ZRÓŻNICOWANIE DOCHODÓW I WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W 2006 R.

ZRÓŻNICOWANIE DOCHODÓW I WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W 2006 R. Mirosław Gorczyca Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie WPROWADZENIE Wykorzystując prowadzone od lat w Głównym Urzędzie Statystycznym badania budżetów gospodarstw domowych (GUS z lat 1994 2007), można sine ira et studio przedstawić sytuację ekonomiczną polskich gospodarstw, w tym przede wszystkim jej zróżnicowanie w ich grupach społeczno-ekonomicznych. W informacji tej zwrócono szczególną uwagę na zróżnicowanie poziomu dochodów i wydatków różnych z punktu widzenia statusu społecznego i ekonomicznego, wielkości i miejsc zamieszkania gospodarstw domowych. Dane zaprezentowane w artykule dotyczą głównie 2006 r., ale przedstawiono również informacje o dynamice wydatków z pojemnego okresu referencyjnego od 1992 r. Skorygowane deflatorem, opartym na zmianach wskaźników cen towarów i usług konsumpcyjnych, notowania nominalnej dynamiki poziomu i wydatki gospodarstw domowych spektakularnie oddają, jak w omawianym okresie kształtował się obraz rzeczywistej siły nabywczej strumienia wydatków. Konfrontacja wskaźników owej dynamiki ze zmianami wzrostu gospodarczego, mierzonego poziomem Produktu Krajowego Brutto, pozwoli na orientację, w jakim stopniu gospodarstwa domowe korzystały z tego wzrostu. Natomiast zestawienie poziomu wydatków z wysokością minimum socjalnego, ustalonego w Instytucie Pracy i Polityki Socjalnej, umożliwi usytuowanie możliwości wydatkowych znaczącej części naszego społeczeństwa w kontekście takiej quasi-normatywnej wysokości. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu, komentarz słowny do bogatego materiału faktograficznego ograniczono do najniezbędniejszego zdaniem 20 Polityka Społeczna nr 8/2008

autora minimum. Szczególnym walorem poznawczym tego eseju statystycznego jest tytułowe przedstawienie dyferencjacji dochodowo-wydatkowej polskich rodzin. Szczegółowe dane o poziomie oraz strukturze dochodów i wydatków wskazują na obszerny zakres marginalizacji (wykluczenia) znaczącej części społeczeństwa, która z powodu niskich dochodów musi rezygnować nie tylko z zaspokajania potrzeb wyższego rzędu, ale nawet z najniezbędniejszych potrzeb życiowych. DOCHODY I ICH NADWYŻKA NAD WYDATKAMI Przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego 1 w 2006 r. to prawie 835 zł na osobę w ciągu miesiąca (tab. 1). W poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych przebiegał on od 690 zł u rolników do 1103 zł w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek. Jeśli za 1,00 przyjąć poziom dochodów w gospodarstwach domowych rolników, to wynosił on: 1,20 w gospodarstwach domowych pracowników, 1,27 u emerytów i rencistów oraz 1,60 u pracujących na własny rachunek. Zatem obszar zmienności (rozstęp wartości skrajnych) stanowił prawie 412 zł oraz niespełna 1/3 wartości średniego dochodu rozporządzalnego. Przewyższenie poziomu dochodów nad wydatkami wyniosło około 90 zł i stanowiło niespełna 11% dochodów. Chociaż największa nadwyżka dochodów nad wydatkami wystąpiła w najlepiej sytuowanej grupie pracujących na własny rachunek, to w ujęciu względnym była ona wyższa w gospodarstwach domowych rolników (15,4% wobec 20,2%). Tabela 1. Dochody gospodarstw domowych oraz poziom ich nadwyżki nad wydatkami pracowników 828,18 113,3 732,02 97,16 13,3 rolników 689,75 120,2 573,76 115,99 20,2 pracujących na własny