ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 311-320 MIROSŁAW ORZECHOW SKI, SŁAWOMIR SMÓLCZYŃSKI, PAWEŁ SOW IŃSKI PRZEKSZTAŁCENIA ANTROPOGENICZNE GLEB OBNIŻEŃ SRÓDMORENOWYCH POJEZIERZA MAZURSKIEGO ANTHROPOGENIC TRANSFORMATIONS OF THE MID-MORAINE DEPRESSION SOILS IN THE MAZURIAN LAKELAND Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytetu W arm ińsko-m azurskiego w Olsztynie Abstract: In mid-moraine depressions, human activities are manifested by dehydration of hydrogenous soils and by the process of anthropogenic denudation which, in turn, result in deluvial soils, muck soils, and strongly silted-up peat-muck soils. In the examined catenas soil ph values were found to decrease along with basin. With an increase in organic matter towards depressions, the sum of basic exchangeable cations, the content of hydrogen cations and exchangeable capacity were also found to rise. Compared to muck and peat-muck soil, the deluvial soils were characterized by a higher saturation degree of a sorption complex with basic cations and by their percentage of exchangeable calcium. Słowa kluczowe: Pojezierze Mazurskie, katena, kationy wymienne, denudacja antropogeniczna Key words: Mazurian Lakeland, catena, exchangeable cations, anthropogenic denudation WSTĘP Bogata i urozm aicona rzeźba Pojezierza M azurskiego sprzyja w ystępowaniu ogromnej liczby obniżeń śródmorenowych zajętych przez mokradła [Piaścik 1996]. Bezpośrednia działalność człowieka związana z ich odwadnianiem prowadzi do powstania gleb torfowo-murszowych. Wylesianie i rolnicze użytkowanie stoków inicjuje procesy denudacji antropogenicznej [Sinkiewicz 1998]. Ich rezultatem w obniżeniach śródm orenow ych są gleby deluwialne, gleby nam urszowe oraz zam ulenie gleb murszowych. Na terenie Pojezierza Mazurskiego akumulacja osadów deluwialnych rozpoczęła się w młodszym holocenie 4 080-3 220 BP ± 70 lat [Bieniek 1997]. Procesy
312 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński denudacji antropogenicznej prowadzą zatem do zróżnicowania jednostek systematyki gleb, które tworzą określone sekwencje wzdłuż stoku [Marcinek i in. 1998, Piaścik i in. 2001] i modyfikują ich właściwości [Orzechowski, Smólczyński 2002]. Od nasilenia tych procesów zależy rozwój gleb w obniżeniach śródmorenowych [Piaścik, Sowiński 2002]. Celem pracy było określenie sekwencji gleb oraz zbadanie właściwości chemicznych i sorpcyjnych użytkowanych rolniczo gleb w zagłębieniach śródmorenowych w układzie profilowym oraz katenalnym. MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w dwóch obniżeniach śródm orenowych Studnica i Baranowo położonych na Pojezierzu Mazurskim. Obiekt Studnica zlokalizowany jest w mezoregionie Pojezierza Olsztyńskiego. Reprezentuje krajobraz moreny dennej falistej, spadki terenu wynoszą około 5. Wielkość obniżenia w przekroju poprzecznym wynosi 210 m. Gleby na stokach na mapach glebowo-rolniczych w skali 1:5000 zostały zaliczone do gleb brunatnych, wytworzonych z glin. Były one użytkowane płużnie, a obecnie są odłogowane. W obniżeniu występują gleby namurszowe i torfowo-murszowe. Gleby te użytkowane sąjako łąki i odwadniane systemem rowów otwartych. Obiekt Baranowo zlokalizowany jest w mezoregionie Pojezierza Mrągowskiego. Reprezentuje krajobraz moreny dennej pagórkowatej o spadkach terenu powyżej 8. Na stokach intensywnie nawożonych i użytkowanych płużnie występują wg map glebowo-rolniczych gleby brunatne wytworzone z glin lekkich. W obniżeniu