Profilaktyka w realizowanych zadaniach publicznych

Profilaktyka w realizowanych zadaniach publicznych Katarzyna Okulicz-Kozaryn Instytut Psychiatrii i Neurologii Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Forum Organizacji Pozarządowych, Jaworzno, 6 czerwca 2013

Plan prezentacji Polski system profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych / narkotykowych Zawartość profilaktyki w GPPRPA Sport a profilaktyka uzależnień Zajęcia pozaszkolne a profilaktyka Profilaktyka w szkołach Profilaktyka oparta na dowodach naukowych Podsumowanie

Polski system rozwiązywania zywania problemów w alkoholowych (od 1997) 1% środków publicznych 4% środków publicznych 95% środków publicznych

Środki z rozdziału 85154 przeciwdziałanie anie alkoholizmowi (wydatkowane równier wnież na przeciwdziałanie anie narkomanii) budżet państwa* samorządy województw** powiaty** samorządy gmin) ** SUMA: Wydatki w 2011 r. 6 045 000 zł 25 485 706 zł 2 744 498 zł 607 905 302 zł 642 180 505 zł *Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2011 r.. ** Do wydatków samorządów gminnych zostały wliczone wydatki miast na prawach powiatu.

Konsekwencje decentralizacji systemu profilaktyki Jakość i skuteczność działań profilaktycznych w Polsce zależy od decyzji samorządów lokalnych Władze samorządowe odpowiadają za racjonalne wydatkowanie środków publicznych przeznaczonych na profilaktykę Jakie działania profilaktyczne są racjonalne? lubiane przez społeczność lokalną? tradycyjne? o udowodnionej naukowo skuteczności?

Zmniejsza ryzyko nadużywania alkoholu / narkotyków/ palenia papierosów przez uczestników programu, za kilka lub kilkanaście lat (gdy będą wkraczać w dorosłość)? Wybór r racjonalny = przynoszący określone korzyści Korzyść (cel) profilaktyki to ograniczenie: Ryzyka zachowań problemowych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych Szkód związanych z nieumiarkowanym i przewlekłym używaniem Skuteczność działań profilaktycznych poznaje się odpowiadając na pytanie, czy to działanie: Ogranicza częstość używania substancji psychoaktywnych przez młodzież (teraz i w przyszłości)? Wpływa na opóźnienie inicjacji używania substancji psychoaktywnych przez dorastających?

Które z działań profilaktycznych w ramach GPPRPA są s działaniami aniami profilaktycznymi?

Wydatki w ramach GPPRPA na działania ania wobec dzieci i młodziem odzieży (PARPA G1, G 2011) Programy szkolne 10% Programy pozaszkolne 9% Zajęcia sportowe 14% Kolonie i obozy 16% Dożywianie 6% Świetlice opiekuńczo-wychowawcze 29% Świetlice socjoterapeutyczne 15% Programy interwencyjne dla młodzieży 1% Razem (315 482 000 zł.) 100%

Nie są profilaktyką: Większość zajęć sportowych Większość obozów i kolonii Dożywianie dzieci Niektóre działania z zakresu edukacji publicznej (np. festyny) Nie ma dowodów na to, że te działania służą celom profilaktycznym - ograniczają używanie substancji psychoaktywnych, lub ryzyko ich używania!!!

Mity na temat profilaktyki Osoby aktywne sportowo nie używają substancji psychoaktywnych Udział w zajęciach sportowych ogranicza ryzyko picia, palenia, Zorganizowanie młodzieży czasu wolnego odciągnie ją od picia/palenia/używania narkotyków Najważniejszym kryterium oceny zajęć profilaktycznych jest to, czy podobają się one dzieciom/młodzieży Wiedza o negatywnych konsekwencjach odstrasza od picia/palenia/używania narkotyków Skuteczną strategią profilaktyczną jest wzmacnianie samooceny i rozwój osobisty

Badania naukowe pokazują, że sport: Poprawia samoocenę Pozwala lepiej radzić sobie ze stresem Wiąże się z lepszymi wynikami w nauce Sprzyja poprawie relacji w rodzinie * Brettschnneider, 1999 Ale może również nasilać Przemoc fizyczną Gotowość do obchodzenia zasad Pogardę wobec tych, którzy nie są zwycięzcami Podziały na tych, którzy mogą w czymś uczestniczyć i wykluczonych

