DLACZEGO MŁODE DĘBY NIE PRZYRASTAJĄ, CZYLI O NEGATYWNYM WPŁYWIE ŚWIERKA NA SIEDLISKO

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 67-75 ANDRZEJ HARASIMIUK \ JERZY GROBLEWSKI2 DLACZEGO MŁODE DĘBY NIE PRZYRASTAJĄ, CZYLI O NEGATYWNYM WPŁYWIE ŚWIERKA NA SIEDLISKO WHY THE YOUNG OAKS DO NOT GROW? ON THE SPRUCE NEGATIVE IMPACT ON FOREST SITE 1Zakład Geoekologii, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, UW; 2 Leśnictwo Sarnia Góra, Nadleśnictwo Lidzbark Welski A bstract: The conditions o f extremely small height increment o f oak trees were described. The spruces were dominant trees before new oaks plantation. The samples o f plant and soil material were taken from spruce, poorly growing oak, and another oak plantations. Concentration o f aluminum (2-14 g Al kg-1 o f soil - in 20% HC1) under spruce and oak plantation was very high and 5-10 times higher then concentration o f Ca, Mg or K. In top layers o f soils heavy metals were accumulated. The Pb, Zn and Ni concentration reached over 10 mg kg_l o f soil. Especially high concentration o f heavy metals were noticed under feeble oak plantation. Słowa kluczow e: dąb, świerk, mikroelementy, siedliska i gleby leśne. K ey w ords: oak, spruce, microelements, forest sites and soils. WSTĘP W trakcie przebudowy drzewostanów w leśnictwie Sarnia Góra (ok. Lidzbarka Welskiego) zaobserwowano skrajnie niskie przyrosty sadzonek dębu. Pomimo że sadzonki i siedliska nie różniły się w znaczący sposób, 4 5-letnie dęby miały wymiary podobne do 2-3-letnich w innych nasadzeniach. Poszukując przyczyn niskich przyrostów dębu, dokonano porównawczej analizy siedlisk. Siedliska reprezentowały typ zbliżony do lasu mieszanego świeżego, z glebą rdzawą brunatną [Klasyfikacja 2000]. Ze względu na dobre warunki troficzne możliwe było, w przeszłości, prowadzenie dość swobodnej polityki nasadzeń. Z powyższego względu, na badanym obszarze występują obok siebie drzewostany sosnowe, świerkowe, dębowe i różne warianty drzewostanów mieszanych. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku dokonano próby przebudowy drzewostanów

68 A. Harasimiuk, J. Groblewski w kierunku ich większej naturalizacji [Bellon i in. 1998, Rykowski i in. 1999]. Sadzono przede wszystkim dęby osiągając dobre rezultaty. Nasadzenia dębowe trafiały na siedliska o różnej przeszłości. Były to siedliska zajęte wcześniej głównie przez sosnę lub świerk i z tego względu podlegały przebudowie. W warunkach polowych stwierdzono podobieństwo pomiędzy ph gleby analizowanego nasadzenia słabo przyrastających dębów i okolicznych świerczyn (świerkowy drzewostan poprzedzał nasadzenie dębu). Postawiono wstępną hipotezę uzależniającą kondycję młodych dębów od rodzaju drzewostanu poprzedzającego obecne nasadzenie. Do analiz wybrano reprezentatywne poletka badawcze. MATERIAŁY I METODY W 2001 roku pobrano próbki roślin i gleb z poletek reprezentujących: A) uprawę dębu, niewykazującego przyrostów, posadzonego w 1998 roku na stanowisku poświerkowym; pododdział 230f, ź glebą rdzawą brunatną [Klasyfikacja gleb leśnych Polski 2000], wytworzoną z piasku słabogliniastego, przechodzącego na głębokości 120 cm w piasek luźny ze żwirem, B) kilkuletnie nasadzenie dębów (z 1995 roku) w gnieździe ok. 130-letnich sosen; pododdział 190a, z glebą rdzawą brunatną wytworzoną z piasku luźnego ze żwirem, C) nasadzenie dębu z roku 2000, na stanowisku po brzozie z grabem; pododdział 2431, z glebą rdzawą brunatną wytworzoną z piasku słabogliniastego z domieszką żwiru, ppdścielonego od głębokości 120 cm piaskiem luźnym, D) świerczynę w wieku ok. 40 lat; pododdział 202f, z glebą rdzawą brunatną wytworzoną z piasku luźnego, E) dęby w wieku 45 lat; pododdział 20 lc, z glebą rdzawą brunatną wytworzoną z piasku luźnego, przechodzącego na głębokości 70 cm w piasek luźny ze żwirem. W pobranych próbkach gleb i roślin oznaczono: ph (H20 i KC1), N-ogółem, P-ogółem, wykorzystując standardowe metody analizy chemicznej [Ostrowska 1991]. W wyciągach: 10% HC1 z roślin i 20% HC1 z gleb, oznaczono szereg pierwiastków: K, Ca, Mg, Al, Fe, Mn i metale ciężkie - metodą ICP-MS. Uziarnienie określono organoleptycznie. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Warunki migracji i akumulacji elementów Pod względem pionowego rozkładu wartości ph stwierdzono dwudzielność badanych profili glebowych. Wyraźne zmiany niezwiązane z naturalnym przemieszczaniem substancji i różnicami w wykształceniu poziomów genetycznych gleb obserwowano na głębokości od 70-120 cm. Dwudzielność, uwarunkowana budową geologiczną, zaznaczyła się szczególnie na stanowisku E (dęby w wieku 45 lat), gdzie w podścielającym utworze stwierdzono ph (KC1) osiągające 8,0, podczas gdy w poziomach nadległych ph (KC1) wahało się od 3,5 do 5,0. Siedliska zajęte przez drzewostany

O negatywnym wpływie świerka na siedlisko 69 iglaste lub przez nasadzenia po drzewostanach iglastych wykazywały ph (KC1) zbliżone do 3,5-4,0 w powierzchniowych poziomach glebowych. Najniższe ph (2,73) zanotowano w poziomie próchnicznym nasadzenia dębowego na stanowisku poświerkowym (A). Poziomy mineralne gleb wykazywały nieco wyższe ph w granicach 4,0-4,5. Porównanie ściółek wyraźnie wskazuje na mniejsze zakwaszenie ściółki pod drzewostanami liściastymi, której ph (ok. 5,0) było o ponad jednostkę wyższe niż ściółki pod drzewostanem iglastym lub poiglastym (tab. 1). Zwraca uwagę wyraźna odrębność przebiegu ph w świerczynie, gdzie wyraźnie widoczna jest część profilu pozostająca pod zakwaszającym wpływem igliwia świerka oraz w dębinie, w której nie dochodzi do tak wyraźnych kontrastów. Liście dębu, jak i igły świerka są miejscem akumulacji pierwiastków biofilnych (NPK). Ich zawartości w suchej masie liści przekraczały trzykrotnie zawartości w ściółce, co świadczy o zakresie uwalniania do gleby substancji odżywczych z liści i igieł. Zauważalne jest obniżenie ilości potasu w poziomie próchnicznym, zarówno w stosunku do poziomu ściółki, jak i poziomu wzbogacenia oraz utrzymywanie się podobnej ilości fosforu w poziomie próchnicznym i poziomie wzbogacenia. Przy niskim ph poziomu próchnicznego świadczy to o daleko posuniętej degradacji tego poziomu. Nie jest on obecnie naturalnym magazynem mineralnych substancji odżywczych, akumuluje jedynie substancje pochodzenia organicznego (węgiel i azot) dostarczane do gleby przez rośliny z opadem liści i igieł. Badania wykazały podwyższone zawartości glinu (wyciąg w 20% HC1) zarówno w świerczynach, jak i w badanej uprawie dębów, w dolnej części profilu glebowego. Wysoki poziom zakwaszenia (wskaźnik ph w KC1 spadał niekiedy poniżej 3,5), warunkował uwalnianie toksycznego glinu [Martin, Courtney 1982, Haridasan i in. 1986, Benasova, Śucha 1998, Janowska 1999]. Mimo niewielkiego wzrostu ph w głąb profilu następował wzrost zawartości glinu. W konsekwencji zarówno stężenia glinu (2,0^4,0 g Al kg-1 gleby), jak i żelaza (3,0-5,0 g Fe kg 1 gleby) przewyższały 5-10 razy stężenia Ca, Mg czy K. W porównaniu z glebami rdzawymi badanymi w Puszczy Kampinoskiej [Konecka-Betley i in. 1999, Janowska 1999] ilości glinu w 20% HC1 były w przypadku leśnictwa Sarnia Góra ok. 3-krotnie wyższe, co wynikało z różnic w litologicznym wykształceniu podłoża. W powierzchniowych poziomach genetycznych gleby doszło do akumulacji metali ciężkich. Zawartości niklu i ołowiu przekraczały kilkanaście mg kg-1 gleby, a cynku - kilkadziesiąt mg kg-1. Największe ilości metali ciężkich odnotowano w feralnej uprawie dębów na stanowisku doświadczalnym. Jakkolwiek w przypadku metali ich rola jako pierwiastków życia lub śmierci jest pojęciem względnym [Rosada 1999], to analizując ich zawartość na tle stopni zanieczyszczeń gleb [Kabata-Pendias 1995] można je zakwalifikować do następujących kategorii: Cd: najczęściej kategoria 0 (gleby o naturalnej zawartości), sporadycznie I stopień zanieczyszczenia (gleby o podwyższonej zawartości), który spotykamy w najgłębszych poziomach na stanowiskach ze świerkiem i w poziomach powierzchniowych na stanowiskach z dębami. Co: we wszystkich profilach stopień 0.