o szerokości około 100 m występują trwale zadarnione gleby namurszowe. Wody z zagłębienia odprowadzane są rowami otwartymi. W badanych obniżeniach wyznaczono transekty, wzdłuż których wykonano odkrywki glebowe i wiercenia. Z charakterystycznych poziomów i warstw 9 profili glebowych pobrano próbki glebowe, w których oznaczono: skład granulometryczny - m etodą Bouyoucosa-Cassagrande a w modyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny - metodą Tiurina, odczyn w H O i K C 1-m etodą potencjometryczną, popielność-przez spalenie próbki w temperaturze 550 C. Zawartość kationów wymiennych oznaczono w wyciągu 1 M octanu amonowego (CH COONH ) o ph 7,0; Ca i Mg - metodą absorpcji atomowej za pom ocą spektrometru SÖLAAR 9<э9 firmy Pye Unicam; К i Na - metodą emisji aparatem FLAPHO 4; kwasowość hydrolityczną-m etodą Kappena. Utwory organiczne analizowano m etodami przyjętymi dla gleb organicznych [Sapek, Sapek 1997]. WYNIKI I DYSKUSJA W badanych obniżeniach wskutek denudacji antropogenicznej wytworzyły się gleby deluwialne, gleby namurszowe oraz silnie zamulone gleby torfowo-murszowe. Odczyn w glebach brunatnych zlokalizowanych na stokach jest obojętny (obiekt Baranowo) lub lekko kwaśny (obiekt Studnica) (tab. 1,2). W glebach obniżeń zmienia się na lekko kwaśny lub kwaśny. Przemieszczanie frakcji pyłowych i ilastych w dół stoku oraz stopniowy wzrost zawartości materii organicznej w glebach w kierunku centrum obniżeń powoduje zróżnicowanie właściwości sorpcyjnych, które uw arunkowane są udziałem koloidów mineralnych i organicznych.
Przekształcenia antropogeniczne gleb obniżeń śródmorenowych. 313 TABELA 1. Niektóre właściwości fizykochemiczne gleb kateny Studnica TABLE 1. Selected physical and chemical properties of catena Studnica soils Soil texture Głębok. Depth [cm] Zawartość frakcji, mm Content of fraction, mm [%] C-org. [%] ph 0, 1-0,02 <0,02 0,002 H20 KC1 1. Gleba brunatna oglejona, położenie - środkowa część zbocza - Gleyed brown soil, localization - midslop I Ap glina lekka pylasta 0-25 28 29 15 0,67 7,1 6,4 Bbr glina średnia 25-60 21 42 25 6,8 5,6 Cgg glina średnia 60-150 21 43 26 6,9 5,7 2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka - dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow - lower slop Ap glina ciężka 0-30 23 52 18 3,26 6,7 5,8 A2 glina ciężka 30-60 24 63 28 3,84 6,9 5,7 torf olesowy Rj zamulony 60-78 76,9* 6,8 6,2 D glina średnia 78-150 19 47 30 7,6 5,7 3. Gleba deluwialna próchniczna, płytka - dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow -- lower slope Ap glina ciężka pylasta 0-15 27 54 23 5,59 6,6 5,6 A2 ił pylasty 15 40 28 65 32 3,43 6,4 5,6 torf szuwarowy R3 zamulony 40-60 55,2* 6,8 5,9 torf olesowy Rj zamulony 60-80 54,4* 6,9 6,2 4. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon -- foot-slope AO utwór mineralno-organiczny 0-24 80,3* 6,3 5,5 Mt mursz silnie zamulony 24-30 53,8* 6,4 5,6 torf olesowy R^ zamulony 30-40 29,1* 6,1 5,5 torf olesowy R3 zamulony 40-150 28,2* 6,0 5,6 5. Gleba torfowo-murszowa zamulona - obniżenie - Peat muck soil, strongly silted - depression Mt mursz silnie zamulony 0-27 53,1* 6,5 5,9 torf olesowy Rj zamulony 27-35 46,0* 6,4 5,7 torf olesowy R^ 35-50 18,3* 6,4 5,8 torf olesowy R^ 50-150 23,8* 6,0 5,6 Systematyka gleb Polski [1989]: *Popielność - ash content; ** Glina lekka pylasta - silty light loam; glina średnia - medium-textured loam; glina ciężka - heavy loam; glina ciężka pylasta - silty heavy loam; ił pylasty - silty clay; utwór mineralno-organiczny - mineral-organie formation; mursz torfowy silnie zamulony - peat muck strongly silted; torf olesowy, silnie ro2fożony (R^ - strongly decomposed, alder wood peat; torf olesowy, silnie rozłożony (R^, zamulony - strongly decomposed, silted alder wood peat; torf szuwarowy, silnie rozłożony (R,), zamulony - strongly decomposed, silted reed peat
