowadzenie Drzewa oraz aleje drzew stanowią istotne siedliska dla wielu gatunków nietoperzy. Dziuple, szczeliny, miejsca pod odstającą korą wykorzystywane są przez te ssaki jako schronienia w róŝnych okresach aktywności rocznej. Odpowiednio obszerne dziuple w nasłonecznionych pniach stanowić mogą miejsca przebywania kolonii rozrodczych, mniejsze dziuple wykorzystywane są przez samce, które w okresie letnim bytują pojedynczo lub w niewielkich grupach oraz przez pojedyncze osobniki w okresie migracji wiosennej i jesiennej. DuŜe dobrze izolowane dziuple mogą teŝ stanowić schronienia zimowe dla niektórych gatunków nietoperzy jednak jest to zjawisko ograniczone do bardzo starych drzew o grubych pniach zapewniających odpowiednią izolację termiczną. Aleje i szpalery drzew, zwłaszcza w krajobrazie rolniczym, stanowią miejsca Ŝerowania nietoperzy. Ponadto wykorzystywane są jako szlaki migracyjne, zarówno w okresie migracji wiosennych i jesiennych jak i podczas dobowych przelotów na Ŝerowiska. 3.2.2. Metody pracy Prace terenowe dla potrzeb niniejszego opracowania przeprowadzono w okresie od 15 czerwca do 10 września 2012 r. W celu odszukania potencjalnych schronień zajmowanych przez nietoperze dokonano przy pomocy lornetki dokładnych oględzin drzew przeznaczonych do wycinki. Na tej podstawie wytypowano drzewa zawierające potencjalne schronienia dla nietoperzy (dziuple, szczeliny, pęknięcia, płaty odstającej kory) oraz dokonano ich dokładnych oględzin pod kątem występowania nietoperzy oraz przydatności dla tych zwierząt w róŝnych okresach ich aktywności. Dodatkowo w czerwcu w porze wieczornego wylotu nietoperzy dokonano obserwacji połączonych z nasłuchami detektorowymi przy drzewach zawierających atrakcyjne dla nietoperzy schronienia. Ponadto przeprowadzono nasłuchy detektorowe w trzy noce (16 i 19 czerwca oraz 8 września) wzdłuŝ alei drzew przeznaczonych do wycinki w celu określenia ich znaczenia jako Ŝerowisk i szlaków migracyjnych nietoperzy. Nasłuchy prowadzono przy pomocy detektorów Petersson D230, komputerowej analizy nagrań dokonano przy uŝyciu programu Bat Sound firmy Petersson Electronic. 3.2.3. Wyniki badań Na analizowanym terenie przewaŝają drzewa młode, pozbawione dziupli, szczelin i innych struktur mogących stanowić schronienia dla nietoperzy. W rezultacie przeprowadzonych prac stwierdzono występowanie potencjalnych kryjówek dla nietoperzy w 52 inwentaryzowanych drzewach. W większości są to róŝnej wielkości szczeliny i pęknięcia (stwierdzone w 29 drzewach) oraz dziuple (stwierdzone w 24 drzewach), natomiast na 6 drzewach zaobserwowano płaty odstającej kory. Wykaz wszystkich drzew oraz stwierdzonych potencjalnych schronień nietoperzy zawiera Załącznik.1. W Ŝadnym z odnalezionych potencjalnych schronień nie stwierdzono przebywania kolonii rozrodczych nietoperzy. śadne z analizowanych drzew nie zawiera teŝ schronień, które mogłyby być wykorzystane przez nietoperze w okresie hibernacji zimowej. Analizowane drzewa są w większości zbyt młode (i mają zbyt cienkie pnie) aby zapewnić dostateczną izolację termiczną. 8
Stwierdzone kryjówki mogą być jednak sporadycznie wykorzystywane przez pojedyncze osobniki nietoperzy w róŝnych okresach ich aktywności rocznej. Większość odnalezionych potencjalnych kryjówek to płytkie dziuple i szczeliny, które mogą stanowić okazjonalne kryjówki przejściowe dla pojedynczych nietoperzy, lub miejsca wybierane czasowo przez terytorialne samce w okresie godowym. W sierpniu zaobserwowano sygnały socjalne karlików w alejach drzew zlokalizowanych na trasie przebiegu planowanej drogi. Stwierdzenie tych sygnałów świadczy o wykorzystywaniu przez nietoperze kryjówek znajdujących się w drzewach na tych odcinkach w okresie migracji jesiennej i godów. Sygnały takie zarejestrowano w dwóch miejscach: w alei drzew w początkowym odcinku inwestycji drzewa o nr od 1 do 12 (numeracja zgodna z inwentaryzacją zieleni wykonaną na potrzeby inwestycji). w alei drzew między Pacołtowem a Tylicami (węzeł Nowe Miasto Lubawskie) drzewa o numerach od 1191 do 1217 oraz od 1264 do 1277. Nasłuchy detektorowe prowadzone w okolicy inwentaryzowanych drzew wykazały obecność pięciu gatunków nietoperzy: mroczka późnego (Eptesicus serotinus), borowca wielkiego (Nyctalus noctula), karlika większego (Pipistrellus nathusii), karlika malutkiego (Pipipstrellus pipistrellus), karlika drobnego (Pipistrelus pygmaeus). Wszystkie stwierdzone gatunki naleŝą do częstych na obszarze północno-wschodniej Polski. Mroczek późny oraz wszystkie trzy gatunki karlików naleŝą do nietoperzy chętnie Ŝerujących w alejach drzew, oraz wykorzystujących je jako szlaki migracji dobowej i sezonowej. Borowiec wielki jest natomiast nietoperzem polującym i przemieszczającym się