Problem krzywdzenia dzieci Postawy i doświadczenia profesjonalistów z dzielnicy Warszawa Praga Południe

Problem krzywdzenia dzieci Postawy i doświadczenia profesjonalistów z dzielnicy Warszawa Praga Południe Wstęp Jednym z uwarunkowań kształtu polityki społecznej wobec problemu krzywdzenia dzieci jest diagnoza zakresu i charakteru zachowań uznanych za złe traktowanie dzieci. Jak bowiem wykazują badacze problemów społecznych - jednym z najskuteczniejszych sposobów uwidocznienia problemu jest gromadzenie i publiczna prezentacja obrazujących go danych statystycznych i naukowych. W 1998 r. gdy Fundacja Dzieci Niczyje rozpoczynała swoje działania na ternie dzielnicy Praga Południe, przeprowadziła badania postaw i doświadczeń różnych grup profesjonalistów w zakresie pomocy dzieciom krzywdzonym. Po dziesięciu latach zdecydowaliśmy się na powtórzenie takiej diagnozy, by oszacować zmiany w stosunku profesjonalistów do problemu oraz w ich doświadczeniach pomocy dzieciom ofiarom krzywdzenia. W analizie wyników badań odnosić się będziemy zarówno do wyników badań sprzed dekady, jak również do analogicznych ustaleń badawczych dotyczących całej populacji dorosłych Polaków. Pytania badawcze Głównym celem badań było zdiagnozowanie postaw społecznych profesjonalistów pracujących z dziećmi w dzielnicy Warszawa Praga Południe wobec problemu krzywdzenia dzieci, ich doświadczeń w podejmowaniu interwencji w takich przypadkach oraz oceny skuteczności systemu pomocy dzieciom w ich krajach. Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania badawcze: Jak badani szacują skalę różnych zachowań krzywdzących dzieci w krajach uczestniczących w projekcie? Jak oceniana jest dynamika różnych aspektów problemu krzywdzenia dzieci? Jakie jest społeczne przyzwolenie na kontrolowanie zachowań rodziców wobec dzieci? Jakie postawy deklarują badani wobec stosowania przez rodziców kar fizycznych wobec dzieci? Jak oceniane są wrażliwość i kompetencje w zakresie pomocy dzieciom różnych grup zawodowych? Metodologia badań Badania przeprowadzono techniką ankiety audytoryjnej w trakcie spotkań z profesjonalistami organizowanych przez Fundacje Dzieci Niczyje. Respondentami byli pracownicy socjalni, pedagodzy, nauczyciele i pielęgniarki pracujący w ośrodku pomocy społecznej, szkołach i poradniach zdrowia na terenie dzielnicy Praga Południe. Wypełniali oni samodzielnie kwestionariusze ankiet i oddawali je ankieterowi. Ankieta skonstruowana przez dr Monikę Sajkowską składała się z 17 pytań, które były poprzednio wykorzystane w polskich programach badawczych dotyczących problemu krzywdzenia dzieci. 1

Osoby badane W skład grupy osób badanych weszli przedstawiciele trzech służb pracujących z dziećmi i na rzecz dzieci na terenie dzielnicy Praga Południe. W sumie w badaniach wzięło udział 330 respondentów: 243 pracowników praskich szkół podstawowych pedagogów i nauczycieli, 65 pracowników socjalnych oraz 18 pielęgniarek. Wśród respondentów przeważały kobiety (89%). 6% badanych stanowili mężczyźni, a 5% respondentów nie odpowiedziało na pytanie o płeć. Zawód respondentów (N=330) 20% 5% 1% 74% Pedagodzy Pracownicy socjalni Pielęgniarki Brak odpowiedzi Większość, bo aż 61% badanych pracowało w swoim zawodzie więcej niż 10 lat (35% - 11-20 lat, 26% ponad 20 lat). Jedynie 3% z niż to osoby dopiero rozpoczynające pracę w zawodzie. Większość badanych stanowiły osoby w wieku 36-55 lat (60%). Staż pracy respondentów (N=330) 26% 5% 3% 16% 15% 35% < 1 rok 1-5 6-10 11-20 20 + Brak odpowiedzi 2