314 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński TABELA 2. Niektóre właściwości fizykochemiczne gleb kateny Baranowo TABLE 2. Selected physical and chemical properties of catena Baranowo soils Soil texture Głębok. Depth [cm] Zawartość frakcji, mm Content of fraction, mm [%] C-org. [%] ph 0, 1-0,02 <0,02 <0,002 н 2 о KCl 1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soile, midslope Ap Bbr С ** glina lekka glina lekka glina lekka 0-27 27-60 60-150 23 22 21 30 34 24 13 19 14 0,69 8,2 8,2 8,3 7.2 7,0 7.2 2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow, lower slope Ap A2 D glina lekka pylasta pył gliniasty torf olesowy R^ zamulony gytia mineralna 0-15 15-43 43-60 60-100 28 46 31 33 57 4,42 4,23 56,2* 91,0* 7.0 7.0 6,4 7,2 6.7 6,6 6,0 6.7 3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon, foot-slope AO utwór miner.-organiczny torf turzycowiskowy R] torf turzycowiskowy Rj torf szuwarowy R^ zamulony 0-21 21-45 45-57 57-150 80,3* 11,4* 10,8* 46,5* 6,8 6,8 6,4 7,2 6,6 6,1 6,1 6,8 4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon, depression AO utwór miner.-organiczny torf turzycowiskowy R, torf turzycowiskowy R, torf szuwarowy R, 0-18 18-40 40-47 47-150 83,4* 9,3* 10,3* 8,7* 6,6 6,3 6,2 6,2 5.9 5.9 5,7 5.9 Systematyka gleb Polski [1989]; *Popielność - ash content, ** Glina lekka - light loam; glina lekka pylasta - silty light loam; pył gliniasty - loamy silt; utwór mineralno-organiczny - mineral-organie formation; torf olesowy, silnie rozłożony (R,), zamulony - strongly decomposed, silted alder wood peat; torf turzycowiskowy, słabo rozłożony (R,) - weakly decomposed sedgereed peat; torf szuwarowy, słabo rozłożony (R() - weakly decomposed reed peat; torf szuwarowy, silnie rozłożony (R^), zamulony - strongly decomposed, silted reed peat; gytia mineralna - mineral gyttja Pod względem ilościowym kationy wymienne w poziomach powierzchniowych badanych gleb można uszeregować następująco: Ca2+ > H+ > M g2+ > K+ > N a+ (tab. 3, 5). W glebach brunatnych obiektu Studnica kation wodoru uzyskuje przewagę nad wapniem, a w utworach torfowych zaznacza się przewaga sodu nad potasem (tab. 3). W glebach tej kateny w kierunku centrum obniżenia wraz ze wzrostem materii organicznej zwiększa się ilość kationów zasadowych i wodoru, a tym samym KPWs i KPW (tab. 3). Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami wapnia w poziomach
TABELA 3. Kationowa pojemność wymienna i zawartość kationów wymiennych gleb kateny Studnica TABLE 3. Cation exchange capacity and content of xchangcablc cations of catena Studnica soil Nr profilu Profile No Soil texture Głębokość Dcpth[cm] Ca2+ Mg2+ K+ Na+ Hf KPWs KPW [mmol(+)-kg '] 1. Gleba brunatna oglcjona, środkowa część zbocza - Glcycd brown soil; midslopc Ap glina lekka pylasta 0-25 28,1 5,8 5,6 1,0 38,9 40,5 79,4 Bbr glina średnia 25-60 48,6 12,2 5,3 1,2 21,3 67,3 88,6 Cgg glina średnia 60-150 46,1 15,1 7,4 1,5 19,5 70,1 89,6 2. Gleba dcluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-carth deluvial soil, shallow; tower slope Ap glina ciężka 0-30 180,9 16,2 5,7 