na otwartych terenach: nad łąkami, polami, wodami. Jego obecność w nagraniach prowadzonych wzdłuŝ szpalerów drzew jest spowodowana obecnością terenów otwartych w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Tabela 5: Wykaz drzew zawierających kryjówki wykorzystywane przez nietoperze. nr na nazwa polska nazwa łacińska obwód średnica 1 klon jawor Acer pseudoplatanus 178 57 dziupla 2 klon zwyczajny Acer platanoides 56 18 szczelina 3 klon jawor Acer pseudoplatanus 200 64 dziupla 4 klon jawor Acer pseudoplatanus 240 76 2 dziuple 5 klon jawor Acer pseudoplatanus 241 77 dziupla 6 klon jawor Acer pseudoplatanus 304 97 dziupla, szczelina 8 klon jawor Acer pseudoplatanus 256 82 szczelina 9 klon jawor Acer pseudoplatanus 143 46 szczelina 10 klon jawor Acer pseudoplatanus 245 78 dziupla, szczelina 11 klon jawor Acer pseudoplatanus 260 83 odstająca kora 89 klon zwyczajny Acer platanoides 123 39 szczelina 90 klon zwyczajny Acer platanoides 122 39 odstająca kora 151 jesion pensylwański Fraxinus pensylvanica 132 42 szczelina 169 lipa szerokolistna Tilia cordata 208 66 dziupla 177 lipa szerokolistna Tilia cordata 192 61 dziupla 180 lipa szerokolistna Tilia cordata 204 65 szczelina 344 klon zwyczajny Acer platanoides 99 32 dziupla 347 lipa szerokolistna Tilia cordata 164 52 szczelina 432 lipa szerokolistna Tilia cordata 552 176 dziupla, szczelina 436 klon jawor Acer pseudoplatanus 95 30 odstająca kora 9
437 klon jawor Acer pseudoplatanus 96 31 szczelina 443 klon zwyczajny Acer platanoides 121 39 szczelina 444 klon zwyczajny Acer platanoides 129 41 szczelina 449 klon jawor Acer pseudoplatanus 72 23 szczelina 450 klon jawor Acer pseudoplatanus 77 25 szczelina 452 klon jawor Acer pseudoplatanus 58 18 szczelina 519 klon jawor Acer pseudoplatanus 119 38 szczelina 535 klon jawor Acer pseudoplatanus 99 32 szczelina 543 wierzba iwa Salix caprea 195 62 dziupla 546 klon jawor Acer pseudoplatanus 147 47 szczelina 549 olsza czarna Alnus glutinosa 87 28 odstająca kora 654 wierzba Salix sp. 413 132 szczelina 655 wierzba Salix sp. 390 124 2 dziuple 656 wierzba Salix sp. 230 73 dziupla 766 grab zwyczajny Carpinus betulus 187 60 dziupla, szczelina 767 grab zwyczajny Carpinus betulus 208 66 szczelina 769 klon zwyczajny Acer platanoides 166 53 dziupla 771 grab zwyczajny Carpinus betulus 178 57 dziupla 788.1 klon zwyczajny Acer platanoides 223 71 szczelina 1212 wiąz szypułkowy Ulmus laevis 163 52 odstająca kora 1216 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 234 75 dziupla 1220 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 218 69 dziupla 1266 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 188 60 szczelina 1268 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 135 43 2 dziuple 1273 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 142 45 dziupla 1275 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 211 67 szczelina 1276 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 221 70 odstająca kora 1285 jesion wyniosły Fraxinus excelsior 150 48 szczelina 1419 klon zwyczajny Acer platanoides 97 31 dziupla, szczelina 1518 klon zwyczajny Acer platanoides 83 26 dziupla, szczelina 1519 klon zwyczajny Acer platanoides 81 26 dziupla 1521 klon zwyczajny Acer platanoides 96 31 szczelina Przeloty nietoperzy stwierdzono w następujących miejscach: w alejach drzew rosnących w początkowym odcinku inwestycji wzdłuŝ DK nr 15 (km - 0+400 do -0+100) oraz wzdłuŝ droch odchodzącej w stronę Augustowa (mroczek późny, karlik malutki, karlik większy) na południe od Brzozia Lubawskiego - km 1+900 2+500 (mroczek późny, borowiec wielki) oraz km 2+600-3+400 (karlik większy, borowiec wielki) na północ od Krzemieniewa, km 4+800 5+000 (mroczek późny, karlik malutki, karlik drobny, borowiec wielki) oraz 6+800 7+000 (mroczek późny, borowiec wielki) w alei drzew rosnących przy drodze na pd od Nowego Miasta Lubawskiego km 9+500 (mroczek późny, borowiec wielki, karlik malutki) wzdłuŝ alei drzew między Pacołtowem a Tylicami - km 12+300 12+400 (mroczek późny, karlik większy) 10