Wiek respondentów (N=330) 5% 4% 3% 28% 60% Mniej niż 25 lat 25-36 lat 36-55 lat 55 i więcej lat Brak odpowiedzi Wyniki badań Postawy badanych wobec problemu krzywdzenia dzieci Jaka jest według badanych dynamika różnych form krzywdzenia dzieci? Czy w ciągu ostatniej dekady ich skala zwiększyła się, zmniejszyła, czy pozostała bez zmian? Odpowiadając na tak sformułowane pytanie, profesjonaliści w zdecydowanej większości (74%) uznali, iż liczna dzieci pozostawianych bez opieki zwiększa się w ostatnich latach. Blisko połowa z badanych uznała, iż zwiększyła się również skala werbalnej przemocy wobec dzieci (49%) oraz wykorzystywania seksualnego (47%). Ocena dynamiki problemu wykorzystywania seksualnego dzieci sprawiła trudność największej części badanych, blisko jedna trzecia z nich (28%) nie potrafiła oszacować kierunku zmian skali problemu. Warto zaznaczyć, iż subiektywne oceny badanych kształtują różne czynniki. Są to ich obserwacje i doświadczenia, ale również przekazy medialne, wypowiedzi ekspertów. W przypadku wykorzystywania seksualnego dzieci, przy w miarę stały wskaźniku stwierdzonych przestępstw tego rodzaju, na ocenę badanych z pewnością miała wpływ spektakularna aktywność mediów w prezentowaniu przypadków wykorzystywania seksualnego dzieci w ostatnich latach. Ciekawe wyniki uzyskano pytając badanych o dynamikę zjawiska stosowania kar fizycznych wobec dzieci w ich kraju. Opinie tych badanych, którzy mają pogląd w tej kwestii (15% wybierało opcję trudno powiedzieć ) były spolaryzowane. Większość z nich uznawała, iż rozpowszechnienie stosowania kar fizycznych wobec dzieci zmienia się, natomiast kierunek tych zmian postrzegali skrajnie różnie. Opinie mówiące o spadku rozpowszechnienia kar oraz o ich wzroście rozkładały się niemal symetrycznie. Uzyskanych wyników nie można więc z pewnością traktować jako przesłanki do wnioskowania o rzeczywistej dynamice zjawiska. Próbując wyjaśnić tak duże zróżnicowanie opinii na ten temat można postawić hipotezę, iż badani nie wiedzą, natomiast próbują wywieść odpowiedź na zadane pytanie z wiedzy potocznej o otaczającym ich świecie. Jeśli bazują na przekazach podkreślających stresogenne ubożenie rodzin bądź też 3

medialne nagłośnienie przypadków przemocy wobec dzieci odpowiedzą, iż natężenie stosowania kar fizycznych wobec dzieci rośnie. Jeśli natomiast bazują na wiedzy o działaniach edukacyjnych adresowanych do rodziców, coraz bogatszej ofercie pomocowej dla rodzin, zmianach legislacyjnych i politycznych chroniących dziecko powiedzą spada. W porównaniu z wynikami uzyskanymi w badaniach całej populacji dorosłych Polaków, które w 2008 r. przeprowadziło SMG/KRC profesjonaliści z Pragi Południe bardziej realistycznie oceniają dynamikę zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci (aż 66% dorosłych Polaków uznaje, że problem rośnie!). Ocena dynamiki różnych form krzywdzenia dzieci w ciągu ostatnich 10 lat Wyzywanie, poniżanie Wykorzystywanie seksualne Brak opieki Kary fizyczne 49% 24% 12% 12% 47% 19% 3% 28% 74% 12% 8% 3% 26% 31% 25% 15% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdarza się coraz częściej Zdarza się coraz rzadziej Pozostaje bez zmian Trudno powiedzieć Subiektywne oceny zakresu stosowania kar fizycznych wobec dzieci jest ważnym komponentem postawy wobec tego zjawiska. Opinie badanych na temat rozpowszechnienia dyscyplinowania dzieci przez rodziców za pomocą klapsów i bicia warunkowane są wieloma czynnikami. Najważniejsze z nich to wiedza badanych na temat realiów życia dzieci w ich kraju oraz treść i ilość przekazów medialnych na temat bicia dzieci przez rodziców. Respondenci byli pytani o odsetek dzieci, które ich zdaniem doświadczają kar fizycznych w rodzinie. Wyniki analizy uzyskanych informacji o skali stosowania kar fizycznych wobec dzieci w opinii ogółu dorosłych w danym kraju prezentuje poniższy wykres. 4