70 A. Harasimiuk, J. Groblewski TABELA 1. Podstawowe właściwości badanych profili glebowych i materiału roślinnego TABLE 1. Main properties o f soil profiles and plant material Stanowisko, poziomy glebowe i głębokość Site, soil horizons and depth [cm] Strata* Loss* [%] ph (H20 ) ph (KCD N og N tot. P og. P tot. K og. К tot. Ca Mg A1 Fe [g* kg"1] 20% HC1 [ g kgf1] A) Nasadzenie dębów z 1998 r. na stanowisku poświerkowym - A) oak planted iin 1998, after spruce Liście świeże 95,4 4,45 4,02 12,0 1,82 5,72 7,73 0,63 0,37 0,37 Leaves, fresh О 1-0 41,2 4,68 3,72 9,5 0,62 1,88 1,38 0,66 2,49 4,69 ABr 1 0-5 11,4 3,37 2,73 1,6 0,40 0,49 0,32 0,39 2,75 5,31 ABr 2, 5-10 2,5 4,37 3,95 0,3 0,24 0,58 0,24 0,60 4,28 5,95 BvBbrl 10-35 2,4 4,60 4,20 0,4 0,28 0,90 1,68 2,29 13,66 1,83 BvBbr2 35-85 1,6 5,25 4,03 0,3 0,25 0,82 1,58 2,48 11,97 1,75 BvBbr3 85-120 1,4 4,87 4,16 0,2 0,25 1,22 1,14 2,23 10,00 1,47 С 120-150 0,7 4,51 4,15 0,2 0,22 0,95 1,31 1,98 7,19 9,24 В) Nasadzenia dębów z 1995 roku w gnieździe 130-letnich sosen B) Oak planted in 1995, after 130 years old pine 0 2-0 39,4 3,85 3,04 2,2 0,41 0,43 1,48 0,35 1,99 3,78 ABr 0-14 3,8 3,85 3,38 0,1 0,34 0,40 0,27 0,38 2,55 4,99 BvBbr 14-75 1,1 4,25 4,14 0,7 0,23 0,46 0,24 0,43 2,29 4,36 С 75-100 0,6 5,20 4,36 0,3 0,18 0,37 0,19 0,24 0,97 2,72 С) Nasadzenie dębu z 2000 roku, na stanowisku po brzozie z grabem C) Oak planted in 2000, after birch and hornbeam 0 2-0 10,5 5,42 4,75 2,2 0,53 0,76 1,34 0,64 2,84 4,36 ABr 0-15 5,5 4,65 3,72 0,5 0,36 0,47 0,35 0,52 3,42 4,93 BvBbr 15-75 1,4 5,13 4,40 0,2 0,35 0,62 0,22 0,48 2,94 4,42 С 75-120 0,6 5,92 4,62 0,4 0,15 0,46 0,24 0,28 1,20 2,83 D) Świerczyna w wieku 40 lat - D) Spruce 40 years old Igły - Needles świeże - fresh 94,7 4,11 3,95 14,4 1,60 6,72 8,26 0,96 0,15 0,99 suche - dry 40,1 4,55 4,04 4,8 0,58 0,59 0,35 0,47 1,77 3,39 0 3-0 40,1 3,97 3,37 4,3 0,50 0,62 2,34 0,45 2,16 3,74 ABr 0-29 5,5 3,92 3,40 0,7 0,34 0,41 0,23 0,45 3,83 4,31 BvBbrl 29-60 1,8 5,27 4,18 0,6 0,38 0,48 0,37 0,49 3,16 4,36 BvBbr2 60-75 0,6 5,49 4,38 0,2 0,19 0,54 0,37 0,40 1,69 3,38 С 85-150 0,7 5,93 4,48 0,1 0,14 0,66 0,37 0,37 1,43 3,41 E ) Dęby w wieku 45 lat - E) Oak 45 years old О 2-0 24,1 5,25 5,09 2,8 0,51 0,82 3,48 0,76 3,17 4,68 ABr 0-12 3,4 4,72 3,71 0,5 0,32 0,43 0,35 0,52 3,54 4,77 BvBbr 12-70 1,4 4,72 4,08 0,1 0,31 0,59 0,26 0,58 3,22 4,90 С 70-120 0,4 5,94 4,91 0,2 0,18 0,41 0,39 0,24 0,73 2,22 IIC 120-140 0,4 8,18 7,95 0,3 0,31 0,92 4,27 2,18 3,64 5,38 *Strata prażenia - Loss o f ignition 550 C [%]