nad rzeką Wel, na południe od miejscowości Bratian km16+300 16 + 400 (mroczek późny, borowiec wielki, karlik drobny, karlik większy) Ogólnie aktywność nietoperzy na analizowanym terenie była niska, mimo sprzyjających warunków atmosferycznych. Nasłuchy prowadzono bowiem w bezdeszczowe i bezwietrzne noce a temperatura powietrza wynosiła kilkanaście stopni powyŝej zera. 3.2.4. Podsumowanie i wnioski dot. chiropterofauny Brak kolonii rozrodczych nietoperzy w stwierdzonych potencjalnych schronieniach oraz niska aktywność tych ssaków na analizowany terenie pozwala stwierdzić, iŝ obszar ten jest mało atrakcyjny dla nietoperzy. Drzewa przeznaczone do wycinki nie są wykorzystywane przez lokalne populacje nietoperzy jako miejsca przebywania kolonii rozrodczych, sporadycznie obserwuje się wykorzystanie ich jako Ŝerowiska. Przeprowadzona inwentaryzacja pozwoliła równieŝ ustalić brak odpowiednich schronień zimowych w w/w drzewach. Niska aktywność nietoperzy na analizowanym terenie oraz brak stwierdzeń tych ssaków w potencjalnych schronieniach świadczy o niewielkim znaczeniu większości analizowanych drzew dla tej grupy ssaków. Pewne znaczenia mają jedynie drzewa w miejscach gdzie stwierdzono głosy socjalne karlików. Jednak są to kryjówki wykorzystywane okazjonalnie, podczas migracji, a w okolicy znajdują się inne stare drzewa, które nie zostaną wycięte na skutek realizacji inwestycji. Stąd naleŝy uznać iŝ drzewa przeznaczone do wycinki nie stanowią istotnego schronienia dla nietoperzy, nie są teŝ miejscem ich intensywnego Ŝerowania. Wycinka rzeczonych drzew nie będzie miała znaczącego, niekorzystnego wpływu na lokalne populacje nietoperzy. 3.2.5. Literatura AHLEN I. 1990. Identification of bats in flight. Stockholm: Swedish Society for Conservation of Nature and the Swedish Youth Association for Environmental Studies and Conservatio. AHLEN I., BAAGOE H.,J. 1999. Use of ultrasound detectors for bat studies in Europe: experinces from field identification, surveys, and monitoring. Acta Chiropterologica 1;2:137-150. AHLEN, I.& BAAGOE, H. J.1999. Use of ultrasound detectors for bat studies in Europe: experiences from field identification, surveys, and monitoring. Acta Chiropterologica, 1, 137-150. BARATAUD H.J. 2001. Field identification of European bats using heterodyne ant time expansion detectors. Nietoperze 2: 109-119. FUSZARA E., FUSZARA M., LESIŃSKI G., 2002. Monitoring liczebności nietoperzy w zimowiskach na Pojezierzu Mazurskim. Nietoperze III, z. 1. JUDES U. 1987. Analysis of the distribution of flying bats along line-transects. European Bat Research. V. Hanak, I. Horacek, J. Gaisler (eds.) Charles Univ. Press, Praha: 311-318. KOWALSKI M., LESIŃSKI G., SACHANOWICZ K., 1997. The occurence of grey long earth bat Plecotus austriacus (Fisher, 1829) on the Podlasie and Mazovia Lowlands and diagnostic characters of the Polish members of the genus Plecotus (Geoffray, 1818). Przegl. Zool. 41:95-100. KOWALSKI M., LESIŃSKI G., WOJTOWICZ B., NITKIEWICZ T. 2003. Zimowe stanowiska nocka łydkowłosego Myotis dasycname w północnej części Podlasia. Nietoperze 4 (2): 11
162-166. LIMPENS J.G.A., KAPTEYN K. 1991. Bats, their behaviour and linear landscape elements. Myotis 29; 39-48. LESIŃSKI G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wyd. SGGW, Warszawa SACHANOWICZ K., CIECHANOWSKI M. 2009. Nietoperze Polski. Warszawa Multico VAUGHAN N., JONES G., HARRIS S. 1997. Habitat use by bats (Chiroptera) assesed by means of a broad-band acoustic method. Journal of applied ecology, 34; 716-730. VERBOOM B. HUITEMA H.1997. The importance of linear landscape elements for the pipistrelle Pipistrellus pipistrellus and the serotine bat Eptesicus serotinus VERBOOM B., SPOELSTRA K. 1999. Effects of food abundance and wind on the use of tree lines by an insectivorous bat, Pipistrellus pipistrellus Can. J. Zool./Rev. Can. Zool. 77;9: 1393-1401. YALDEN B.W., MORRIS P.A. 1995.The Lives of Bats. David & Charles Press. London- Vancouver ZUKAL J. ŘEHÁK Z. 2006. Flight activity and habitat preference of bats in a karstic area, as revealed by bat detectors Folia Zool. 55(3): 273 281 3.3. ENTOMOFAUNA 3.3.1. Wprowadzenie Pachnica dębowa (Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) i ciołek matowy (Dorcus parallelepipedus (Linnaeus, 1758) są jednymi z najczęściej występujących w drzewach przydroŝnych chronionych gatunków owadów. Na południu Polski moŝe być równieŝ obecny kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo (Linnaeus, 1758), ale moŝliwość jego występowania w przydroŝnych alejach naleŝy rozwaŝać równieŝ na północy kraju. Drzewa posiadające próchnowiska są takŝe siedliskiem Ŝycia, Ŝerowiskiem, schronieniem bądź miejscem czasowego przebywania wielu grup zwierząt rzadkich, ginących, często objętych ochroną prawną. W obliczu konieczności przebudowy sieci drogowej, w tym konieczności budowy nowych dróg, naleŝy liczyć się z kolizjami przyrodniczymi. Podczas wycinki drzew ubywa siedlisk i miejsc Ŝerowania chronionych owadów, ssaków (szczególnie nietoperzy) i ptaków. NaleŜy jednak pamiętać Ŝe W stosunku do gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być wprowadzone, następujące zakazy: umyślnego zabijania, okaleczania i chwytania; transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, chowu i hodowli, a takŝe posiadania Ŝywych zwierząt; zbierania, przetrzymywania i posiadania okazów gatunków; umyślnego niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych; niszczenia ich siedlisk i ostoi; niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, Ŝeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień; wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj; wyrabiania, posiadania i przechowywania wydmuszek; preparowania okazów gatunków; zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaŝy, wymiany i darowizny okazów gatunków; wwoŝenia z zagranicy i wywoŝenia poza granicę państwa okazów gatunków; umyślnego płoszenia i niepokojenia; fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować ich płoszenie lub niepokojenie; przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca; przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. O ochronie przyrody). Zatem jeśli podczas budowy stwierdza się obecność chronionych gatunków owadów w drzewach przydroŝnych konieczne staję się uzyskanie zezwoleń na zniszczenie ich siedliska, przetrzymywanie i przeniesienie. Pachnica dębowa jest taksonem parasolowym, za którego ochronę Państwa Członkowskie Unii Europejskiej ponoszą szczególną odpowiedzialność. Dzieje się tak za sprawą tzw. 12
Dyrektywy Siedliskowej (art. 11 Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. W sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory ). Państwa członkowskie powinny w myśl Dyrektywy... prowadzić nadzór i monitorować stan siedlisk i ochronę gatunków o znaczeniu priorytetowym. Jednym z gatunków o znaczeniu pierwszorzędnym jest Osmoderma eremita, który oprócz załączników II i IV Dyrektywy... pojawia się takŝe na krajowych czerwonych listach gatunków zagroŝonych i ginących oraz na Światowej Czerwonej Liście (kategoria VU A1c). Jest to takson wysokiego ryzyka, naraŝony na wyginięcie ze względu na niekorzystne trendy populacyjne. Szczegółowy opis postępowania przy monitorowaniu populacji pachnicy dębowej jest zawarty w e-booku: 1084 Pachnica dębowa Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) Biblioteka Monitoringu Środowiska (http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_osmoderma_eremita.pdf). 3.3.2. Cel opracowania Celem niniejszego opracowania było potwierdzenie lub wykluczenie występowania pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) oraz ciołka matowego Dorcus parallelipipedus (Linnaeus, 1758) w drzewach na terenie budowy obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. Jeśli konieczna jest wycinka drzew stanowiących siedlisko pachnicy, regulacje i zalecenia dotyczące przesiedlania owadów wydaje właściwa dla danego regionu Dyrekcja Ochrony Środowiska. W sytuacji konfliktu pomiędzy potrzebami ochrony a działaniami człowieka moŝliwe są następujące warianty postępowania: a) wycięcie drzew i przeniesienie owadów wraz z materiałem wypełniającym zajmowane dziuple do drzew dziuplastych nie naraŝonych na negatywny wpływ działań ludzkich, takich samych gatunków jak pierwotne siedlisko. Nowe siedlisko dla przeniesionych owadów powinno obejmować przynajmniej kilkadziesiąt drzew takich samych gatunków jak źródłowe, o pierśnicy powyŝej 30 cm z próchnowiskami i dawać perspektywę przetrwania i rozwoju populacji (Oleksa 2003, Szwałko 2004). Aby najlepiej realizować potrzeby ochrony i zahamować ekstynkcję subpopulacji, powinno być to nowe stanowisko gatunku, ale pozostające w łączności z innymi subpopulacjami. b) usunięcie drzew i pozostawienie ich w pobliŝu przebudowywanej drogi lub w nowym siedlisku wśród drzew nadających się do zasiedlenia. Kłody pozostawia się w orientacji pionowej aŝ do całkowitego rozkładu, powoduje to wprawdzie utratę siedliska, ale udaje się uzyskać jeszcze kilka pokoleń owadów zasiedlających nowe drzewa. Kontrowersje budzi skuteczność tej metody, często drewno z chrząszczami jest kradzione na opał. c) pozostawienie, w miejscach zasiedlonych przez pachnicę i ciołka, zarówno drzew zasiedlonych jak i pozostałych drzew stanowiących potencjalnie siedlisko i budowa drogi poza obecnym przebiegiem. Jest to rozwiązanie trudne ze względu na konieczne zmiany w projekcie oraz zajęcie dodatkowej powierzchni nie będącej własnością Inwestora. Drzewa zasiedlone przez ciołka matowego przenosi się zazwyczaj na tereny leśne. Jest to owad który moŝe zasiedlać zwarte drzewostany w odróŝnieniu od pachnicy. Ponadto, Lasy Państwowe w odróŝnieniu od zarządców dróg zazwyczaj zgadzają się na przesiedlenie. Uzyskanie podobnej zgody zarządcy terenu na przesiedlenie pachnicy do alei przydroŝnej jest trudne.) W stosunku do pachnicy dębowej zazwyczaj przyjmuje się pierwszy wariant postępowania. NaleŜy się jednak zastanowić nad innymi moŝliwościami pogodzenia potrzeb ochrony gatunkowej i potrzeb społecznych. Najbardziej obiecujące wydaje się przeniesienie kłód w całości do siedlisk zastępczych, zarówno w przypadku pachnicy jak i ciołka. Jednocześnie osoby i organy wydające opinie oraz decyzje środowiskowe winny zwrócić uwagę na potrzebę jak najwcześniejszej kompensacji przyrodniczej w postaci nowych 13