1,6 42,4 204,4 246,8 A2 glina ciężka 30-60 220,0 20,0 5,6 2,8 39,1 248,4 287,5 torf olesowy R, zamulony 60-78 345,5 31,1 5,6 3,7 180,6 382,9 566,5 D glina średnia 78-150 85,4 15,1 7,9 2,0 9,8 110,4 120,2 3. Gleba dcluwialna próchniczna, płytka, dohia część zbocza - Black-carth deluvial soil, shallow; lower slope Ap glina ciężka pylasta 0-15 460,9 57,6 7,5 1,5 68,7 527,5 596,2 A2 ił pylasty 15-40 351,0 33,9 7,1 1,3 38,3 393,3 431,6 Otn torf szuwarowy R^ zamulony 40-60 999,1 66,5 5,6 2,6 267,8 1073,8 1341,6 torf olesowy zamulony 60-80 903,1 66,7 6,7 2,4 238,2 978,9 1217,1 4. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral-organic layer in top horizon; foot-stopc AO utwór miner- organiczny 0-24 692,0 62,5 8,0 7,0 226,0 769,5 995,5 Mt mursz silnie zamulony 24-30 713,0 56,4 7,0 7,5 243,6 783,9 1027,5 torf olesowy R3 zamulony 30-40 824,2 89,8 5,3 10,4 289,8 929,7 1219,5 torf olesowy R, zamulony 40-150 733,2 76,2 4,5 9,7 331,2 823,6 1154,8 5. Gleba torfowo-murszowa zamulona, obniżenie - Peat muck soil, strongly silted; depression Mt mursz silnie zamulony 0-27 786,0 70,4 8,3 8,1 200,6 872,8 1073,4 torf olesowy R, zamulony 27-35 846,6 84,4 6,0 9,2 256,8 945,8 1202,6 torf olesowy R, 35-50 917,6 91,8 5,3 11,5 320,4 1026,2-1346,6 torf olesowy R^ 50-150 751,4 84,8 4,9 9,8 252,2 850,9 1103,1 KPWs - suma zasadowych kationów wymiennych; sum o f exchangeable cations; KPW - kationowa pojemność wymienna; cation exchange capacity Przekształcenia antropogeniczne gleb obniżeń śródmorenowych... 315
TABELA 4. Procentowy udział kationów wymiennych i stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego (V) gleb kateny Studnica TABLE 4. Percentage of exchangeable cations and base saturation (V) of catena Studnica soils Nr Profilu Profile No Soil texture Gtębok. Depth [cm] 1. Gleba brunatna oglejona, środkowa część zbocza - Gleyed brown soil; midslope Ca2 Mg>( K" Na* H' V Ca21 Mg2, [%] Ap glina lekka pylasta 0-25 35,4 7,2 7,1 1,3 49,0 51,0 4,8 5,0 5,1 Bbr glina średnia 25-60 54,9 13,8 6,0 1,3 24,0 76,0 4,0 9,1 9,4 Cgg glina średnia 60-150 51,5 16,8 8,3 1,6 21,8 78,2 3,1 6,2 6,9 2. Gleba deluwiabna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope Ap glina ciężka 0-30 73,3 6,6 2,3 0,6 17,2 82,8 11,2 31,7 27,0 A2 glina ciężka 30-60 76,5 7,0 1,9 1,0 13,6 86,4 11,0 39,3 28,6 torf olesowy zamulony 60-78 61,0 5,5 1,0 0,6 31,9 68,1 11,1 61,7 40,5 D glina średnia 78-150 71,0 12,6 6,6 1,6 8,2 91,8 5,7 10,8 10,2 3. Gleba dehiwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza -- Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope Ap glina ciężka pylasta 0-15 77,3 9,7 1,3 0,2 11,5 88,5 8,0 61,5 57,6 A2 ił pylasty 15-40 81,3 7,8 1,7 0,3 8,9 91,1 10,4 49,41-45,8 orf szuwarowy R^ zamulony 40-60 74,5 4,9 0,4 0,2 20,0 80,0 15,0 78,4 130,0 D torf olesowy R^ zamulony 60-80 74,2 5,5 0,5 0,2 19,6 80,4 13,5 134,8 106,6 4. Gleba namurszowa,,podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope AO utwór miner, o-organiczny 0-24 69,5 6,3 0,8 0,7 22,7 77,3 11,1 86,5 50,3 Mt mursz silnie zamulony 24-30 69,4 5,5 0,7 0,7 23,7 76,3 12,6 101,9 53,1 torf olesowy R_j zamulony 30-40 67,6 7,4 0,4 0,9 23,8 76,2 9,2 155,5 59,4 torf olesowy R3 zamulony 40-150 63,5 6,6 0,4 0,8 28,7 71,3 9,6 162,9 57,0 5. Gleba torfowo-murszowa zamulona, obniżenie - Peat muck soil, strongly silted; depression Mt mursz silnie zamulony 0-24 73,2 6,6 0,8 0,8 18,7 81,3 11,2 94,7 52,2 torf olesowy R^ zamulony 24-30 70,4 7,0 0,5 0,8 21,4 78,6 10,0 141,1 61,3 torf olesowy R^ 30-40 68,1 6,8 0,4 0,9 23,8 76,2 10,0 173,1 60,1 torf olesowy Rjj 40-150 68,1 7,7 0,4 0,9 22,9 77,1 8,9 153,3 56,9 Ca2' K 1 Ca^+Mg2' K'+Na' 316 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński
TABELA 5. Kationowa pojemność wymienna i zawartość kationów wymiennych gleb kateny Baranowo TABLE 5. Cation exchange capacity and conten oft exchangeable cations of catena Baranowo soils Nr profilu Profile No Soil texsture Głębok. Depth [cm] Ca2i Mg* K' Naf Hr KPWs KPW [mmol(+) kg *] 1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soil; midslope Ap glina lekka 0-27 57,2 8,4 6,4 4,2 3,8 76,2 80,0 Bbr glina lekka 27-60 51,2 8,4 4,2 1,9 3,6 65,7 69,3 С glina lekka 60-150 33,7 3,7 3,5 1,1 7,6 42,0 49,6 2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope Ap glina lekka pylasta 0-15 435,2 12,1 7,5 1,2 34,9 456,0 490,9 A2 pył gliniasty 15-43 427,6 9,4 5,5 1,1 20,0 443,6 463,6 torf olesowy Rj zamulony 43-60 1077,6 46,8 5,2 2,5 148,4 1132,1 1280,5 D gytia mineralna 60-100 287,3 21,2 1,9 1,0 31,2 311,4 342,6 3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope AO utwór miner.-organiczny 0-21 534,6 23,8 4,1 7,5 78,2 570,0 648,2 torf turzycowiskowy R, 21-45 793,0 66,0 5,6 8,6 186,8 873,2 1060,0 torf turzycowiskowy 45-57 675,4 58,6 4,9 7,3 180,6 746,2 926,8 torf szuwarowy R3 zamulony 57-150 804,8 59,6 5,6 9,5 123,6 879,5 1003,1 4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; depression AO utwór miner.-organiczny 0-18 392,8 19,0 3,2 2,4 84,8 417,4 502,2 torf turzycowiskowy R, 18-40 797,8 77,4 4,1 6,7 207,2 886,0 1093,2 torf turzycowiskowy R 40-47 744,8 83,0 4,1 8,6 267,6 840,5 1108,1 torf szuwarowy R, 47-150 464,6 77,8 2,8 3,1 241,2 548,3 789,2 KPW s - suma zasadowych kationów wymiennych; sum o f exchangeable cations; KPW - kationowa pojemność wymienna; cation exchange capacity Przekształcenia antropogeniczne gleb obniżeń śródmorenowych... 317
TABELA 6. Procentowy udział kationów wymiennych i stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego (V) gleb kateny Baranowo TABLE 6. Percentage of exchangeable cations and base saturation (V) of catena Baranowo soils Nr Profilu Profile No Soil texture Głębok. Depth [cm] Ca2' Mg2 K* Na' H1 V Ca2! Mg2' [%] 1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soil; midslope Ap glina lekka 0-27 71,5 10,5 8,0 5,3 4,7 95,3 6,8 8,3 6,2 Bbr glina lekka 27-60 73,9 12,1 6,1 2,7 5,2 94,8 6,1 12,2 9,8 С glina lekka 60-150 67.9 7,5 7,1 2,2 15,3 84,7 9,1 9,6 8,1 2. Gleba dehiwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope Ca2' K 1 Ca2l+Mg2' K'+Na' Ap glina lekka pylasta 0-15 88,7 2,5 1,5 0,2 7,1 92,9 36,0 58,0 51,4 A2 pył gliniasty 15-43 92,3 2,0 1,2 0,2 4,3 95,7 45,5 77,7 66,2 torf olesowy zamulony 43-60 84,2 3,6 0,4 0,2 11,6 88,4 23,0 207,2 146,0 D gytia mineralna 60-100 83,8 6,2 0,6 0,3 9,1 90,9 13,6 151,2 106,4 3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope AO utwór miner.-organiczny 0-21 82,2 3,7 0,6 1,2 12,1 87,9 22,5 130,4 48,1 torf turzycowiskowy Rj 21-45 74,8 6,2 0,5 0,8 17,6 82,4 12,0 141,6 60,5 torf turzycowiskowy R, 45-57 72,9 6,3 0,5 0,8 19,5 80,5 11,5 137,8 60,2 torf szuwarowy R3 zamulony 57-150 80,2 5,9 0,6 1,0 12,3 87,7 13,5 143,7 57,2 4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; depression 318 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński AO utwór miner.-organiczny 0-18 78,2 3,8 0,6 0,5 16,9 83,1 20,7 122,8 73,5 torf turzycowiskowy R, 18-40 73,0 7,1 0,4 0,6 18,9 81,1 10,3 194,6 81,0 torf turzycowiskowy R, 40-47 67,2 7,5 0,4 0,8 24,1 75,9 9,0 181,7 85,2 torf szuwarowy 47-150 58,8 9,9 0,4 0,4 30,6 69,4 6,0 165,9 91,9