O negatywnym wpływie świerka na siedlisko 71 Cr: najczęściej stopień 0, ściółki dębowa i świerkowa - stopień I, zaś ściółka dębowa na uprawie doświadczalnej (stanowisko A) - stopień II (gleby słabo zanieczyszczone). Ni: najczęściej stopień 0, ściółki dębowe po sosnach i po świerku (stanowiska A i B) - II stopień zanieczyszczenia. Pb: najczęściej stopień 0, ściółki i poziomy próchniczne stanowisk z dębami (А, В, C) - na pograniczu stopnia I podwyższonej zawartości. W przypadku ołowiu maksimum koncentracji rozciąga się również na poziomy próchniczne, a nie tylko na ściółki, jak w przypadku Ni. Zn: przewaga przypadków na pograniczu stopnia 0 i I. Stopień II - w przypadku liści słabo rozwiniętych drzew i igieł świerka. Podobne koncentracje jak powyższe pierwiastki wykazują Mn, Mo i Cu, zaś V cechuje się niską koncentracją i zbliżonymi stężeniami w całym profilu pionowym badanych gleb. Zawartość manganu w liściach dębów słabo przyrastającej uprawy (2,3 g kg-1) jest zbliżona do zawartości tego pierwiastka w igłach świerka (2,6 g kg-1) i pośrednio świadczy o zakwaszeniu środowiska wzrostu sadzonek dębu [Ostrowska, Porębska 2002]. Porównanie uzyskanych wyników ze średnimi zebranymi przez Ostrowską i Porębską [2002] wskazuje, na brak istotnych różnic między cechami trofizmu badanego terenu (poziom zawartości N, P) i uśrednionymi danymi zebranymi z literatury. W przypadku Ca, Mg i К stwierdzono niższe zawartości w liściach dębu i podwyższone w igłach świerka. Jest to oznaka aktywnego pobierania z gleby tych pierwiastków przez świerk (szczególnie Ca) oraz wyjaławiania podłoża, na którym posadzono następnie młode dęby. Porównanie zawartości w grupie metali ciężkich (Pb, Cu, Cd, Zn) pozwala na stwierdzenie podwyższonej akumulacji w liściach dębu z uprawy po świerkach (stężenia 2-5-krotnie wyższe niż dane z literatury [Ostrowska, Porębska 2002]). Analizując zawartości pierwiastków w układzie pionowym w badanych stanowiskach można je zakwalifikować do zasadniczych trzech typów (rys. 1, tab. 2): I. Typ ze średnimi ilościami pierwiastków w liściach dębu i igłach świerka oraz z niskimi stężeniami w poziomach O i A pod świerkiem, zaś z wysokimi pod słabo rosnącymi dębami dotyczący : Mo, Zn, Sr, Cu oraz V i As, w typie tym występowały również duże zawartości tych pierwiastków w poziomach mineralnych gleby. II. Typ niskich zawartości w liściach dębu i igłach świerka i z akumulacją tych pierwiastków w ściółce i w poziomie próchnicznym oraz spadkiem w poziomach mineralnych gleby, natomiast z wysokimi stężeniami w poziomach mineralnych gleby w przypadku feralnej uprawy dębów. Typ jest charakterystyczny dla Al, Fe, Co. III. Typ z akumulacją pierwiastków w ściółce i poziomie próchnicznym, z niską zawartością w poziomach mineralnych gleby. Typ charakterystyczny dla pierwiastków, których głównych źródłem są zanieczyszczenia rozprzestrzeniające się drogą powietrzną (Pb, Ni, Cr). Zakres oddziaływania może być różny i ograniczać się do poziomu próchnicznego (Ni) lub też może sięgać na kilkadziesiąt cm w głąb profilu (Pb).