nasadzeń znacznie przewyŝszających straty związane z wycinką. Decyzje winny teŝ zawierać szczegółowe wskazania co do lokalizacji nasadzeń i gatunków drzew w miejscach występowania owadów chronionych oraz w siedliskach które w przyszłości mogą stać się nowymi miejscami ich występowania. 3.3.3. Zakres i metodyka Zakres opracowania zgodnie z SIWZ to inwentaryzacja entomologiczna siedlisk owadów chronionych: pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeideae: Trichiinae), oraz ciołka matowego Dorcus parallelipipedus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera: Lucanidae: Dorcinae) na terenie przeznaczonym pod budowę obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwentaryzacją siedlisk objęto aleje drzew występujące na terenie planowanej inwestycji w pasie 100 m biegnący wzdłuŝ przewidywanych przebiegów dróg składających się na obwodnicę. Sprawdzono drzewa występujące w najbliŝszym otoczeniu planowanej inwestycji mogące być potencjalnymi siedliskami pachnicy dębowej. Szczególnie poszukiwano drzew o pierśnicy powyŝej 25 cm (tj. pow. ok. 80 cm obwodu) z wszelkiego rodzaju martwicami (konarowe, boczne) i dziuplami. Próchno w zasiedlonych przez pachnicę dziuplach zawiera chitynowe fragmenty ciał imagines i duŝe ilości odchodów larw, które mogą być oznaczane. W siedliskach zamieszkanych znajdują się równieŝ Ŝywe larwy, kokolity a w okresie rójki owady dorosłe. Okres aktywności owadów dorosłych to pełnia lata miesiące lipiec i sierpień. Ekspertyzę wykonano z zachowaniem wszelkich zaleceń metodycznych. Pierwszym etapem inwentaryzacji było wyznaczenie fragmentów siedlisk które mogą być potencjalnie zasiedlone przez owady chronione i znajdują się w obrębie strefy w której drzewa naraŝone są na wycinkę lub negatywny wpływ inwestycji w trakcie budowy. Na podstawie inwentaryzacji dendrologicznej i obserwacji w terenie wytypowano fragmenty zadrzewień przydroŝnych które ze względu na wiek i stan mogłyby być siedliskiem pachnicy dębowej lub ciołka matowego. W tych miejscach prowadzono dalsze prace szczegółowe. Zastosowano standardowe metody inwentaryzacji: zawieszono pułapki zgodnie z metodyką zawartą w Opinii Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na temat właściwej metody oraz terminu inwentaryzacji pachnicy dębowej w alejach przydroŝnych. Zastosowano pułapki feromonowe złoŝone z dwóch ekranów z czarnego plastiku o wymiarach 25x20 cm, skrzyŝowanych ponad lejkiem o średnicy wlotu 25 cm. Plastikowy ekran połączony z lejkiem ściśle przytwierdzono do białego, plastikowego pojemnika o pojemności 5 l. Pojemnik posiadał niewielkie otwory w dnie w celu odprowadzenia wody deszczowej. Do pułapek włoŝono fiolki o pojemności 50 ml wypełnione feromonem. Probówki zawieszone były swobodnie we wnętrzu pułapki i opatrzone knotem z ligniny w celu lepszego parowania substancji wabiącej chrzaszcze. Pułapki umieszczono na drzewach w wytypowanych siedliskach w pobliŝu pnia drzewa, na wysokości zabezpieczającej przed zniszczeniem. Pułapki przeglądano co drugi dzień. Lokalizacja pułapek została dobrana tak aby swoim działaniem obejmowały około 100 m siedliska w miejscach gdzie realizacja inwestycji moŝe wymagać wycinki drzew. Intensywnie poszukiwano takŝe potencjalnych miejsc występowania i aktywności osobników pachnicy oraz ciołka. Okres rójki osobników dorosłych jest dogodnym momentem prowadzenia monitoringu i obserwacji O. eremita przy próchnowiskach, u wylotów dziupli, w miejscach trudno dostępnych, połoŝonych wysoko (RANIUS, NILSSON 1997, STEGNER 2002, http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_osmoderma_eremita.pdf). W odpowiednich siedliskach poszukiwano wszelkich materialnych śladów obecności pachnicy dębowej i ciołka matowego (fragmenty dorosłych owadów, kokolity, larwy i odchody larw). Podczas prac terenowych w lipcu i sierpniu 2012 r. zebrano ze zlokalizowanych dziupli próbki murszu. W zebranym materiale poszukiwano na miejscu w terenie odchodów lub innych śladów O. eremita. Mursz lub materiał spod drzew przesiewano na sicie i przeglądano na białym podłoŝu. W celu wykonania oznaczeń wykorzystano następujące prace: 14
Próchnojady blaszkoroŝne w biocenozie leśnej Polski prof. J. Pawłowskiego (1961) oraz przewodnik metodyczny opracowany przez dr A. Oleksę: Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 (strona internetowa GIOŚ, rok publikacji 2010). Ekspozycję pułapek z feromonem (γ (r+) hydroksydecalactone) przeprowadzono od 09.08.2012 do 15.08.2012 r. Połowy przeprowadzono na podstawie zezwolenia GDOŚ DOP-oz.6401.01.52.2012.JRO z 10 lipca 2012 roku. Podczas ostatniego przeglądu 15.08.2012 pułapki zdemontowano. Sporządzono dokumentację fotograficzną terenu badań i eksponowanych pułapek. Prace inwentaryzacyjne obejmujące wyznaczenie siedlisk, poszukiwania i obserwacje, obejmowały okres od 10 lipca do 15 sierpnia. Zakres opinii obejmuje: - określenie lokalizacji w terenie obszaru, którego dotyczy inwentaryzacja, - lokalizację miejsc w których umieszczono pułapki (mapa, współrzędne GPS), - informacje o siedliskach w obrębie badanego obszaru, - informacje na temat ewentualnych zasiedleń drzew przez gatunki chronione. Opisy gatunków. Pachnica dębowa jest gatunkiem z załącznika II Dyrektywy Środowiskowej, jest to takson priorytetowy o pierwszorzędnym znaczeniu. O. eremita pojawia się teŝ w Załączniku IV tej dyrektywy jako gatunek wymagający ścisłej ochrony. Dodatkowo chroniona jest na mocy Konwencji Berneńskiej. W Polsce objęta jest ścisłą ochroną gatunkową od roku 1995. Ochrona tego chrząszcza mocą ustawy postawiona została ponad potrzebami gospodarczymi kraju i wymaga działań czynnych. W Polskiej Czerwonej Księdze pachnica ma kategorię VU (KUBISZ 2004; SZWAŁKO 2004). Najwięcej stanowisk pachnicy odnotowano w północno-wschodniej części kraju. Wszystkie stadia w cyklu rozwojowym O. eremita związane są z dziuplami w starych dobrze nasłonecznionych drzewach liściastych o znacznej średnicy z dziuplami. Chrząszcze preferują drzewa duŝe o pierśnicy powyŝej 30 cm (pow. około 95 cm obwodu), bardzo rzadko stwierdzano ich obecność równieŝ w cieńszych drzewach (około 25 cm średnicy) (RANIUS ET AL. 2005, OLEKSA 2007; PAWŁOWSKI 1961, SZWAŁKO 2004) Larwy potrzebują na osiągnięcie dojrzałości i przepoczwarczenie zazwyczaj od 3 do 4 lat. Dorosłe chrząszcze rzadko opuszczają macierzyste dziuple, oddalają się od miejsca wylęgu, na co najwyŝej kilkaset metrów (od 60 do 780 m, OLEKSA 2010). Wydaje się jednak Ŝe dystans pokonywany przez migrujące osobniki w polskich populacjach jest bardziej zbliŝony do górnych wartości zakresu. Maksymalny zmierzony zasięg lotu pachnicy to 1450 m (Dubois et al. 2010). Istotną rolę odgrywa równieŝ nasłonecznie drzewa, dlatego owady te rzadko stwierdza się w zwartych lasach. Gatunki drzew preferowane przez tego chrząszcza to: dąb (Quercus), lipa (Tilia), wierzba (Salix), olcha (Alnus), buk (Fagus), grab (Caprinus) (LUCE 1996), oprócz tego stwierdzano równieŝ stanowiska pachnicy w jesionie (Fraxinus) i klonie (Acer). NaleŜy przypuszczać, Ŝe na obszarach o znacznym zagęszczeniu populacji, zasiedlane są siedliska optymalne oraz suboptymalne tj. gatunki drzew, w których rzadziej notuje się występowanie pachnicy. Ochrona tego gatunku związana jest z ochroną siedlisk. Zachowanie alei, starych przydroŝnych drzew, parków formacji drzew decydujących o charakterze krajobrazu stanowi podstawę ochrony tego gatunku jak i szeregu innych gatunków owadów, których larwy odŝywiają się martwym drewnem. WaŜne są takŝe nasadzenia nowych drzew w okolicy dotychczasowych siedlisk oraz pozostawienie korytarzy umoŝliwiających dyspersję. (RANIUS ET AL. 2005, KUBISZ 2004; http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/ przewodnik metodyczny osmoderma eremita.pdf). 15
Ciołek matowy jest typowym gatunkiem lasów liściastych. Gatunek prawnie chroniony w Polskiej Czerwonej Księdze ma kategorię VU (KUBISZ 2004; SZWAŁKO 2004). Jest ściśle związany z martwym drewnem twardych gatunków liściastych w zaawansowanym stanie rozkładu. Jego typowym siedliskiem są grądy i buczyny. W Polsce występuje głównie na terenach nizinnych, w miarę posuwania się na południe kraju jest rzadziej spotykany. Ciołki matowe moŝna spotkać dosyć powszechnie w okresie letnim tam gdzie występują starsze zadrzewienia liściaste. Dlatego jest on mieszkańcem parków i zadrzewień przydroŝnych. W ciągu dnia osobniki dorosłe są mało aktywne, oŝywiają się nocą doskonale latają. Larwa Ŝeruje przez 3 lub 4 lata w rozłoŝonym przez grzyby drewnie, zwłaszcza biało butwiejącym w pniakach oraz w korzeniach i przyziemnych częściach pni chorych drzew liściastych wszystkich gatunków. Postacie dorosłe wykluwają się z poczwarki w sierpniu i zimują w komorze poczwarkowej ukazując się na zewnątrz w maju i mogą przeŝywać do sierpnia. Spotykane są na wyciekającym soku z drzew, w szczelinach pni i pod obluźnioną korą oraz Ŝerujące na starszych, suchych, białych owocnikach huby Ŝagwi siarkowej. 3.3.4. Wyniki badań W obrębie planowanej inwestycji nie potwierdzono obecności pachnicy dębowej Osmoderma eremita oraz ciołka matowego Dorcus parallelipipedus. Aleje przydroŝne na terenie inwentaryzacji, o ile występują, są złoŝone z drzew zbyt młodych o niewielkich pierśnicach bez próchnowisk. Teren inwentaryzacji obejmuje tereny na których podczas I Wojny Światowej trwały intensywne działania wojenne większość duŝych drzew przydroŝnych w pobliŝu uczęszczanych tras lub skupisk ludzkich została zniszczona lub wycięta. Najwcześniejsze nasadzenia po okresie zniszczeń wojennych wykonano w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Aby stać się siedliskiem organizmów rzadkich i chronionych większość drzew osiąga odpowiednie rozmiary i wykształca próchnowiska w wieku około 100 lat lub starszym. Siedliskiem chronionych chrząszczy są właśnie stare dziuplaste drzewa. Na terenie inwentaryzacji takich drzew jest niewiele. Jedyne potencjalne miejsca występowania pachnicy na tym terenie to grupy starszych drzew (lip, klonów, jesionów lub akacji) w pobliŝu dróg asfaltowych lub gruntowych łączących Nowe Miasto Lubawskie lub samą DK nr 15 z mniejszymi miejscowościami. Ze względu na to iŝ obwodnica planowana jest zasadniczo w nowym przebiegu poza istniejącą DK 15 jej budowa nie spowoduje wycinki wielu liniowych zadrzewień. Planowana inwestycja przecina kilka dróg lokalnych z fragmentami alei w róŝnym wieku. Miejsca gdzie projekt inwestycji przewiduje przecięcie alei sprawdzono dokładnie, włącznie z zastosowaniem połowów feromonowych. Pułapki zainstalowano na drzewach w siedliskach obejmujących starsze drzewostany w siedmiu lokalizacjach. Lokalizacja pułapek (zaznaczono przybliŝony kilometraŝ projektu oraz współrzędne z urządzenia GPS): 1. (-0+300) N 53 19 708, E 019 33 116. Aleja klonowo-lipowa wzdłuŝ drogi utwardzonej asfaltem. 2. (1+150) N 53 20 118, E 019 34 054. Aleja akacjowa przy drodze gruntowej. 3. (2+800) N 53 20 930, E 019 35 058. Aleja mieszana z dominacją lip. 4. (4+900) N 53 21 966, E 019 35 293 Aleja mieszana. 5. (6+900) N 53 23 011, E 019 35 723. Aleja lipowa przy drodze do Krzemieniewa. 6. (9+500) N 53 24 292, E 019 36 427. Krótka aleja klonowo-wiązowa. 7. (9+500) N 53 24 354, E 019 36 276. Krótka aleja klonowo-wiązowa. 8. (12+350) N 53 25 336, E 019 38 008. Aleja jesionowa. 16
Na terenie planowanej inwestycji stwierdzono niewielką ilość drzewostanów mogących choćby potencjalnie spełniać kryteria dogodnego siedliska chronionych chrząszczy ksylofagicznych. W całym okresie badań nie złowiono ani jednego osobnika pachnicy. Nie stwierdzono teŝ obecności odchodów ani innych śladów obecności chrząszczy z tego gatunku. Ryc. 1a. Zbadane stanowiska na tle planowanej inwestycji (czerwone linie - fragmenty zadrzewień w których przeprowadzono badania feromonowe, zielone poszukiwania chrząszczy chronionych). Ryc. 1b. Zbadane stanowiska na tle planowanej inwestycji (czerwone linie - fragmenty zadrzewień w których przeprowadzono badania feromonowe, zielone poszukiwania chrząszczy chronionych). 17
3.3.5. Podsumowanie 1. Na badanym obszarze nie stwierdzono występowania pachnicy dębowej i ciołka matowego. 2. Niezbędny jest nadzór entomologiczny na etapie wycinki w miejscach ze starszym drzewostanem. 3. NaleŜy uwzględnić nasadzenia drzew gatunków stwarzających dogodne warunki siedliskowe dla organizmów rzadkich i chronionych w celu stworzenia nowych stanowisk. 3.3.6. Literatura Dubois G.F., Le Gounar P.J., Delettre Y.R., Brustel H., Vernon P.H. 2010. Sex biased and body condition dependent dispersal capacity in the endangered saproxylic beetle Osmoderma eremita Scopoli 1763 (Coleoptera: Cetoniidae) in an agricultural landscape. Landscape and Urban Planning, 91: 152-159). Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie Ŝycie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka. Gawroński R., Oleksa A., 2006: Wstępna waloryzacja alei śródpolnych Parku Krajobrazowego pojezierza Iławskiego na podstawie chrząszczy saproksylicznych. Parki Nar. i Rez. Przyr., 25, 1: 85-107. Kubisz D. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763). Pachnica dębowa. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z., (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 6: 111-114. Luce J. M. 1996. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763). In: Background information on invertebrates of the Habitats Directive and the Bern Convention. Part I: Crustacea, Coleoptera and Lepidoptera: 64 69 (P. J. van Helsdingen, L. Willemse & M. C. D. Speight, Eds.). Council of Europe Strasbourg. Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003. Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Polsce występowanie, zagroŝenia i ochrona. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra, 7: 101-123. Oleksa A., Gawroński R., 2005: Znaczenie zadrzewień przydroŝnych wybranych dróg województwa pomorskiego dla zachowania populacji pachnicy (Osmoderma eremita Scop.) i innych zagroŝonych gatunków owadów. Bydgoszcz, 18 ss. Oleksa A., Ulrich W., Gawroński R. 2007. Host tree preferences of hermit beetles (Osmoderma eremita Scop., Coleoptera) in a network of rural avenues in Poland. Pol. J. Ecol., 55: 315 323. Oleksa A. 2010. Pachnica dębowa Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) W: M Makomaska-Juchniewicz (red.) Monitoring gatunków zwierząt przewodnik metodyczny. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa 90 111. Pawłowski J. 1961. Próchnojady blaszkoroŝne w biocenozie leśnej Polski. Ekologia Polska Ser. A, IX/21: 355 437. 18
