Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie TOM 1 2015
2 Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie TOM 1 2015 Spis treści 4 Tomasz Sawicki Przedmowa I STUDIA I MATERIAŁY 10 Tomasz Janiak Zagadnienie architektury przedromańskiej w Gnieźnie w świetle najnowszych badań 52 Anna Wrzesińska Opracowanie antropologiczne szkieletu z grobowca odkrytego przy północnej ścianie katedry gnieźnieńskiej 66 Joanna Sawicka Pozostałości wczesnośredniowiecznego warsztatu szkliwiącego płytki posadzkowe z Góry Lecha w Gnieźnie 94 Katarzyna Podczaska Przedstawienia świętych w sztuce romańskiej metropolii gnieźnieńskiej (charakterystyka wstępna) 136 Monika Purol-Wierzbicka Wczesnośredniowieczne wyroby ze skóry z Góry Lecha w Gnieźnie 212 Łukasz Kaczmarek Osadnictwo wczesnośredniowieczne i starożytne na stanowisku nr 6 w miejscowości Polska Wieś, gm. Kłecko, pow. gnieźnieński 260 Kamilla Waszczuk Ekspertyza osteologiczna szczątków zwierzęcych z wczesnośredniowiecznej osady w Polskiej Wsi, stan. 6, gm. Kłecko, pow. gnieźnieński 278 Aleksander Holas Gotycka katedra gnieźnieńska
3 314 Witold Krysiński Średniowieczne i nowożytne pomosty oraz umocnienia brzegowe dawnego Jeziora Świętego w Gnieźnie II DZIAŁALNOŚĆ MUZEUM 340 Janisław Osięgłowski Zanim powstało Muzeum 356 Lidia Piotrowska-Cześnik Gnieźnieńska wyprawa w wiek XV. Konserwacja i rekonstrukcja gotyckich kafli piecowych ze zbiorów Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 376 Michał Bogacki Misja i wizja Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w kontekście nowej muzeologii 388 Michał Bogacki, Magdalena Młynek-Fajfer Działalność Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w 2015 roku Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie / tom 1 / 2015 Redaktor naczelny wydawnictw muzealnych MPPPG: Michał Bogacki Redaktor naczelny tomu: Tomasz Sawicki Redakcja: Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak (sekretarz redakcji) Tłumaczenia na j. angielski: Open Abramowicz, Świątelska sp. j. Korekta: Marzena Krzyżanowska, Dariusz Stryniak Redakcja wydawnicza: Dariusz Stryniak Wydawca: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Adres redakcji: ul. J. Kostrzewskiego 1, 62 200 Gniezno tel. 61 426 46 41, e-mail: sekretariat@mppp.pl www.mppp.pl www.muzeumgniezno.pl (od marca 2016) Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie i Autorzy, 2015 ISSN 2450 6362 Projekt graficzny: AVANTGARDE BRANDING STUDIO DTP: Tomasz Brończyk
4 Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie TOM 1 2015 PRZEDMOWA Szanowny Czytelniku! Oddajemy w Twoje ręce, licząc na życzliwe przyjęcie, tom pierwszy Rocznika Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. To oczekiwane od lat czasopismo można z całą pewnością uznać za ważne wydarzenie naukowe i kulturalne. Szczególnie, że powstanie tego rodzaju wydawnictwa było od dłuższego czasu postulowane przez środowisko naukowe zajmujące się problematyką gnieźnieńską, w tym także przez grono pracowników merytorycznych Muzeum, a nawet przez lokalną społeczność rozmiłowaną w historii swego miasta i regionu. Zwyczajnie, choćby z punktu widzenia czysto naukowego, ponadregionalnego, brak czasopisma, które mogłoby ogniskować wysiłki i refleksje nad przeszłością Gniezna, stawał się coraz bardziej dotkliwy. Nie będzie przesadą wspomnieć, że zapytania o tego rodzaju periodyk nadchodziły do naszego Muzeum z całej Polski, od osób i instytucji zainteresowanych sukcesywnym publikowaniem wyników badań nad wczesnośredniowiecznym Gnieznem kolebką państwa polskiego, miastem św. Wojciecha, stolicą arcybiskupstwa i wreszcie miejscem koronacji królów