100% 80% 60% 40% 20% 0% Odsetek dzieci w Polsce doświadczających zdaniem badanych bicia za karę w rodzinach (N=330) 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 91-100 Procent odpowiedzi Skumulowany procent odpowiedzi Połowa badanych uważa, iż więcej niż 50% dzieci w Polsce doświadcza stosowania kar w rodzinach. Tu znowu ogół polskiego społeczeństwa jest bardziej pesymistyczny niż profesjonaliści z Pragi Południe aż 60% dorosłych Polaków uważa, iż ponad połowa dzieci jest bitych przez opiekunów (SMG/KRC 2008). Jakie są opinie na temat korzystnych dla wychowania dziecka relacji pomiędzy nim a rodzicami? Czy bicie dzieci jest według dorosłych w badanych krajach dopuszczalną metodą wychowawczą? Odpowiedzi na to pytanie poszukiwano diagnozując różne wymiary postaw badanych profesjonalistów wobec stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Badanym zadano pytanie, w jakich sytuacjach rodzic może odwołać się do kary fizycznej w dyscyplinowaniu dziecka. Zwolennicy odwoływania się do kar fizycznych zawsze wtedy, gdy rodzic uzna to za słuszne są wśród badanych zdecydowana mniejszością, ich udział w badanej grupie wynosi 3% (16% w badaniach ogólnopolskich!). Niemal jedna czwarta badanych (22%) uznaje, iż są sytuacje, które usprawiedliwiają uderzenia dziecka. Jednak zdecydowana większość badanych (66%) deklaruje, iż kary fizyczne nie powinny w ogóle być stosowane (32% w badaniach ogólnopolskich). Przyzwolenie badanych na stosowanie kar fizycznych przez rodziców 5% 4% 3% 22% 66% Jeśli rodzic uzna za skuteczne Nigdy nie powinno być stosowane Brak odpowiedzi W usprawiedliwionych sytuacjach Trudno powiedzieć 5

Kolejnym wskaźnikiem postaw respondentów wobec władzy rodzicielskiej był ich stosunek do ingerencji osób trzecich w sprawy rodziny w sytuacjach złego traktowania dziecka przez rodzica/ów. Relatywnie niska zgoda na interwencję osób trzecich, w sytuacji karcenia dziecka klapsem przez rodzica (12% popierających) staje się niemal jednomyślna w sytuacji innych form bicia dziecka (bicie przedmiotami 86%, bicie w twarz 78%, silne bicie ręką 72%). Tak niskie przyzwolenie na interwencję w przypadku karcenia dziecka klapsem przez rodzica pokazuje, iż klaps ma szczególny status wśród badanych, nie jest włączany w zakres definicji kary fizycznej i przemocy fizycznej wobec dziecka. Akceptacja dla interwencji obcej osoby, gdy dziecko doświadcza kar fizycznych w rodzinie (N=330) Bicie przedmiotami Bicie w twarz Silne bicie ręką Karcenie klapsem 86% 4% 5% 78% 10% 6% 72% 16% 6% 12% 32% 30% 10% 11% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Większość badanych (76%) skłonna byłaby poprzeć prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec dzieci (50% w badaniach ogólnopolskich SMG/KRC). Tylko co dziesiąty respondent jest zadania, iż takiego zakazu zdecydowanie lub raczej nie powinno się gwarantować prawnie. Znacząc grupa respondentów na trudność z odpowiedzią na tak sformułowane pytanie (8% - trudno powiedzieć, 5% - brak odpowiedzi). 6