rachunek 1102,63 115,4 955,26 147,37 15,4 emerytów i rencistów 872,86 109,1 800,36 72,50 9,1 Źródło: obliczenia na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2006 r., GUS, Warszawa 2007. Tabela 2. Dochody gospodarstw domowych oraz poziom ich nadwyżki nad wydatkami w grupach ich wielkości według liczby osób w nich żyjących 1 2 3 4 5 6 1305,82 103,6 1259,85 45,97 3,6 1140,46 112,5 1013,42 127,04 12,5 908,90 112,3 809,05 99,85 12,3 735,90 113,3 649,37 86,53 13,3 592,38 115,3 513,77 78,61 15,3 493,18 118,3 416,98 76,20 18,2 Rozporządzalne dochody i ich nadwyżkę nad wydatkami cechuje znaczące zróżnicowanie w poszczególnych grupach wielkości gospodarstw domowych (tab. 2). Obie te wielkości silnie spadają w miarę rosnącej liczby osób żyjących we wspólnocie dochodowo-wydatkowej. Rozpiętość wynosiła prawie 813 zł w przypadku dochodów między podzbiorowościami jednoosobowych i największych gospodarstw domowych, liczących 6 lub więcej osób. Gdy za 1,00 przyjmiemy poziom dochodów w największych z nich, to w miarę spadku w nich liczby osób (od 5 do 1) wskaźniki wynoszą kolejno: 1,20 1,49 1,84 2,31 i 2,64. W miarę rosnącej wielkości gospodarstw domowych malała w nich nadwyżka dochodów nad wydatkami, wyjąwszy wyjątkowo niski jej poziom w gospodarstwach jednoosobowych. Tak było w ujęciu Polityka Społeczna nr 8/2008 bezwzględnym, ale odwrotnie we względnym im biedniejsze były one, tym relatywnie wyższy był w nich poziom nadwyżki w stosunku do dochodów. To właśnie one wobec niskiej, a w zasadzie żadnej zdolności kredytowej musiały gromadzić oszczędności na czarną godzinę. Pisząc na temat wpływu wielkości gospodarstwa domowego na poziom jednostkowych dochodów odnotować trzeba, że to liczba osób w gospodarstwie zdeterminowała w dominancie ich zróżnicowanie w przypadku grup społeczno-ekonomicznych. Wszak w 2006 r. w 37,5 tys. badanych budżetów gospodarstw domowych średnio na każde z nich przypadało 3,05 osoby, 2,21 u emerytów i rencistów, 3,43 u pracujących na własny rachunek, 3,49 w pracowniczych i aż 4,37 u rolników (GUS z 2007 r.). 21

W tym kontekście nie mogą dziwić względnie wysokie możliwości wydatkowe per capita u weteranów pracy oraz znacznie niższe u rolników. Pamiętać przy tym trzeba, że znaczącą część wydatków gospodarstw domowych stanowią koszty stałe (np. zakup wspólnie wykorzystywanych towarów i usług), niezależnie od liczby osób. W miarę rosnącej wielkości jednostek osiedleńczych wyższy był w nich w ramach zbiorowości poddanej badaniu budżetów gospodarstw domowych poziom dochodów (por. tab. 3). Na wsi stanowił on 70% średniego poziomu w miastach. Podobnie było w przypadku nadwyżki dochodów nad wydatkami (52%). Z kolei poziom dochodów jednostkowychw najmniejszych miastach stanowił 60% ich wysokości w największych. W przypadku nadwyżki dochodów było to jedynie 40%. Rozpiętości te były następstwem większych możliwości uzyskiwania dochodów w miarę wzrostu wielkości miast (wyższe płace, mniejsze bezrobocie) oraz mniejszej w nich liczby osób nieczynnych zawodowo (głównie dzieci). Tabela 3. Dochody gospodarstw domowych oraz poziom ich nadwyżki nad wydatkami według grup wielkości jednostek osadniczych razem 943,90 113,2 833,96 109,94 13,2 miasta o liczbie ludności (w tys.) 20 20 100 100 200 200 500 500 770,02 109,8 701,14 68,88 9,8 845,16 112,6 750,29 94,87 12,6 863,17 111,8 771,85 91,32 11,8 1026,84 114,5 896,59 103,25 14,5 1276,05 115,7 1102,42 173,63 15,7 wieś 659,29 109,6 601,64 57,65 9,6 Tabela 4. Dochody