bo U ście/igły, świeże Lea\es / needles. fresh U ście/i ÿy, suche Leaves /needles, dry Poziomy organiczne Organic horizons II «л О 25 Typy: Types: - А ) Dąb z 1998 roku, po świerku oak planted in 1998, after spruce - D) Świerczyna, 40 lat spruce 40 years old - B) Dąb z 1995 roku, po sośnie oak planted in 1995, after pine - E) Dębina, 45 lat oak 45 years old - С ) Dąb z 2000 roku, po brzozie z grabem oak planted in 2000, г A. Harasimiuk, J. Groblewski RYSUNEK 1. Typy pionowego rozmieszczenia wybranych pierwiastków w profilu glebowym i w materiale roślinnym FIGURE 1. Types of vertical distribution chosen elements in soil profiles and plant material

O negatywnym wpływie świerka na siedlisko 73 TABELA 2. Koncentracja wybranych pierwiastków w glebie i materiale roślinnym TABLE 2. The concentration o f chosen elements in soil and plant material Stanowisko, poziomy glebowe i głębokości Site, soil horizons and depth [cm] As Cd Co Cr Cu Mn Mo Ni Pb Sr V Zn 20% HCl [mg kg-1] A) Nasadzenie dębów z 1998 r. na stanowisku poświerkowym - A) oak planted in 1998, after spruce Liście świeże 5,3 0,6 0,2 4,3 14,6 2313,2 1,8 7,5 7,8 17,8 16,0 101,0 Leaves fresh О 1-0 8,0 1,2 1,1 51,4 10,9 266,1 3,5 43,2 26,2 12,5 26,8 93,5 ABrl 0-5 6,1 0,2 1,0 6,2 4,0 59,0 3,1 3,1 39,2 7,8 17,9 36,7 ABr2 5-10 4,0 0,6 1,4 7,8 5,0 59,5 1,0 4,3 6,6 6,5 18,1 41,9 BvBbrl 10-35 18,4 0,3 4,1 23,0 5,0 164,8 0,3 11,0 9,4 18,6 25,4 67,6 BvBbr2 35-85 12,7 0,1 4,9 19,4 5,9 442,0 0,2 9,1 8,5 18,6 21,4 48,6 BvBbr3 85-120 19,4 0,1 3,8 19,6 4,6 223,5 0,2 8,4 9,0 14,7 24,2 36,3 С 120-150 19,3 0,4 3,7 15,3 15,2 247,3 0,2 7,7 13,6 14,9 20,6 53,1 В) Nasadzenia dębów z 1995 r. w gnieździe 130-letnich sosen - B) Oak planted in 1995, after 130 years old pine 0 2-0 4,4 0,7 1,1 43,8 8,6 241,6 1,6 33,4 35,6 9,2 15,5 54,0 ABr 0-14 5,3 0,7 1,2 5,3 2,8 250,9 1,0 3,1 18,4 6,5 16,4 40,6 BvBbr 14-75 4,7 0,5 1,6 4,7 3,2 111,4 0,6 4,0 5,0 5,4 15,0 33,9 С 75-100 3,4 0,5 1,0 2,7 2,5 73,1 0,4 2,6 3,8 4,6 12,3 26,6 С) Nasadzenie dębu z 2000 roku, na stanowisku po brzozie z grabem C) Oak planted in 2000, after birch and hornbeam 0 2-0 4,9 0,5 1,5 5,4 4,2 683,9 1,0 3,5 25,9 10,9 14,9 52,6 ABr 0-15 4,6 0,3 1,6 5,9 3,8 530,1 0,7 3,4 18,6 6,3 15,5 40,6 BvBbr 15-75 3,1 0,1 1,4 5,8 2,5 56,7 1,0 3,5 4,0 5,7 14,1 31,3 С 75-120 3,6 0,1 0,9 3,5 2,3 76,3 0,7 2,1 5,5 5,8 13,1 25,3 D) Świerczyna w wieku 40 lat - D) Spruce 40 years old Igły - needles świeże - fresh 5,3 0,4 0,2 1,2 5,8 2619,2 3,0 3,3 1,6 33,4 17,6 124,9 suche - dry 2,8 0,1 1,2 4,4 5,5 67,7 0,7 2,8 3,9 6,1 11,8 31,0 О 3-0 4,3 0,4 1,2 20,2 8,0 635,9 1,0 16,5 22,6 12,9 14,8 55,8 ABr 0-29 4,5 0,7 1,5 4,9 3,4 355,0 1,3 3,5 15,8 5,7 15,1 43,1 BvBbrl 29-60 3,6 0,5 1,5 5,3 3,4 254,1 0,9 3,8 5,0 6,6 15,2 48,0 BvBbr2 60-75 3,0 0,1 1,1 4,4 5,6 67,0 0,8 2,8 3,9 6,4 12,1 31,0 С 85-150 3,7 1,2 1,1 4,4 4,2 82,3 0,8 2,7 4,0 6,0 13,8 29,4 E ) Dęby w wieku 45 lat - E) Oak 45 years old О 2-0 4,4 0,4 1,6 19,5 6,5 1432,9 1,5 15,3 19,3 13,6 15,7 60,0 ABr 0-12 4,5 1,4 1,5 5,7 3,3 524,1 1,2 3,6 13,8 7,0 16,9 46,7 BvBbr 12-70 3,5 0,6 1,7 6,5 3,1 106,4 0,8 4,5 5,0 7,9 15,6 37,1 С 70-120 2,2 1,5 0,7 2,5 3,0 69,3 0,6 2,1 3,4 5,4 9,0 32,0 IIC 120-140 14,7 0,2 2,2 10,9 3,7 155,6 0,1 6,2 4,1 62,7 7,5 20,5