Akceptacja badanych prawnego zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci (N=330) 9% 2% 8% 5% 35% 41% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Brak odpowiedzi Generalna akceptacja prawnego zakazu bicia dzieci różnicuje się jednak, gdy respondenci określają, jakich zachowań rodziców powinien dotyczyć prawny zapis. I znowu klaps okazuje się lokować poza granicą kar fizycznych nawet dla tych, którzy postulują zakaz bicia dzieci. Stosowania klapsów zakazało by 37% badanych, wobec przypomnijmy 76% skłonnych zakazać stosowania kar fizycznych. Jakich zachowań wobec dzieci powinien dotyczyć zakaz prawny? Bite przedmiotami Uderzane w twarz Silnie bite ręką Karcone klapsem 73% 3% 21% 70% 5% 21% 62% 12% 22% 12% 25% 19% 9% 7% 27% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Brak odpowiedzi Prawny zakaz bicia dzieci oznacza, iż jego przekroczenie wiąże się z sankcjami, które ponosi stosujący kary fizyczne rodzic. Jakie powinny być konsekwencje przekroczenia takiej normy prawnej przez rodziców? Pytani o tę kwestię respondenci najczęściej wskazują środki edukacyjno-kontrolne, takie jak terapia (38%) lub nadzór kuratora (29%). Co dwudziesty badany uważa, iż za bicie dziecka powinna grozić kara pozbawienia wolności. 7

Konsekwencje jakie, zdaniem badanych, powinien ponieść rodzic za bicie dziecka Przymusowa terapia 38% Nadzór kuratora 29% Pozbawienie władzy rodzicielskiej Kara grzywny Pozbawienie wolności Inne Brak konsekwencji 2% 0% 5% 12% 13% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Doświadczenia własne badanych Badani profesjonaliści ze względu na częsty i bezpośredni kontakt z dziećmi mają, w porównaniu z innymi grupami zawodowymi, większą szansę na identyfikowanie przypadków krzywdzenia dzieci. Szczególnie nauczyciele znają swoich podopiecznych, spotykają ich niemal codziennie, znają ich rodziców. Mogą więc zaobserwować nie tylko fizyczne i materialne symptomy krzywdzenia (siniaki, brak higieny), ale i zmianę zachowania dziecka, jego wyników w nauce, relacji z kolegami. Te sfery funkcjonowania psychicznego i społecznego dziecka również mogą sugerować trudności dziecka, w szczególności doświadczanie przemocy emocjonalnej, fizycznej i seksualnej. Nauczyciele są również osobami, do których same dzieci, członkowie ich rodzin i inni pedagodzy mogą zgłaszać informacje lub podejrzenia, ze dziecko jest krzywdzone. Wykres poniżej pokazuje, iż badani profesjonaliści najrzadziej spotykali się z przypadkami wykorzystywania seksualnego dzieci, najczęściej zaś z przypadkami zaniedbań i krzywdzenia emocjonalnego. 8% badanych miało w ciągu ostatniego roku miało kontakt z dziećmi ofiarami wykorzystywania. Natomiast 55% badanych spotkało się z co najmniej jednym przypadkiem zaniedbywania dziecka, 42% identyfikowało przypadki różnych form krzywdzenia emocjonalnego, a 40% przypadki przemocy fizycznej wobec dziecka. W badaniach prowadzonych przez Fundację Dzieci Niczyje na Pradze Południe w 1998 r. wskaźniki identyfikowania przypadków krzywdzenia dzieci były wyższe. Jedynie kontakt z przypadkami wykorzystywania seksualnego dzieci pozostał na podobnym poziomie (7% w 1998 r.). natomiast 10 lat temu aż 75% badanych profesjonalistów deklarowało kontakt z przypadkami przemocy fizycznej wobec dzieci, 60% z przypadkami krzywdzenia emocjonalnego, a 65 z przypadkami zaniedbywania dzieci. Trudno jednoznacznie interpretować taką różnicę. Może to być efekt różnicy w składzie próby badawczej, a również wskaźnik tendencji spadkowej w nasileniu problemów. 8