Sport a używanie u substancji psychoaktywnych Młodzież z drużyn sportowych częściej niż rówieśnicy pije i upija się (Leichliter, 1998; Wechsler, 2001) Uczniowie szkół średnich, którzy uprawiają sport częściej niż inni sięgają po alkohol, marihuanę, heroinę, kokainę, amfetaminę (Carr i in., 1996; Ewing, 1998; Taylor, 2001; Okruhlica i in., 2001) Uczestnicy zajęć sportowych, szczególnie chłopcy, częściej nadużywają substancji psychoaktywnych i stosują przemoc wobec rówieśników, niż ich rówieśnicy (Bobrowski, 2007) Krzywa U - bardzo mała i bardzo duża intensywność zajęć sportowych związana jest z wyższym poziomem używania substancji, a średnia - z niższym (Peretti- Watel, Beck, Legleve, 2002) Rekreacyjne uprawianie sportu również jest związane z używaniem substancji psychoaktywnych (Crabb, 2000; Zoccolillo i in., 1999) Używanie przez młodych sportowców suplementów diety z efedryną, keratyną (Green i in., 2001)

Dlaczego zajęcia sportowe są s nieskuteczne w profilaktyce uzależnie nień? To nie sam sport jest alternatywą dla używek, lecz przekonania i wartości związane ze sportowym stylem życia gotowość do rezygnowania z pewnych rzeczy dla utrzymania/poprawy zdrowia/kondycji Aktywność sportowa jest często przejawem wysokiej aktywności życiowej w ogóle Wiąże się z aktywnością towarzyską, która sprzyja sięganiu po środki psychoaktywne Wyraża silne zapotrzebowanie na stymulację, które może też być zaspokajane poprzez zachowania ryzykowne / problemowe Komercjalizacja sportu Silny związek sportu z reklamami alkoholu Sport jako sposób na zdobycie sławy i pieniędzy

Co robić, żeby sensownie wykorzystać sport w profilaktyce? Idea Fair Play! Dostosowanie do indywidualnych potrzeb Uzupełnienie o informacje na temat zachowań zdrowotnych oraz trening umiejętności życiowych Działanie na rzecz poprawy jakości życia SPORT using sport for drug abuse prevention New York, 2002

Fair play prawdziwy duch sportu! Szacunek dla kolegów i koleżanek z drużyny oraz trenera - Nie dołuj innych tylko ich wspieraj, Bądź zawsze dobrze przygotowany Szacunek dla przeciwników - Rywalizuj uczciwie, bez dogadywania, zaczepek, kłótni i przemocy Szacunek dla samego siebie - Daj z siebie wszystko, niezależnie od wyniku; Nikomu nie pozwalaj naruszać swojej godności Szacunek dla gry / dyscypliny - Ciesz się grą / sportem, staraj się najlepiej jak potrafisz; Przestrzegaj zasad To nie zwycięstwo jest najważniejsze! Liczy się zabawa, sprawność, poprawa własnych

Sport w kontekście innych działań profilaktycznych Dostosowanie do indywidualnych potrzeb Uzupełnienie o informacje na temat zachowań zdrowotnych oraz trening umiejętności życiowych Projekty Sport i Active (Werch i in., 2005; 2009; 2011) 1. Ocena indywidualnych zachowań zdrowotnych 2. Zindywidualizowane wskazania dotyczące (1) aktywności fizycznej; (2) dobrego wyglądu; (3) radzenia sobie ze stresem; (4) bycia wypoczętym i silnym; (5) nie używania alkoholu, papierosów, narkotyków 3. Systematyczna kontrola postępów 4. Skuteczność programu w zakresie ograniczenia używania substancji psychoaktywnych potwierdzona po 3 i 12 miesiącach Działanie na rzecz poprawy jakości życia jednostki i społeczności ważne dla osób w trudnej sytuacji materialnej i/lub społecznej

Inne formy organizacji czasu wolnego dzieciom i młodzieży w profilaktyce uzależnień Świetlice Kolonie, obozy Wycieczki Zajęcia pozalekcyjne Kółka