74 A. Harasimiuk, J. Groblewski W wyniku niekorzystnych okoliczności związanych z sekwencją nasadzania drzewostanów na badanym poletku doszło do kumulacji negatywnych właściwości środowiska glebowego: zakwaszenia gleby, uruchomienia pierwiastków toksycznych i ich czasowym unieruchomieniu w liściach dębu. Zasorbowanie toksycznych metali ciężkich spowodowało obniżoną sorpcję pierwiastków biofilnych (Mg, K, Ca itp.), a w konsekwencji słabsze przyrosty. Porównanie pobierania pierwiastków przez dąb i świerk pozwala na stwierdzenie niekorzystnych konsekwencji w przypadku dębów nasadzonych na poświerkowym siedlisku (podwyższone stężenia Al, Fe, Ni, Zn, zaś niższe stężenia K, Ca, Mg). Dąb, który w naturalny sposób słabiej zakwasza siedlisko niż świerk, jest bardziej narażony na negatywne efekty wcześniejszego przejścia pierwiastków toksycznych do form bardziej ruchliwych i ich akumulacji w liściach [Harasimiuk 1998]. Podobne negatywne efekty jak na siedlisku poświerkowym, lecz o nieco mniejszym natężeniu, można było obserwować na siedliskach po sośnie, co potwierdzają inne badania [Prusinkiewicz, Krzemień 1974]. Proces zastępowania lasów naturalnych monokulturowymi nasadzeniami iglastymi doprowadził do degradacji gleby. Wprowadzenie gatunków liściastych może poprawić właściwości lub przeciwdziałać pogorszeniu warunków siedliskowych. Powinno to być czynnością rozważaną i podejmowaną w praktyce leśnej także w analizowanym regionie [Pokojska, Dziadowiec 1998]. Rola dębu jest w tym względzie zwykle pozytywna, a problemy z praktycznym prowadzeniem uprawy i ich glebowo-geochemiczne uwarunkowania wskazują, iż przebudowę drzewostanów należy poprzedzić glebowo-geochemicznym rozpoznaniem siedlisk. Otwartym problemem pozostaje zastosowanie odpowiednich zabiegów, które mogłyby neutralizować wpływ pierwiastków toksycznych. Jednym z kierunków jest podniesienie ph gleby i zmiana warunków migracji metali ciężkich. Inny kierunek może zmierzać do obniżenia zawartości pierwiastków toksycznych, ich rozproszenia i przeprowadzenia poza system korzeniowy młodych sadzonek. Trzeci i być może najbardziej uzasadniony ekonomicznie kierunek związany jest z wprowadzeniem materiału genetycznego dębów, który jest już częściowo uodporniony na warunki zanieczyszczonego środowiska lub poddanie terenu fitoremediacji przez inne gatunki. WNIOSKI 1. Badania potwierdziły negatywne oddziaływanie monokultur świerkowych na właściwości środowiska glebowego. 2. Stwierdzono wzrost zakwaszenia gleb w uprawie świerka, który doprowadził do uruchomienia toksycznych pierwiastków i ich amulację w liściach dębu warunkującą między innymi słabsze przyrosty sadzonek dębu. 3. Wprowadzenie drzewostanu niezgodnego z potencjałem siedliska (świerczyny) doprowadziło do jego chemicznej degradacji w stopniu uniemożliwiającym łatwe przywrócenie właściwych relacji gleba-roślinność poprzez zmianę pokrycia roślinnego terenu (dęby).