Przekształcenia antropogeniczne gleb obniżeń śródmorenowych... 319 powierzchniowych gleb tego obniżenia (deluwialnych, namurszowych i torfowo-murszowych) jest 2-krotnie wyższy niż w poziomie Ap gleby brunatnej (tab. 4). W porównaniu z wapniem udział wodoru wymiennego kształtuje się odwrotnie i w poziomie Ap gleby brunatnej jest ponad 2-krotnie wyższy niż w poziomach wierzchnich gleb obniżenia (tab. 4). W glebach kateny Baranowo stwierdzono wzrost zawartości kationów wodoru w kierunku centrum obniżenia (tab. 5). Natomiast zawartość wymiennego wapnia i stopień wy sycenia kompleksu sorpcyjnego tym kationem oraz suma kationów zasadowych (KPWs) najwyższa jest w glebach namurszowych i deluwialnych zlokalizowanych u podnóża i w dolnej części zbocza (tab. 6). Udział kationów wodoru w kompleksie sorpcyjnym gleb omawianej kateny w kierunku centrum obniżenia rośnie, a stopień wysycenia kationami zasadowymi (V) maleje. N iższa pojem ność kom pleksu sorpcyjnego utworów pow ierzchniow ych gleb namurszowych i torfowo-murszowych w porównaniu z głębiej zalegającymi torfami (tab. 3, 5) świadczy, że procesy namulania gleb organicznych w badanych obniżeniach śródm orenowych zm niejszają ich pojemność sorpcyjną. Stosunki kationów Ca/Mg, Ca/K oraz (Ca+Mg)/(Na+K) najkorzystniej układają się w glebach brunatnych (4,8-8,3) badanych katen (tab. 4, 6). W glebach obniżeń śródm orenow ych (deluw ialnych, nam urszow ych i torfow o-m urszow ych silnie zamulonych) wraz ze wzrostem kationowej pojemności wymiennej rozszerza się stosunek kationów dwuwartościowych do kationów jednowartościowych (tab.4, 6), co znajduje rów nież potwierdzenie w badaniach M arcinka i in. [1998]. Wyniki przeprowadzonych badań w katenach w skazują na istotne zróżnicowanie w łaściw ości fizykochem icznych i sorpcyjnych gleb, które spow odow ane są położeniem w reliefie i procesam i denudacyjnym i. W edług M arcinka i in. [1998] procesy erozji oraz okresowe w ahania poziom u wody gruntowej sprzyjają w ym yw aniu kationów wym iennych i przem ieszczaniu frakcji ilastej. D echnik i Filipek [1996] podkreślają, że zm iany w składzie kationów w ym iennych w glebach w skutek erozji w odnej m ają charakter długotrw ały. R ezultatem procesów denudacji an tro p o genicznej w obniżeniach śródm orenow ych jest zam ulenie gleb organicznych, co wpływa na ich właściwości sorpcyjne [Orzechowski i in. 2001]. Gleby deluwialne, nam urszowe i torfowo-m urszowe w yróżniają się wielokrotnie w yższą pojem nością sorpcyjną niż w glebach erodow anych. Jednak procesy nam ulania utw orów organicznych obniżają ich zdolności sorpcyjne, co potw ierdzają rów nież badania gleb hydrogenicznych w krajobrazie deltowym Żuław Wiślanych [Piaścik i in. 1997]. N a zróżnicow anie w łaściw ości sorpcyjnych gleb w badanych obniżeniach śró d m orenow ych duży w pływ ma poziom naw ożenia gleb erodow anych. Zdaniem Pokojskiej [1988], aby w pełni w ykorzystać potencjalne m ożliw ości sorpcyjne zasobnych w materię organiczną gleb obniżeń, należy zaniechać ich wapnowania. WNIOSKI 1. Rezultatem działalności człowieka w badanych katenach jest odwodnienie gleb hydrogenicznych i uruchomienie procesów denudacji antropogenicznej, które w obniżeniach śródm orenowych prow adzą do powstania gleb deluwialnych, gleb nam urszowych oraz zam ulenia gleb torfowo-murszowych.