Znane respondentow przypadki złego traktowania dzieci w rodzinach w czasie ostatniego roku (N=330) Zaniedbywanie Odrzucenie, zastraszanie Przemoc Wykorzystywanie seksualne 31% 25% 16% 10% 4% 13% 38% 31% 14% 5% 10% 52% 26% 9% 5% 8% 87% 7% 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Żadnych Pojedyńcze przypadki Kilka przypadków Wiele przypadków Bardzo wiele przypadków Brak odpowiedzi Na pytanie o podejmowanie interwencji w przypadkach krzywdzenia dzieci blisko połowa badanych profesjonalistów odpowiada, iż zawsze interweniują. 8% przyznaje, iż nie interweniuje nigdy. Warto wspomnieć, iż w badaniach warszawskich nauczycieli prowadzonych w 2005 (Sajkowska 2005) uzyskano podobny rozkład odpowiedzi. Podejmowanie interwencji w przypadkach krzywdzenia dziecka (N=330) 25% 8% 18% 49% Zawsze Czasami Nigdy Brak odpowiedzi Dlaczego badani nie podejmują interwencji, gdy wiedzą o krzywdzeniu dziecka? 39% tych, którzy nie podjęli żadnych działań, wiedziało, iż zostały już one podjęte i uznało, iż ich udział nie jest konieczny. Jednak co piaty badany przyznaje, iż powodem był brak wiedzy na temat możliwych procedur pomocy dziecku, a 13% nie 9

wierzyło w skuteczność ewentualnych działań. Niepokojące są deklaracje 19% badanych, iż ich bierność spowodowana była uznaniem sprawy za błahą, nie wymagającą interweniowania. Przyczyny nie podejmowania interwencji (N=141) 6% 20% 3% 39% 13% 19% Nie wiedziałem/am co robić Brak wiary w ich skuteczność Ktoś inny podjął już interwencję Nie miałem/am czasu i możliwości Zbyt błaha sprawa Inne Promowanie współpracy interdyscyplinarnej pomiędzy profesjonalistami różnych służb wymaga diagnozy istniejącej praktyki w tym zakresie. Deklaracje badanych pokazują, iż co piąty z nich zawsze stara się interweniować we współpracy z innymi służbami, 29% czasami podejmuje takie starania. 39% badanych nigdy nie miało doświadczenia interdyscyplinarnej pomocy krzywdzonym dzieciom. Podejmowanie współpracy z profesjonalistami w trakcie interwencji 12% 20% 39% 29% Nie Tak czasami Tak zawsze Brak odpowiedzi Brak osobistych doświadczeń nie wiąże się bezpośrednio z oceną praktyki działań profesjonalistów na terenie dzielnicy Praga Południe. Zapytani o ocenę tego wymiaru działań instytucji pomocowych, edukacyjnych i innych 10