Długa i chlubna historia 1902 Eleusis (Wincenty Lutosławski) Stowarzyszenie szerzące wstrzemięźliwość od alkoholu, tytoniu, hazardu i rozpusty Cel: przygotowanie elit, które odnowią naród Polski 1910/11 Harcerstwo 10 punkt prawa harcerskiego Cel: wychowanie młodzieży

Stan obecny * Brak danych o zawartości merytorycznej i jakości realizowanych programów (zajęć) profilaktycznych Zbyt niski poziom kompetencji wychowawców Niska jakość metod pracy socjoterapeutycznej Deficyt profesjonalnych form pomocy Niewystarczająca oferta programów interwencyjnych dla młodzieży Mała dostępność placówek socjoterapeutycznych i terapeutycznych dla dzieci z grup ryzyka w różnych rejonach kraju Brak młodzieżowych liderów oraz zbyt niski poziom wsparcia dla nich ze strony dorosłych A co z wychowanie m opartym na wartościach? * Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku, PARPA, 2008.

Programy szkolne

1800 1600 Liczba gmin finansujących różnego rodzaju działania profilaktycznych w szkołach w 2009 roku 1528 1400 1200 1128 1179 1102 1228 1126 1000 800 600 445 400 200 0 Festyny Spektakle prelekcje, pogadanki imprezy sportow e konkursy inne programy programy rekomendow ane Festyny Spektakle Pogadanki Sport Konkursy Programy Programy rekomendowane w przeszłości!

Teatr profilaktyczny ZA Dostosowanie się do potrzeb dyrektorów szkół (chcą teatrów) Atrakcyjna forma dla młodzieży (chcą czegoś mocnego ) Argumenty ekonomiczne (teatry są tanie) Szkoły nie mają czasu na bardziej wymagające formy profilaktyki PRZECIW Teatry dają szkołom alibi, że coś robią na rzecz profilaktyki Wyręczają nauczycieli z prawdziwej pracy profilaktycznej Skuteczność teatrów nie została nigdy udowodniona Nauczyciele a nie osoby z zewnątrz, są najlepszymi realizatorami profilaktyki w szkole Ostaszewski, 2009 22

Konkursy profilaktyczne: wiedzy, plastyczne, literackie,. ZA Przyzwyczajenie nauczycieli - tradycja oświaty zdrowotnej Element różnych kampanii ogólnopolskich Szkoły nie mają czasu na bardziej wymagające formy profilaktyki Łatwość zaangażowania dużej grupy uczniów Łatwość wydawania środków na profilaktykę zakup nagród PRZECIW Alibi dla szkół, że coś robią na rzecz profilaktyki Akcja zamiast systematycznych działań Oparte na nieskutecznej strategii przekazu wiedzy Brak dowodów na skuteczność

Festyny, kampanie itp. ZA Akceptacja społeczna Długa tradycja Łatwość realizacji Są widoczne i przyciągają wielu widzów Są okazją do promowania konkretnych osób, działań, towarów Dla wielu osób są tradycyjnym źródłem dochodu PRZECIW Jednorazowe akcje i przekaz wiadomości (ulotki) nie mają trwałych efektów. Przegląd WHO (2002): kampanie medialne nie są skutecznym sposobem zapobiegania lub ograniczania używania substancji psychoaktywnych

Programy autorskie ZA Wykorzystanie zasobów lokalnych Dobra znajomość lokalnych potrzeb Rozwijanie i wspieranie lokalnego kapitału społecznego (ważny element polityki społecznej) PRZECIW Niska jakość, np.: brak, lub słabo przygotowane materiały nieznane wymogi, co do przygotowania realizatorów Wykorzystywanie elementów mało skutecznych strategii profilaktycznych Niewystarczająca intensywność działań Brak ewaluacji procesu realizacji programu Brak ewaluacji wyników programu

Programy rekomendowane zgodne z aktualną wiedzą i wynikami badań naukowych

System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego Opracowany przez: 1.Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii 2.Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 3.Ośrodek Rozwoju Edukacji 4.Instytut Psychiatrii i Neurologii W ciągu 2 lat funkcjonowania (2011-2012) w banku programów rekomendowanych zostało umieszczonych 7 programów!