320 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński 2. Procesy denudacyjne powodują zróżnicowanie właściwości sorpcyjnych w układzie katenalnym i profilowym. 3. W glebach badanych obniżeń wraz ze wzrostem materii organicznej wzrasta suma zasadowych kationów wymiennych i kationowa pojemność wymienna. Rozszerza się natom iast stosunek kationów dwuwartościowych do jednowartościowych. 4. Procesy namulania gleb organicznych obniżają ich zdolności sorpcyjne i modyfikują rozmieszczenie kationów wymiennych w profilu. LIERATURA BIENIEK B. 1997: Właściwości i rozwój gleb deluwialnych Pojezierza Mazurskiego. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Agricultiira, 64 Suplementum B\ 3-82. DECHNIK I., FILIPEK T. 1996: Dynamika wysycenia kationami gleb ukształtowanych przez erozję wodną. Rocz. Glebozn. 47 (3/4): 47-52. MARCINEK J., KAŹMIEROWSKI C., KOMISAREK J. 1998: Rozmieszczenie gleb i zróżnicowanie ich właściwości w katenie falistej moreny dennej Pojezierza Poznańskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 460: 53-73. ORZECHOWSKI M., SMÓLCZYŃSKI S., SOWIŃSKI P. 2001 : Właściwości gleb obniżeń śródmorenowych Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 476: 491-496. ORZECHOWSKI M., SMÓLCZYŃSKI S. 2002: Modyfikacja właściwości gleb pobagiennych Pojezierza Mazurskiego przez procesy deluwialne. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 487: 205-212. PIAŚCIK H. 1996: Warunki geologiczne i geomorfologiczne Pojezierza Mazurskiego i Równiny Sępopolskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.431: 31-45. PIAŚCIK H., SMÓLCZYŃSKI S, ORZECHOWSKI M. 1997: Sorptive properties of hydrogenic soils from the Vistula Estuary Area. Pol. J. Soil Sc. 30 (2): 15-22. PIAŚCIK H., SOWIŃSKI P., ORZECHOWSKI М., SMÓLCZYŃSKI S. 2001: Sekwencja gleb obniżeń sródmorenowych w krajobrazie młodoglacjalnym Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 476: 491-496. PIAŚCIK H., SOWIŃSKI P. 2002: Wpływ denudacji antropogenicznej na rozwój gleb obniżeń śródmorenowych. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 487: 249-257. POKOJSKA U. 1988: Potencjalne możliwości zatrzymywania składników pokarmowych przez gleby zadrzewień śródpolnych i łąk w krajobrazie rolniczym. Rocz. Glebozn. 39 (1): 51-61. SAPEK A., SAPEK В. 1997. Metody analizy chemicznej gleb organicznych. Wydaw. IMUZ Falenty, Mat. Instruktażowe 115: 7-80. SINKIEWICZ M. 1998: Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski Północnej. UM, Toruń: 3-103. SYSTEMATYKA GLEB POLSKI. Wyd. IV. 1989 Rocz. Glebozn., 40 (3/4): 1-150. dr M irosław O rzechowski Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 10-727 Olsztyn, Plac Łódzki 3 miroslaw. orzechow ski@ uwm.edu.pl