na terenie własnej dzielnicy, aż 68% badanych oceniło, iż współpraca taka na pewno lub raczej ma miejsce. Jedynie 6% było przeciwnego zdania. Znaczący odsetek nie wypowiedział się w tej sprawie (19% - trudno powiedzieć, 7% - brak odpowiedzi). Czy instytucje na terenie dzielnicy Praga Południe współpracują ze sobą? (N=330) 5% 1% 19% 7% 51% 17% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Brak odpowiedzi Znacząca część badanych dostrzega dysfunkcje procedur interwencji prawnej w przypadkach krzywdzenia dzieci. Poważne formy przemocy fizycznej oraz wykorzystywanie seksualne dzieci są prawnie zakazane. Jako przestępstwa powinny być ścigane, badane i sądzone. Nie jest celem tego raportu szczegółowa prezentacja regulacji prawnych chroniących dzieci, ani też obowiązujących w nich procedur prawnych. Wiadomo jednak, iż na różnych etapach tych interwencji określoną rolę odgrywa policja, prokuratura i sądy. Sprawność i skuteczność działania tych instytucji często przesądza o bezpieczeństwie dziecka i ukaraniu sprawcy. Czy respondenci mają wiedzą na temat tych działań? Jak je oceniają? Jakie dysfunkcje uznają za najczęstsze? Relatywnie rzadkie identyfikowanie przypadków krzywdzenia dzieci przez respondentów i jeszcze rzadsze uczestniczenie w interwencjach jest zapewne jednym z czynników, które powodują, iż znaczna część badanych nie zna realiów i ograniczeń prawnych działań w tym zakresie. Odsetki odpowiedzi trudno powiedzieć na pytania z bloku oceny dysfunkcji działań prawnych są wysokie (od 24% do 48%). Niektórzy badani krytycznie oceniają podejmowanie interwencji przez policję na etapie ścigania przestępstw przeciwko dzieciom. 8% uważa, iż przypadki niepodejmowania interwencji przez policję w przypadkach krzywdzenia dzieci w rodzinie są częste, 27% dostrzega takie sytuacje, jednak nie uznaje ich za powszechne. 12% uznaje, że prawie nigdy się to nie zdarza. Zdarza się, że sytuacja dziecka pozostaje trudna, gdyż mimo zgłoszenia przestępstw i podjęcia prawnej interwencji sprawa zostaje (najczęściej z braku dowodów) umorzona przez prokuraturę. To częsta sytuacja odpowiada 8% badanych, 28% uznaje, iż czasami tak się zdarza. 32% badanych uważa, ze warunki przesłuchiwania dzieci w trakcie procedur prawnych są lub bywają niewłaściwe. 11

Powszechnie krytykowana jest sytuacja długotrwałych dochodzeń i postępowań sądowych w sprawach przestępstw wobec dzieci. Blisko połowa ogółu badanych deklaruje, iż jest to częsty problem. Jedynie 2% uznaje, że sądy działają wystarczająco szybko. Znacząco często wskazywanym problemem jest brak odizolowania sprawcy od ofiary (38% wskazań często ) oraz nieegzekwowanie wyroków sądów (22% wskazań często ). Występowanie problemów proceduralnych w sprawach o złe traktowanie dzieci Długie postępowanie sądowe Nieegzekwowanie wyroków sądu Brak pomocy psychologicznej ofiarom Brak odizolowania ofiary od sprawcy Złe warunki przesłuchiwania ofiar Umarzanie spraw Brak interwencji policji 48% 14% 2% 24% 22% 28% 6% 30% 11% 31% 19% 24% 38% 16% 4% 28% 15% 17% 5% 48% 8% 28% 5% 44% 8% 27% 12% 40% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Często Czasami Prawie nigdy Trudno powiedzieć Podsumowanie Według respondentów ostatnią dekadę charakteryzuje wzrost przypadków krzywdzenia dzieci są krzywdzone we własnych rodzinach, gdzie szczególnie powinny czuć się kochane i bezpieczne. Ponad 50% badanych uważa, iż dzieci są bite w więcej niż połowie polskich rodzin. Badani w zdecydowanej większości są przeciwne stosowaniu kar fizycznych wobec dzieci oraz domagają się rozwiązań prawnych w tym zakresie. Jednocześnie nie chcą daleko idących konsekwencji wobec rodziców krzywdzących swoje dzieci. Większość z nich widzi zdecydowanie mniejsze zagrożenie dla dziecka w przypadku stosowania przez rodziców klapsów niż innych form kar fizycznych. Większość badanych w ciągu ostatniego roku spotkała się osobiście j z przypadkami zaniedbywania i krzywdzenia emocjonalnego dzieci. Blisko połowa zetknęła się z przypadkami przemocy fizycznej, 8% z wykorzystywaniem seksualnym dzieci. Badani jednoznacznie doceniają walory pracy interdyscyplinarnej w pomocy dzieciom krzywdzonym. Większość z nich pozytywnie ocenia praktykę współpracy instytucji z terenu Pragi Południe w tym zakresie. 12