Programy oparte na strategii rozwoju umiejętno tności wychowawczych dla rodziców i dzieci w wieku 10-14 lat

Program oparty na strategii edukacji rówieśniczej Program Domowych Detektywów

Programy oparte na teorii rozwoju psychospołecznego Eriksona bezpiecznie w dorosłość

Szkolna interwencja profilaktyczna

Bariery utrudniające upowszechnienie programów w opartych na dowodach naukowych grzechy środowisk naukowych Ograniczona dostępność programów opartych na dowodach Niewystarczająca liczba i różnorodność programów Trudno dostępne szkolenia realizatorów, materiały itp.* Ograniczona dostępność rzetelnych informacji o takich programach Hermetyczny język opracowań, Brak działań PR Nieaktualne listy programów rekomendowanych** Niejasne kryteria oceny programów** Publikacje negujące sens programów profilaktycznych*** * Shafran 2011 **Hallfors, Hartman, 2007 ***np. Babor i in.,2003.

Bariery utrudniające wykorzystanie programów w opartych na dowodach naukowych grzechy praktyków Brak systemu weryfikacji sensowności wydatkowania środków publicznych na profilaktykę Nie-merytoryczne kryteria wyboru programów Pozytywna opinia odbiorców działań* Własne doświadczenia** Rekomendacje znajomych** Negowanie wyników badań Przekonanie, że badania naukowe obejmują respondentów niepodobnych do tych w realnym świecie * Frączek, Zin-Sędek, 2010 **Shafran, 2011

Czynniki sprzyjające upowszechnianiu programów w opartych na dowodach naukowych Pieniądze (im mniejszy budżet na profilaktykę tym mniej programów opartych na dowodach naukowych)* Ciągłość finansowania projektu** Zespół realizatorów programu Wsparcie władz (szkolnych, samorządowych, itp.) Wsparcie administracyjne Np. w stanie Oregon (USA) wprowadzono rozporządzenie obligujące jednostki administracji do wydawania przynajmniej 25% (2005-2007), 50% (2007-2009), 75% (2009-2011) budżetu na profilaktykę opartą na dowodach naukowych*** *Hallfors, Hartman 2007 ** Tibbits, Bumbarger, Kyler, Perkins 2010 ***Cawood, 2010

Podsumowanie

Zapobieganie uzależnieniom jest bardziej opłacalne niż ich leczenie, ale Wydatki związane z działaniami wobec dzieci i młodzieży pochłaniają pond 50% środków publicznych przeznaczonych na profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych / narkotykowych Większość tych środków jest wydatkowana na działania nie tylko z pozoru profilaktyczne brak dowodów na to, że ograniczają one zachowania problemowe lub ryzyko takich zachowań Finansowanie programów opartych na dowodach naukowych stanowi margines wydatków na profilaktykę Dostępnych w Polsce jest bardzo mało takich programów Co robić, żeby sensownie realizować zadania publiczne z zakresu przeciwdziałania uzależnieniom?

Wybierając c program profilaktyczny do realizacji należ pamięta tać, że: Celem profilaktyki nie jest Zadowolenie nauczycieli (konkurs, krótkie spotkania prowadzone przez osoby spoza szkoły) Zaspokojenie ciekawości nastolatków (teatr, pogadanka) Zorganizowanie mieszkańcom atrakcyjnej imprezy plenerowej (festyn) Zatrudnienie określonych osób (programy autorskie) Poprawa wad postawy dzieci i młodzieży (zajęcia sportowe) Nie warto finansować działań, które mają małą szansę na skuteczność zmianę zachowań dzieci i młodzieży lub czynników, które wpływają na zachowania

Skuteczne są s programy profilaktyczne: Konstruowane w oparciu o szeroko wiedzę: teoretyczną empiryczną - na temat różnorodnych czynników warunkujących używanie substancji czy innych zachowań ryzykownych młodzieży. Nie skoncentrowane na kwestiach związanych z substancjami psychoaktywnymi (ogólno-rozwojowe, wychowawcze) Dość długie w szkole: kilkanaście godzin oddziaływań w pierwszym roku + kilka godzin w kolejnym roku (latach) Zajęcia sportowe i inne formy organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży mogą być cennym elementem uzupełniającym ofertę profilaktyczną, ale same w sobie nie są wystarczające