polskich. Miejsca na trwałe wpisanego do tzw. wielkiej historii, tj. historii ważnej w swej istocie i interesującej w skali ogólnopolskiej. Jedną z przeszkód we wcześniejszym ukazaniu się czasopisma, poza najczęściej występującym brakiem funduszy, była płonna nadzieja na wskrzeszenie po wielu latach wydawnictwa Gniezno. Studia i Materiały Historyczne, które ukazywało się w latach 1984 1995 (tom I IV) jako prace wydawane na zlecenie Towarzystwa Miłośników Gniezna z dotacji Urzędu Miejskiego i Muzeum Początków Państwa Polskiego. Ten ceniony i zadomowiony już na rynku naukowym periodyk o profilu historyczno-archeologicznym składał się z artykułów, materiałów i sprawozdań omawiających wyniki badań nad dziejami samego miasta Gniezna, jak i ziemi gnieźnieńskiej, począwszy od pradziejów, a na współczesności kończąc. Pieczę merytoryczną nad kolejnymi tomami sprawował wówczas komitet redakcyjny składający się z uznanych znawców problematyki gnieźnieńskiej (m.in. prof. Jerzy Topolski przewodniczący, prof. Zygmunt Boras, dr Gabriela Mikołajczyk, Stanisław Pasiciel i in.). Niestety, periodyk ten zakończył definitywnie swój dalszy byt na rynku wydawnictw naukowych w 1995 roku, kiedy to ukazał się ostatni czwarty tom. Dlatego też podjęto niedawno w naszym Muzeum ostateczną decyzję o założeniu własnego muzealnego czasopisma pt. Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w całości redagowanego i finansowanego przez naszą placówkę. Przygotowanie do wydania Rocznika poprzedziły liczne spotkania pracowników merytorycznych z redakcją i dyrekcją naszego Muzeum. Tematem tych owocnych spotkań było wspólne określenie: charakteru, zakresu tematycznego, poziomu merytorycznego,
PRZEDMOWA 5 podziału wewnętrznego, a nawet tytułu pisma. W efekcie wykrystalizował się model uniwersalnego czasopisma muzealniczego o szerokim zakresie tematyczno-chronologicznym i wzorem swego poprzednika, odnoszącym się terytorialnie do Gniezna i ziemi gnieźnieńskiej oraz w sensie chronologicznym obejmującym czasy od pradziejów po czasy współczesne. Zresztą, promowanie i upowszechnianie wiedzy historycznej w naszym nowym czasopiśmie wypływa nie tylko z potrzeby dzielenia się wiedzą i dorobkiem badawczym, ale przede wszystkim wynika z obowiązku statutowego naszej placówki wskazującego na konieczność podejmowania tego typu działań. W skład treści publikowanych w Roczniku będą wchodziły artykuły przygotowane zarówno przez pracowników merytorycznych Muzeum, jak i przez zaproszonych do współpracy autorów spoza naszej placówki reprezentujących różne instytucje i osoby prywatne. Wskazuje to jednoznacznie na otwarty charakter Rocznika. Poza artykułami, niedawno opracowanymi dla naszego Muzeum, godne opublikowania w Roczniku są naszym zdaniem starsze pozycje. Należą do nich głównie magisterskie prace dyplomowe absolwentów archeologii wykonywane na podstawie materiałów zabytkowych należących do Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie (MPPPG). Jednakże wymagane jest w tym wypadku zaktualizowanie treści i dostosowanie tekstów do potrzeb Rocznika. Należy dodać, że nierzadko są to znakomite i niezwykle wartościowe opracowania, które mogłyby nigdy nie zyskać szansy na ich wydanie. Kolejnym ważnym źródłem o dużej wartości poznawczej są artykuły archiwalne, złożone niegdyś do druku, ale z różnych przyczyn nigdy nieopublikowane. W niektórych wypadkach są to wydania już niestety pośmiertne. Rocznik posiada nieskomplikowany, a przez to czytelny i pojemny układ tematyczny składający się z dwóch działów podstawowych, tj. I Studia i materiały oraz II Działalność Muzeum. W zależności od kwalifikacji dostarczonych do redakcji