Ranius T., Aguado L. O, Antonsson K., Audisio P., Ballerio A., Carpaneto G. M., Chobot K., Gjurašin B., Hanssen O., Huijbregts H., Lakatos F., Martin O., Neculiseanu Z., Nikitsky N. B., Paill W., Pirnat A., Rizun V., Ruicănescu A., Stegner J., Süda I., Szwałko P., Tamutis V., Telnov D., Tsinkevich V., Versteirt V., Vignon V., Vögeli M., Zach P. 2005: Osmoderma eremita (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation 28(1): 1-44 Stegner J. 2002. Der Eremit, Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Col., Scarabaeidae), in Sachsen: Anforderungen an Schutzmaßnahmen für eine prioritäre Art der FFH Richtlinie. Entomologische Nachrichten und Berichte, 46: 213 238. Szwałko P. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763). Pachnica dębowa. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochrony Przyr. PAN, Kraków, Akademia Rolnicza, Poznań, 103-104. http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_osmoderma_eremita.pdf Opracował A. Oleksa 19
Załączniki: dokumentacja fotograficzna decyzja GDOŚ w sprawie zezwolenia na chwytanie i przetrzymywanie pachnicy dębowej Tabela z inwentaryzacją drzew w zaznaczonymi stanowiskami gatunków chronionej lichenoflory, chiropterofauny i entomofauny. 20
Fot. 1. Szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea. Fot. 2. Fragment alei przydroŝnej w kilometrze 0+300. Fot. 3. Aleja jesionowa na której obserwowano porosty chronione (kilometr 12+300). 21
Fot. 4. Stanowisko połowów feromonowych przy DP 1250N, aleja mieszana z lipami (2+800), na zdjęciu widoczny jest sposób umieszczenia pułapki feromonowej. Fot. 5. Fragment alei przy stanowisku połowów feromonowych, (2+800) Fot. 6. Miejsce połowów feromonowych (9+500) krótka aleja grabowoklonowa przy DP 1335N. 22
Nr na Nazwa polska Nazwa łacińska Obwód Średnica LICHENOFLORA CHIROPTEROFAUNA ENTOMOFAUNA 1 klon jawor Acer pseudoplatanus 178 57 brak dziupla brak 2 Klon pospolity Acer platanoides 56 18 brak szczelina brak 3 klon jawor Acer pseudoplatanus 200 64 wabnica kielichowata dziupla brak 4 klon jawor Acer pseudoplatanus 240 76 odnożyca kępkowa 2 dziuple brak odnożyca mączysta 5 klon jawor Acer pseudoplatanus 241 77 brak dziupla brak 6 klon jawor Acer pseudoplatanus 304 97 odnożyca jesionowa odnożyca mączysta 7 klon jawor Acer pseudoplatanus 172 55 odnożyca kępkowa przylepka łuseczkowata wabnica kielichowata dziupla, szczelina brak brak brak 8 klon jawor Acer pseudoplatanus 256 82 brak szczelina brak 9 klon jawor Acer pseudoplatanus 143 46 odnożyca jesionowa odnożyca mączysta wabnica kielichowata 10 klon jawor Acer pseudoplatanus 245 78 odnożyca mączysta wabnica kielichowata szczelina dziupla, szczelina brak brak 11 klon jawor Acer pseudoplatanus 260 83 brak odstajaca kora brak 12 krzewy: bez czarny, klon jawor, leszczyna 13 krzewy: dąb szypułkowy, buk poslpolity, olsza czarna, klon jawor Sambucus nigra, Acer pseudoplatanus, Corylus avellana Quercus robur, Fagus sylvatica, Alnus glutinosa, Acer pseudoplatanus 14 Topola simona Populus simonii 221 70 15 karpa karpa 16 Topola simona Populus simonii 210 67 17 karpa karpa 18 Topola simona Populus simonii 215 68 19 karpa karpa 20 Topola simona Populus simonii 218 69 21 karpa karpa 22 topola simona Populus simonii 218 69 23 karpa karpa 24 karpa karpa 25 Świerk pospolity Picea abies 39 12 26 Świerk pospolity Picea abies 37 12 27 Świerk pospolity Picea abies 46 15 28 Świerk pospolity Picea abies 37 12 29 klon jawor Acer pseudoplatanus 20 6 29 klon jawor Acer pseudoplatanus 16 5 30 klon jawor Acer pseudoplatanus 32 10 30 klon jawor Acer pseudoplatanus 15 5 31 krzewy: lilak pospolity, klon jawor Syringa vulgaris, Acer platanoides 32 Orzech włoski Juglans regia 28 9 33 Jabłoń domowa Malus domestica 120 38 34 Jabłoń domowa Malus domestica 70 22 35 Jabłoń domowa Malus domestica 60 19 36 Bez czarny Sambucus nigra 37 Klon pospolity Acer platanoides 10 3 38 Klon pospolity Acer platanoides 15 5 39 Klon pospolity Acer platanoides 20 6 40 Leszczyna pospolita Corylus avellana 41 Klon pospolity Acer platanoides 16 5 42 Orzech włoski Juglans regia 42 13 43 Leszczyna pospolita Corylus avellana 52 17 44 Leszczyna pospolita Corylus avellana Strona 1 z 36