gospodarstw domowych oraz poziom ich nadwyżki nad wydatkami według grup kwintylowych według grup kwintylowych I II III IV V 274,44 77,7 353,25-78,81-22,3 500,87 103,5 484,01 16,86 3,5 693,44 108,5 639,15 54,29 8,5 951,93 848,91 103,02 1756,82 125,3 1401,64 355,18 25,3 Tabela 5. Nadwyżka dochodów rozporządzalnych nad wydatkami gospodarstw domowych 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 522,93 104,0 503,03 19,90 4,0 560,47 101,9 549,76 10,67 1,9 610,51 111,1 549,49 644,48 105,7 609,72 664,21 106,3 624,99 680,50 105,7 643,84 694,70 102,5 677,81 Źródło: obliczenia na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w... r. (edycje dla odpowiednich lat), GUS, Warszawa. 61,02 11,1 34,46 5,7 39,22 6,3 36,66 5,7 16,89 2,5 761,46 110,3 690,30 71,16 10,3 Interesująco przedstawia się rozkład jednostkowych dochodów oraz ich nadwyżki nad wydatkami w grupach kwintylowych (tab. 4). W najniższym dochodowo kwintylu (1/5) przeciętny poziom dochodów stanowił w 2006 r. jedynie niespełna 1/3 ich średniego poziomu oraz zaledwie niespełna 16% poziomu z górnego (V) kwintylu. Zatem obszar zmienności między krańcowymi kwintylami to aż 1482 zł oraz 178% wartości średniego dochodu rozporządzalnego per capita. W I kwintylu (1/5) najuboższych gospodarstw domowych występowała znacząca nadwyżka wydatków nad dochodami. Uwzględniając niedobór dochodów nad wydatkami w I kwintylu, rozpiętość krańcowych różnic dochodów nad wydatkami to aż 434 zł per capita i blisko 5-krotność średniej nadwyżki dochodów nad wydatkami. Wielkości te spekta- 22 Polityka Społeczna nr 8/2008

kularnie egzemplifikują polaryzację ekonomiczną naszego społeczeństwa. W ciągu 8 lat do 2006 r. jednostkowy poziom dochodów zwiększył się nominalnie o 312 zł (tab. 5), tzn. o 59,6%. Jeśli idzie o nadwyżkę dochodów nad wydatkami, to wzrosła ona 4,5-krotnie, przy czym jej poziom w gospodarstwach domowych objętych badaniami miał zmienny w poszczególnych latach charakter. Znaczący wzrost nadwyżki odnotowano szczególnie w latach 2004 2006. POZIOM I STRUKTURA WYDATKÓW W 2006 r. średni poziom wydatków miesięcznych per capita wynosił prawie 745 zł (tab. 6). Zbliżone wydatki występowały w pracowniczych gospodarstwach domowych (732 zł), najniższe u rolników (374 zł), najwyższe u pracujących na własny rachunek (955 zł) i relatywnie wysokie u weteranów pracy (800 zł). Gdy za 1,00 przyjmiemy jednostkowe wydatki rolniczych gospodarstw domowych, to ich poziom wynosił będzie: 1,28 w pracowniczych, 1,39 u emerytów i rencistów oraz 1,66 u pracujących na własny rachunek. Rozpiętość w poziomie wydatków per capita wynosiła 381 zł/m-c i stanowiła 51% średniego ich poziomu we wszystkich badanych gospodarstwach domowych. Rozpiętość poziomu jednostkowych wydatków w grupach wielkości gospodarstw domowych to aż 843 zł per capita, tzn. 113% średniego poziomu wydatków. Przyjąwszy za 1,00 ich wysokość w największych (6 i więcej osób) gospodarstwach domowych, okaże się, że w miarę malejącej w nich liczby osób (od 5 do 1) będzie ona stanowiła: 1,23 1,56 1,94 2,43 i 3,02. Struktura wydatków różnych grup gospodarstw domowych jest mocno zróżnicowana, co zależy od potrzeb, możliwości i preferencji wydatkowych oraz jak już wspomniano w znaczącym stopniu od liczby osób, gdyż wiele z nich ma charakter kosztów stałych (np. koszty: ogrzewania, zakupu i użytkowania sprzętu RTV i AGD, abonamentów, prasy itp.). Największą pozycję mocno zbliżoną w różnych grupach gospodarstw domowych (szczególnie w ujęciu względnym) stanowią wydatki na żywność; w ich przypadku rozpiętość w grupach społeczno-ekonomicznych sięga jedynie 50 zł/osobę/m-c. Zdecydowanie wyższa jest ich rozpiętość w grupach wielkości gospodarstw domowych, gdyż sięga aż 158 zł i ponad dwukrotności poziomu w jednoosobowych z nich, w stosunku do liczących 6 osób i więcej. Gospodarstwa domowe Tabela 6. Poziom i struktura wydatków w różnych grupach gospodarstw domowych żywność napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, narkotyki odzież i obuwie użytkowanie mieszkania i nośniki energii wyposażenie mieszkania, prowadzenie gospodarstwa domowego zdrowie transport, łączność rekreacja, kultura i edukacja Ogółem zł/os./mc 202,11 19,99 40,18 146,94 37,96 36,57 103,66 63,64 93,76 % 27,1 2,7 5,4 19,7 5,1 4,9 13,9 8,6 12,6 Pracowników zł/os./mc 732,02 186,23 20,72 45,01 134,60 39,29 26,67 114,36 70,84 94,30 % 25,4 2,8 6,2 18,4 5,4 3,6 15,6 9,7 12,9 Rolników zł/os./mc 573,76 201,74 15,26 32,72 93,42 31,53 20,45 91,08 32,11 55,45 % 35,1 2,7 5,7 16,3 5,5 3,6 15,9 5,6 9,6 Pracujących na własny rachunek zł/os./mc 955,26 216,07 23,09 67,47 161,90 51,00 33,39 159,23 110,49 132,62 % 22,6 2,4 7,1 16,9 5,3 3,5 16,7 11,6 13,9 1-osobowe zł/os./mc 1259,85 303,15 33,98 52,13 314,01 59,65 89,44 129,33 95,28 182,88 % 24,1 2,7 4,1 24,9 4,7 7,1 10,3 7,6 14,5 2-osobowe zł/os./mc 1013,42 263,69 29,31 45,03 209,71 51,36 66,09 133,58 73,54 141,11 % 26,0 2,9 4,4 20,7 5,1 6,6 13,2 7,2 13,9 3-osobowe zł/os./mc 809,05 209,53 21,77 47,35 152,45 42,40 33,97 121,36 76,62 103,60 % 25,9 2,7 5,9 18,8 5,2 4,2 15,0 9,5 12,8 4-osobowe zł/os./mc 649,37 177,07 16,70 41,39 115,49 34,73 23,14 100,55 65,67 74,63 % 27,2 2,6 6,4 17,8 5,3 3,6 15,5 10,1 11,5 5-osobowe zł/os./mc 513,77 158,53 12,77 30,19 93,15 25,87 18,55 77,21 43,03 54,47 % 30,9 2,5 5,9 18,1 5,0 3,6 15,0 8,4 10,6 6-osobowe zł/os./mc 416,98 145,01 10,91 24,06 71,88 20,00 15,42 57,99 29,65 42,06 % 34,8 2,6 5,8 17,2 4,8 3,7 13,9 7,1 10,1 pozostałe wydatki Polityka Społeczna nr 8/2008 23

Zróżnicowanie poziomu różnych wydatków w poszczególnych grupach gospodarstw domowych nie może dziwić; najwyższe są wydatki na żywność oraz zdrowie emerytów i rencistów, najniższe na odzież i obuwie. Rolnicy, mając niskie dochody, najwięcej wydają na żywność, relatywnie wysoko płacą za transport i łączność oraz na bardzo niskim poziomie zaspokajają potrzeby wyższego rzędu. Poziom i struktura wydatków potwierdza polaryzację ekonomiczną społeczeństwa polskiego i wykluczenie jego znaczącej części z zaspokajania wielu potrzeb, przede wszystkim wyższego rzędu. Porównanie poziomu wydatków w ostatnich kilkunastu latach wskazuje na to, że w okresie 1992 2006 wysokość jednostkowych wydatków miesięcznych per capita zwiększyła się nominalnie ze 123,3 zł do 744,8 zł, tzn. ponad 6-krotnie (604%). Gdy dla uzyskania realnej dynamiki strumienia wydatków zdeflatujemy dynamikę nominalnego wolumenu wydatków wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych, który dla tych 14 lat wynosił cá 450% 2, to wówczas okaże się, że realna wartość strumienia wydatków wzrosła w tym okresie o cá 1/3, w tym aż blisko o 7% właśnie w 2006 r. Średni roczny wzrost realnej wartości wydatków wynosił w latach 1992 2006 cá 2%. Świadczy to o tym, że gospodarstwa domowe w mniejszym stopniu skorzystały ze wzrostu gospodarczego, jako że w okresie tym PKB zwiększał się w tempie co najmniej 2 razy szybszym. WYDATKI NA TLE MINIMUM SOCJALNEGO gospodarstw domowych ponoszone średnio przez gospodarstwa domowe skonfrontowano z minimum socjalnym, ustalonym w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Wskazują one na bardzo niskie przewyższenie nad jego poziomem dla 3-osobowego gospodarstwa domowego pracowników wynosiło ono 621,7 zł/osobę/m-c w 2003 r. oraz 638 zł w 2005 r., a dla 2-osobowego emerytów i rencistów odpowiednio: 585 zł i 619 zł (Kurowski 2004, 2005). przewyższały jedynie cá 1/10 wartości takiego minimum, ustalonego przez IPiSS na relatywnie wysokim (i słusznie) poziomie. Zapewne dla 2006 r. relacja średnich wydatków w stosunku do minimum socjalnego 3 przedstawiała się korzystniej, wobec znaczniejszego wzrostu tych pierwszych. ZAKOŃCZENIE Rekapitulując najlapidarniej powyższą analizę statystycznego spektrum zróżnicowania dochodów i wydatków polskich gospodarstw domowych, stwierdzić należy, co następuje: rozporządzalne dochody jedynie nieznacznie przekraczają wydatki, a w sporej części gospodarstw domowych są od nich niższe; rośnie polaryzacja ekonomiczna społeczeństwa, którego poważna część żyje poniżej minimum socjalnego, a nawet minimum egzystencji; społeczeństwo jako całość w nikłym stopniu korzysta z owoców wzrostu gospodarczego, przy czym w 2006 r. nastąpiła znacząca poprawa jego kondycji; rośnie marginalizacja znaczącej części społeczeństwa, w nikłym stopniu korzystającego z zaspokajania potrzeb wyższego rzędu, czy nawet podstawowych. 1 Dochód rozporządzalny jest to suma bieżących dochodów gospodarstwa domowego z poszczególnych źródeł, pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy oraz składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Jest on przeznaczany na wydatki i przyrost oszczędności. 2 Wielkość przybliżona wobec konieczności przeliczeń rocznej dynamiki na wieloletnią i wynikających stąd koniecznych zaokrągleń. 3 Niestety, w Polityce Społecznej nie publikowano danych o wysokości minimum socjalnego średniorocznie dla 2006 r. LITERATURA GUS (z lat 1994 2007), Budżety gospodarstw domowych w r., odpowiednio w: 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, Warszawa. Kurowski P. (2004), Minimum socjalne w 2003 r., Polityka Społeczna nr 4. Kurowski P. (2005), Minimum socjalne czerwiec 2005 r., Polityka Społeczna nr 10. SUMMARY The article presents the results of the research on household budgets. It includes a type of the socialeconomic groups, households and location, as well as the quintiles of income groups. The author also shows surplus of income over expenditures in 2006 and in 1998 2006. He describes the structure of expenditures and compares it to the social minimum level. NOWE KSIĄŻKI IDENTYFIKACJA BARIER W DOSTĘPIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO ZATRUDNIENIA NA OTWARTYM RYNKU PRACY. Raport z badań pod redakcją Adama Kurzynowskiego i Jerzego Mikulskiego, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Warszawa 2007, stron 316. RYNEK PRACY A OSOBY BEZROBOTNE 50+. BARIERY I SZANSE, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2008, stron 86. WIELOASPEKTOWA DIAGNOZA SYTUACJI KOBIET NA RYNKU PRACY W POLSCE pod redakcją Juliana Auleytnera, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, stron 179. WSPÓŁCZESNE PROCESY MIGRACYJNE W POLSCE A AKTYWNOŚĆ ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W OBSZA- RACH POWIĄZANYCH Z RYNKIEM PRACY, pod redakcją Pawła Kaczmarczyka i Joanny Turowicz, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, stron 227. 24 Polityka Społeczna nr 8/2008