materiałów przewiduje się w przyszłości ewentualność wydzielenia trzeciego działu Varia. Prezentacja materiału publikacyjnego w pierwszym tomie Rocznika Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie przedstawia się następująco: I. Studia i materiały czyli dział zawierający opracowania naukowe, od dzieł o charakterze syntetyzującym po artykuły analityczno-materiałowe i sprawozdania. W tym dziale poczesne miejsce znajdą opracowania archeologiczne z racji swego znaczącego dorobku wynikającego z profilu działalności Muzeum. W niniejszym tomie charakter syntetyzująco- -analityczny ma opracowanie Tomasza Janiaka (MPPPG) Zagadnienie architektury przedromańskiej w Gnieźnie w świetle najnowszych badań. Artykuł ten przedstawia interpretację odkrytych reliktów architektury przedromańskiej na Górze Lecha w Gnieźnie i wskazuje się na obecność tych pozostałości w trzech rejonach tego historycznego wzniesienia odpowiadających trzem różnym członom gnieźnieńskiego zespołu grodowego. Podobny charakter ma archiwalny artykuł Gotycka katedra gnieźnieńska śp. Aleksandra Holasa, który kierował odbudową katedry
6 Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie TOM 1 2015 gnieźnieńskiej po zniszczeniach wojennych. Autor dokonał wówczas wielu interesujących obserwacji dotyczących problematyki budowlanej katedry gotyckiej i na tej podstawie proponuje on alternatywny model przebudowy świątyni w stylu gotyckim. Warto dodać, że artykuł ten został złożony do druku w 1996 roku do piątego tomu periodyku Gniezno. Studia i Materiały Historyczne, który, jak już wiemy, nigdy się nie ukazał. Przez przypadek opracowanie to stało się oddalonym w czasie łącznikiem między obydwoma czasopismami. W duchu syntezy Katarzyna Podczaska (Inowrocław) omawia i zestawia Przedstawienia świętych w sztuce romańskiej metropolii gnieźnieńskiej. Praca odnosi się do 93 zidentyfikowanych i skatalogowanych postaci świętych przedstawionych na dziesięciu formach wyobrażeń (datowanych do XIII wieku) począwszy od rzeźby architektonicznej, malarstwa monumentalnego i miniaturowego oraz tablicowego, poprzez sztukę zdobniczą, hafty, witraże aż po wizerunki zawarte na pieczęciach i monetach. Charakter analityczny z elementami syntezy zawiera tekst autorstwa Joanny Sawickiej (Instytut Archeologii i Etnologii PAN Poznań) traktujący o Pozostałościach wczesnośredniowiecznego warsztatu szkliwiącego płytki posadzkowe z Góry Lecha w Gnieźnie. Autorka omawia odkrycie w pobliżu katedry pracowni polowej szkliwiącej ceramiczne płytki posadzkowe użyte do wyposażenia katedry romańskiej. Natomiast opracowania oparte o typową analizę materiałową prezentują kolejne artykuły. Pierwszy z nich autorstwa Anny Wrzesińskiej (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy) Opracowanie antropologiczne szkieletu z grobowca odkrytego przy północnej ścianie katedry gnieźnieńskiej bezpośrednio nawiązuje do wyżej wymienionego artykułu Tomasza Janiaka. Autorka przedstawia w nim szczegółową analizę antropologiczną szkieletu mężczyzny odkrytego w przedromańskim grobowcu kamiennym. Kolejne opracowanie, wykonane przez Monikę Purol-Wierzbicką (Gniezno), powstałe na podstawie pracy magisterskiej, to Wczesnośredniowieczne wyroby ze skóry z Góry Lecha w Gnieźnie. Jest to pierwsze w ogóle tak kompleksowe opracowanie traktujące o wczesnośredniowiecznym skórnictwie gnieźnieńskim dotyczącym znalezisk z terenu całości zespołu grodowego. Jednocześnie artykuł ten stanowi podstawę do znacznie szerszego opracowania tej interesującej dziedziny wytwórczości, którego realizacja jest przewidywana w najbliższej przyszłości. Trzeci artykuł analityczny to