O negatywnym wpływie świerka na siedlisko 75 LITERATURA BELLON S., BERNACKI E., ŻYBURA H. 1998: Przebudowa drzewostanów sosnowych na żyznych siedliskach. Sylwan 9. BENASOVA V., SUCHA V. 1998: Degradation o f grassland after strong soil acidification. Ekologia (Bratislava), 17 (1): 28-38. HARASIMIUK A. 1998: Naturalne użyźnianie krajobrazu, jego uwarunkowania i wpływ na sukcesję zbiorowisk roślinnych. Przegl. Geogr., 70, 3-4,: 305-314. HARIDASAN M., PAVIANIT.I., SCHIAVINII. 1986: Localization o f aluminum in leaves o f some aluminum-accumulating species. Plant and Soil 94: 435-437. JANOWSKA E. 1999: Glin w krajobrazach geochemicznych Kampinoskiego Parku Narodowego. Rocz. Glebozn. 50, 4: 31-45. KISZEL H. 1983: Influence o f limestone, silicates and soil ph on vegetation. W: Lange O. et al. (red.): Physiological plant ecology III. Springer Verlag: 201-245. KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M., MOTOWICKA-TERELAK H., MALISZEWSKA- KORDYBACH B., FILIPEK K., KRAKOWIAK A., PIETRZAK C. 1995: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Biblioteka Monitoringu Środowiska: 1 41. Klasyfikacja gleb leśnych Polski. 2000, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D., JANOWSKA E. 1999: Przemiany pokrywy glebowej w Kampinoskim Parku Narodowym. Rocz. G le b o z n 50, 4: 5-29. MARTIN M.H., COURTNEY P.J. 1982. Biological monitoring o f heavy metals pollution. Applied Science Publications Ltd., Londyn. OSTROWSKA A, GAWLIŃSKI S., SZCZUBIAŁKA Z. 1991 : Metody analizy i oceny w łaściwości gleb i roślin. Katalog Instytutu Ochrony Środowiska. OSTROWSKA A., PORĘBSKA G. 2002: Skład chemiczny roślin. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. POKOJSKA U., DZIADOWIEC H., PLICHTA W., ZAŁUSKI T. 1998: Effects in antropogenic changes in vegetation o f forest soil in Górzno-Lidzbark Park. Rocz. Glebozn. 49, 1-2: 79-86. PRUSINKIEWICZ Z. KRZEMIEŃ К. 1974: Toksyczny wpływ wolnego glinu z orsztynowego poziomu bielicy na rozwój sadzonek sosny pospolitej Pinus silvestris L. Rocz. Glebozn. 25: 207-222. ROSADA J. 1999: Metale ciężkie - pierwiastki życia i śmierci. Ochron. Rośl. 12: 36-37. RYKOWSKI K., MATUSZEWSKI G., LENART E. 1999: Ocena wpływu praktyki leśnej na różnorodność biologiczną w lasach w Europie Środkowej. IBL, Warszawa. Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r D r A n drzej H arasim iuk Z akład G eoekologii, W ydział G eografii i Studiów Regionalnych, U W K rakow skie P rzedm ieście 30, 00-927 Warszawa e-m ail: A.H arasim iuk@ uw.edu.pl