Średniowieczne i nowożytne pomosty oraz umocnienia brzegowe dawnego Jeziora Świętego w Gnieźnie Witolda Krysińskiego. Autor omawia w nim, bazując na swojej dyplomowej pracy magisterskiej, wszelkie odkrycia urządzeń brzegowych (odsadzki, pomosty, nabrzeża kamienne i drewniane, faszyny itp.) dokonane w trakcie badań ratowniczych przeprowadzonych przez archeologów z naszego Muzeum na terenie dawnego Jeziora Świętego w latach 1993 1996. Również analityczny charakter ma opracowanie Łukasza Kaczmarka (MPPPG) Osadnictwo wczesnośredniowieczne i starożytne na stanowisku nr 6 w miejscowości Polska Wieś, gm. Kłecko, pow. gnieźnieński omawiające wyniki badań wykopaliskowych zrealizowanych przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w roku 2014. Do tego artykułu nawiązuje bezpośrednio opracowanie Kamilli Waszczuk (APB Thor sp. z o.o.) Ekspertyza osteologiczna
PRZEDMOWA 7 szczątków zwierzęcych z wczesnośredniowiecznej osady w Polskiej Wsi, stan. 6, gm. Kłecko, pow. gnieźnieński. Opracowanie to prezentuje wyniki analiz archeozoolo gicznych zwierzęcych materiałów kostnych o charakterze pokonsumpcyjnym pochodzących z badań na osadzie wczesnośredniowiecznej w miejscowości na wyżej wymienionym stanowisku. Charakteryzuje preferencje hodowlane oraz żywieniowe mieszkańców osady na tle innych ośrodków z czasów kształtowania się początków państwa polskiego. II. Działalność Muzeum w stosunku do poprzedniego czasopisma Gniezno. Studia i Materiały Historyczne pojawia się jako nowość w postaci zaprezentowania różnorodnych aspektów szeroko rozumianej muzealniczej działalności naszej placówki dotyczącej w szczególności: historii muzealnictwa w ujęciu regionalnym, wystaw, osiągnięć w dziedzinie konserwacji zabytków, działań edukacyjnych i omówienia realizowanych projektów oraz przedstawienia sprawozdania z rocznej działalności ze szczególnym uwzględnieniem najważniejszych dla naszego Muzeum wydarzeń. W dziale tym uwagę zwraca niezwykle interesujący artykuł Janisława Osięgłowskiego Zanim powstało Muzeum napisany w przystępny sposób, traktujący o samych początkach muzealnictwa gnieźnieńskiego opartego głównie na dorobku pierwszych powojennych badań archeologicznych na grodzie gnieźnieńskim dokonanych w pobliżu katedry w latach 1948 1953 przez prof. Kazimierza Żurowskiego i Gabrielę Mikołajczyk. Bardzo istotny w odniesieniu do podstaw obecnej i przyszłej działalności naszej instytucji jest artykuł Michała Bogackiego dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie zatytułowany Misja i wizja Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w kontekście nowej muzeologii. Godny odnotowania jest tekst Lidii Piotrowskiej-Cześnik (MPPPG) opisujący kwestię konserwacji najliczniejszego i jednocześnie najcenniejszego w Polsce zbioru gotyckich (XV wiek) kafli piecowych pochodzących z odkryć archeologicznych dokonanych w Gnieźnie i w jego najbliższej okolicy. Natomiast wspólny tekst Michała Bogackiego i Magdaleny Młynek-Fajfer (MPPPG) zatytułowany Działalność Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie w 2015 roku omawia najważniejsze dla naszej placówki wydarzenia i osiągnięcia w mijającym roku. Na zakończenie składamy serdeczne podziękowanie wszystkim autorom, którzy przygotowali i przekazali nam swoje teksty do publikacji na łamach Rocznika. Dziękujemy również tym wszystkim, których wytężone prace redakcyjne i wydawnicze przyczyniły się do uzyskania ostatecznego kształtu tego czasopisma. Jednocześnie zwracamy się z gorącym apelem o współpracę z naszym wydawnictwem, wyrozumiałe jego przyjęcie i poparcie. Tomasz Sawicki zastępca dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie