2 31
LEGENDA LEGEND SUTARTINIAI ŽENKLAI Nad przewodnikiem pracowaliśmy w składzie: 2 CMENTARZE CEMETERIES KAPINËS POMNIKI MONUMENTS PAMINKLAI SOMEWHERE TO SPEND THE NIGHT NOCLEGI NAKVYNËS MIASTA TOWNS MIESTAI DISCO DISCO DISKOTEKOS THEATRE TEATR TEATRAS KONCERTY CONCERTS KONCERTAI INFORMACJA INFORMATION INFORMACIJA UROKI NATURY CHARMS OF NATURE GAMTA ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI FOLLOWING THE TRACES OF THE PAST PRAEITIES PËDSAKAIS TU ZJESZ I ODPOCZNIESZ YOU CAN EAT AND REST HERE ČIA PAVALGYSI IR PAILSËSI ZABUDOWANIA BUILDINGS GYVENVIETËS JAZDA KULTURALNA CULTURAL RIDING KULTŰRINËS VAŽIAUIMAS CIEKAWOSTKI INTERESTING FACTS ĎDOMYBËS KOŚCIOŁY CHURCHES BAŽNYČIOS INNE OTHER KITI CAFÉS KAWIARNIE KAVINËS RESTAURACJE RESTAURANTS RESTORANAI WSIE VILLAGES KAIMAI EXHIBITIONS WYSTAWY PARODOS MUSEUMS MUZEA MUZIEJAI CINEMA KINO KINAS Marta Kwaterska Maciej Radziwiłko Ula Fiećko Paulina Macianis Anna Tomczyk Agnieszka Kisielewska Joanna Tomkiewicz Daiva Niewulis Ola Kotarska Iwona Jaroszewicz Bartek Nazaruk Piotr Urynowicz Fausta Kvaraciejute Mindaugas Sujeta Laura Mikelskaite Bernarda Škleriute Akvile Petrauskaite Wojciech Ogórkis Łukasz Tydman Kuba Staniewicz Michał Pawłowski Mariusz Pietrołaj Piotr Rapczyński Maciej Poszwa Patryk Buchowski Mateusz Lewończyk Monika Teodorowska Gediminas Jaga Linas Kuiza Jovita Sandaite Egle Gabryte Arunas Smaliukas Linas Galumbauskas Paulina Koneszko Joanna Wysocka Joanna Rapczyńska Katarzyna Koneszko Żaneta Macianis Joanna Rejmontowicz Wirginia Misiukanis Joanna Palewicz Diana Zdanowicz Diana Janczewska Urszula Matulewicz Patryk Buczyński Vaida Aguonyte Ruta Margelyte Donatas Kukučionis Haroldas Šklerius Nasi opiekunowie: Halina Borowska, Zofia Domańska, Marta Fiedorowicz, Zigmas Kukučionis, Ramune Lesevičiene, Iwona Lubiecka-Gibas, Biruta Misiukanis, Małgorzata Polkowska, Laura Sikorska, Virginija Spitriene, Marian Cezary Teodorowski Koordynatorzy Projektu: Krzysztof Tur, Roma Giedraitiene. Kwatery nad Jeziorem Gaładuś Henryka i Czesław KONESZKO 16-500 Sejny, ul. Emilii Plater 6c, tel. 0-87 5162250, tel.kom. 601874631 Jadwiga MORAWSKA 16-500 SEJNY, ul. Świerczewskiego 5, tel. 0-87 5172060, tel.kom. 0-602 318-191 Romuald MACIUKANIS 16-500 Sejny, Żegary 28, tel. 0-87 5172037 ISBN 83-9046-06-2-9 Wydawca: Ośrodek Kultury w Sejnach Sejny 2004 Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II w Sejnach, 16-500 Sejny, Mickiewicza 36, tel/fax 087 5162069 www.g1.powiat.sejny.pl e-mail: sejnygim@poczta.onet.pl Lazdiju M. Gustaičio vidurine mokykla Mokyklos adresas: Lazdijai, Vytauto g. 13 tel. fax. 8 318 51456 www.lazdijaivm.w3.lt e-mail: lazdijumok@omni.lt Druk: Drukarnia Helios Suwałki 31
INFORMACJA INFORMATION INFORMACIJA Stowarzyszenie "Ziemia Sejneńska" ul. Wojska Polskiego 60B, 16-500 Sejny, tel./fax (0-87) 516 34 00 Urząd Miejski Sejny, ul. Piłsudskiego 25, tel. 516 20 73 Urząd Gminy Sejny ul. Świerczewskiego 1, tel. 516 20 48 Urząd Gminy Giby Giby 74a, tel. 516 50 27 Urząd Gminy Krasnopol Krasnopol, ul. Wojska Polskiego 4, tel. 516 40 10 Starostwo Powiatowe Sejny, ul. 1 Maja 1, tel. 516 20 13 Konsulat Republiki Litwy Sejny, ul. 22 Lipca 9, tel/fax. 516 22 73 czynny w godz 9.00-17.00 Litewskie Towarzystwo św. Kazimierza Sejny, Sejny, ul. 22 lipca 9, tel/fax. 516 22 73 Sejny Informacje praktyczne Urząd Pocztowy Sejny Sejny, ul. Piłsudskiego 24, tel. 516 20 24 Szpital Sejny, ul. 22 Lipca 9, tel. 5162126 Dział Pomocy Doraźnej Sejny, ul. Rittlera 1, tel. 516 20 09 lub 999 "Falmed" - Przychodnia Rodzinna i Specjalistyczna, Niepubliczny ZOZ. Sejny, ul. 1 Maja 4, tel. 5162508 Przychodnia Stomatologiczna Sejny, ul. 1 Maja 2 Komenda Policji Sejny, ul. 1 Maja 13, tel. 997, tel. zaufania: 5173333 Straż Pożarna Sejny, ul. Strażacka, tel. 998 Straż Graniczna Sejny, ul. Łąkowa "Foto-keri", Zakład Fotograficzny Sejny, pl. Św. Agaty 6, tel. 516 29 08 Informacja PKS Sejny, ul. Parkowa, tel. 5162178 Postój TAXI Sejny, ul. Parkowa (ob. PKS), tel. 5162231 Lazdijai (Łoździeje) Informacja/Svarbi informacija Lazdiju rajono savivaldybe/ Lazdijai district municipality, Vilniaus g.1, tel. (8*268) 51233, E-mail: lazdijai@sav.lt Lazdijai tourism information centre, Vilniaus g.1, tel/faks. (8*268) 51160 Lazdiju r. policijos komisariatas/ Lazdijai district police office, Lazdijos g.5, tel.: 02, (8*268) 51782 Wypoczynek/Viešbučiai, moteliai, svečiu namai/hotels, motels, guest homes Dvyniai, Sodu g.47, Lazdijai, tel. (8*268) 52710 Žibintas, Nepriklausomybes a.5, Lazdijai, tel. (8*268) 51269 Jazda kulturalna/kultüros centrai/culture Centres Lazdiju kultüros namai ir metodinis centras/ Lazdijai cultur and methodology centre, Vilniaus g.6, Lazdijai, tel. (8*268) 51023, 51471 Szpital/Ligonines/Hospitals Lazdiju ligonine/ Lazdijai hospital, VŠI, Kauno g. 8 Lazdijai, tel. (8*268) 51434, 51435 Apteka/Vaistines/ Pharmacies G.Bieliausjo II/ G. Bieliauskas` pharmacy, Vilniaus g. 4-5, Lazdijai, tel. (8*268) 52162 Lazdiju centro vaistine, UAB/Lazdijai central pharmacy, Senamiesčio g. 1, Lazdijai, tel. (8*268) 51482 Transport/Transportas Autobusu stotis/bus station, Vilniaus g. 48, Lazdijai, tel. (8*268) 51333 Poczta/Pašto skyriai/ Post Offices Lazdiju paštas/lazdijai post office, Vilniaus g. 19, Lazdijai, tel. (8*268) 51444 30 3
Dookoła Jeziora Gaładuś dary natury Around Gaładuś Lake gifts of nature Jezioro Gaładuś na granicy Polski i Litwy jest jednym z licznych jezior rynnowych położonych w makroregionie Pojezierza Litewskiego. Charakterystyczny, polodowcowy krajobraz różnicuje rzeźbę powierzchni, na którą składają się malownicze jeziora, których brzegi wznoszą się w postaci zalesionych wzgórz morenowych oraz liczne torfowiska i bagna. Powoli topniejący lodowiec pozostawił niewielkie wzniesienia i łagodne pagórki, wśród których znajduje się wiele punktów widokowych umożliwiających oglądanie pofałdowanej mozaiki jezior, pól uprawnych, łąk i lasów. Cofający się lodowiec pozostawił nie tylko długie, wąskie jeziora, ale również liczne, ogromne głazy narzutowe. Architektura wsi i osad malowniczo komponuje się z otaczającą przyrodą, tworząc nierozerwalną całość, która chroniona jest przez liczne rezerwaty. Przez Pojezierze Litewskie przebiegał stary szlak puszczański, który łączył Prusy z dworem w Mereczu. Współcześnie prowadzą tędy drogi do przejść granicznych, m.in. w Ogrodnikach. Region Pojezierza Litewskiego często nazywany jest "zielonymi płucami Europy", gdyż w Europie stanowi on unikalny kompleks lasów, zielonych łąk i czystej wody. Krzyżują się na tym terenie liczne szlaki turystyczne. Wiedzie przez ten region międzynarodowa trasa rowerowa Ateny North Cape (EURO VELO R 11). Zadbane kwatery agroturystyczne doskonale komponują z krajobrazem, a możliwość wypoczynku w kameralnej atmosferze, korzystanie z domowych posiłków kuchni regionalnej, dostęp do sprzętu wodnego, przejażdżki konne i wiele innych atrakcji, które zapewniają gościom gospodarze, ściągają w okolice Jeziora Gaładuś coraz więcej turystów. Cycling an international trail Ateny - North Cape (EURO Velo R11) it is worth stopping for a rest in one of the 'green lungs of Europe's' places: in the vicinity of Gaładuś Lake. Althoug it is not too easy to cycle or go on foot in the area full of hills, the views of the glacial landscapes from the top of them are really amazing. Asia P. kl. IIIA Zobacz: www.powiat.sejny.pl, www.ziemia-sejnenska.pl, www.sejny.home.pl www.eurovelo.pl
CIEKAWOSTKI INTERESTING FACTS IDOMYBËS Wjeżdżając na tereny przybrzeżne Jeziora Gaładuś, możemy ujrzeć niezwykłości, które proponuje nam otaczająca natura. Kilkadziesiąt lat temu ludność została stąd przesiedlona i przyroda rządzi się tutaj swoimi prawami. Brak działań człowieka nadało temu miejscu pewną egzotykę, której brakuje już na zagospodarowanym brzegu po polskiej stronie. Zwraca uwagę strumyk o litewskiej nazwie "Biewardys", który wpływa do jeziora. Rzeczka płynie w wąwozie przecinającym dawny trakt. Powyżej jaru znajduje się słup graniczny, na którym widnieje napis: Rzeczpospolita Polska, a to oznacza, że po drugiej stronie tegoż strumyka jest już Polska. Następnym ciekawym miejscem są pozostałości okopów z II wojny światowej. Z niebieską taflą jeziora kontrastują pomarańczowego koloru owalne słupy. Jak się okazuje, są to boje, które wyznaczają granicę biegnącą na tym odcinku wzdłuż Jeziora Gaładuś. Jedna część należy do Polski, a druga do Litwy. W miejscu, gdzie jezioro jest najwęższe doskonale widać dwie wyspy, które zasiedliły kormorany. Asia W. kl. IIIC Jezioro Gaładuś litewskim brzegiem Skąd nasz ród Cofający się lądolód skandynawski zatrzymał się na dłużej na Ziemi Sejneńskiej, a granica jego zasięgu stała się granicą pomiędzy gorszym i lepszymi glebami. Właśnie te żyźniejsze ziemie w XVI wieku skolonizowano i zamieniono na pola uprawne. Ludność zamieszkującą te tereny nazwano Zapolanami, a ich obszar Zapolem. Po prawie 200- letnim okresie pustki osadniczej, która wynikała z wyniszczenia Jaćwingów przez Krzyżaków, pojawiło się trwałe osadnictwo. Pozostały do dzisiaj ślady dawnego języka w nazewnictwie jezior, ostępów i rzek. Np. Sztabinki od staropruskiego słowa stabis kamień. Na mocy traktatu melneńskiego w 1422 r. podzielono opustoszały kompleks leśny pomiędzy Krzyżaków a Wielkie Księstwo Litewskie. W latach 70-tych XV wieku naszą część nazwano Puszczą Grodzieńską. Władcy pragnęli zasiedlić te tereny, dlatego rozdawano duże połacie puszczy zasłużonym wielmożnym. Od dworu w Mereczu kolonizowano ten teren ludnością litewską, od Przełomu ruską, od południa napływali Mazowszanie, a od zachodu Mazurzy i Niemcy. W 1522 Zygmunt I Stary nadał tereny leżące nad rzeką Sejną (Marychą) kniaziowi Iwanowi Michajłowiczowi Wiśniowieckiemu. Dobra uległy jednak podziałom, a w 1602 dawną domenę Wiśniowieckich jego ówczesny właściciel Jerzy Grodziński ofiarował dominikanom wileńskim, dzięki czemu do miasta Sejny sprowadzili się zakonnicy. W 1667 z inicjatywy króla Jana Kazimierza przybyli kameduli, którzy rozpoczęli działalność przemysłową i intensywne osadnictwo. W 1793 w celu ożywienia handlu, dominikanie pozwolili osiedlić się w Sejnach Żydom. Napływ osadników wyznania ewangelickiego wzmógł się za panowania Sasów, a III rozbiór Polski i zajęcie tutejszych ziem przez Prusaków przyspieszył ten proces. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego wzmógł się proces zasiedlania pustek osadniczych Rosjanami staroobrzędowcami, przybywającymi na ziemie sejneńską już pod koniec XVIII wieku. Odzyskanie niepodległości przez Polaków i Litwinów po I wojnie światowej doprowadziło do wyznaczenia granicy państwowej, której wcześniej nigdy nie było. 1 maja 2004 r. Polska i Litwa powróciły na trwałe do krajów Wspólnoty Europejskiej a wody Jeziora Gaładuś przestała dzielić sztuczna granica. 28 Asia P. kl. IIIA 5
INNE OTHER KITI Kybartai Podwórko Jaćwingów Godnym uwagi miejscem jest prywatne muzeum "Podwórko Jaćwingów". Znajdują się tu bardzo ciekawe i piękne kamienie zebrane z okolicznych miejscowości. Rolę eksponatów odgrywają poukładane w oryginalne kompozycje różnej wielkości żarna, kamienne siekierki i łuki oraz inne rzeczy, które mówią, jak ważną rolę w życiu naszych przodków pełnił kamień. Miasteczko Sejny powstaje i przechodzi z rąk do rąk (Iwan Wiśniowiecki Jerzy Grodziński dominikanie) Budowa Kościoła i Klasztoru dominikańskiego Przyznanie sejnianom praw obywatelskich (prawdopodobnie powstaje urząd miasta) Budvietis Do dziś w Budvietis przetrwały jedynie resztki zespołu dworskiego z 1744 roku m.in. drewniany spichlerz (z 1803 r.), kaplica z pocz. XX wieku oraz drewniany dwuwieżowy kościół. Wirginia M, kl.iid Kybartai Naujo tipo muzieju kuria Kybartu kaimo gyventojas Donatas Mazurkevičius. Jo eksponatai gražus ir idomus akmenys suvežti iš keliu aplinkiniu rajonu. Savo muzieju jo kurejas pavadino Jotvingiu kiemu. Jame daug ivairiausio dydžio girnapusiu, akmeniniu kirvuku bei akmeniniu iečiu antgaliu, bylojančiu, koks svarbus buvo pilkas lauko akmuo musu proteviams. 1522-1602 1619 1791 Budvietis Budviečio parke tebestovi koplytele - mauzolejus, netolies- 1803 m. statytas medinis svirnas. 1656 Zniszczone zostaje miasto w wyniku wojny ze Szwecją 1770 1778 1784 Powstają drewniane sukiennice 1789 1794 Kybartai and Budvietis In Kybartai you may feast your eyes on beautiful stones gathered by P.D. Mazurkiewicius who has got a private museum called Jaćwing Yard. In Budvietis there are some remains of a manor from 1744, among them there is a wooden granary from 1803, a chapel from the beginning of the 20th century and a wooden church. Powstaje ratusz miejski Powstaje kapliczka św. Agaty Budowa drewnianej Synagogi Zajęcie Sejn przez wojska pruskie 27
INNE OTHER KITI Rudamina Według legendy z około 1240 roku Rudamina była stolicą księcia Mendoga, który w 1251 roku właśnie w niej koronował się na króla Litwinów. Stał tu niegdyś zamek (około 1240 r.) zbudowany w 1387 r. Badania archeologiczne dowodzą, iż Rudamina była jednym z głównych grodów Jaćwingów, świadczą o tym charakterystyczne dla jaćwieskiej kultury przedmioty z XI XIII wieku, m. in. ceramika. Około 1,5 km na południowy zachód od wsi znajduje się grodzisko z I w. p.n.e.-xiii w. p.n.e. oraz niedaleko niego kurhan grzebalny z III IV w. p.n.e. Aštriosios Kirsnos dvaras, su savo senoviniais statiniais, parku, tvenkiniais, vienas didžiausiu išlikusiu dvaru Lietuvoje. Dviaukščiai velyvo klasicizmo formu rumai su kolonomis mena žymius ju gyventojus. Sejny to najstarsza osada na Suwalszczyźnie. Po wygraniu walk z Krzyżakami, król Władysław Jagiełło nadał kawałek puszczy trzem swoim rycerzom. Ci byli w podeszłym wieku, mieli dość wojen i bitew. Założyli własną osadę, którą nazwali "Sieniai" Starcy. Nazwa ta przekształciła się później w Sejny Legend has it that the name of the town Sejny comes from three knights who after winning struggles with Knights of the Cross, received some ground from the king Władysław Jagiełło. They were advanced in years and had enough fighting so they decided to settle in the area naming it Sieniai" Old Men",that with time was changed into Sejny. Seinai vardą gavo nuo Seinos upes. Seina jotvingiu kilmes žodis. Przejazd Napoleona Reaktywowano powiat sejneński Rudamina Šalia Rudaminos net trys žymus piliakalniai. Rudaminos piliakalnio viršune siekia beveik 200 m virš juros lygio.teodoro Narbuto tvirtinimu, Rudaminos pilis, kuri kaip manoma, stovejo ant šio piliakalnio, buvo statyta 1240 m. kunigaikščio Rimgaudo ir galejo buti vieta, kur 1251 m. karaliumi karunavosi Mindaugas. Wirginia M, IID Do Sejn przeniesiona zostaje siedziba Biskupstwa Wigierskiego Obsadzenie 24. Batalionu Sejny Korpusu Ochrony Pogranicza Gimnazjum Nr 1 otrzymuje imię Papieża Jana Pawła II Stay for a while in Kirsna and Rudamina Astroji Kirsna is famous for its manor from 1576, one of the biggest in Lithuania with old farm buildings, a park, ponds, and a palace in a Late Classical style. Rudamina is believed to have been a capital of the prince Mendog, where he crowned himself King of Lithuanian people in 1251.There used to be a castle once. Archeological th th researches show that Rudamina was the main Jaćwing city: items from 11-13 century characteristic of their culture are the undesputed evidance. 1807 1812 1818 1818-1925 1919 1926 1943 1956 1975 1999 2003 Ruta Margelyte, Indre Vaicekauskaite Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odwiedza Sejny Ogromny pożar niszczy miasto Siedziba powiatu ponownie w Sejnach Likwidacja powiatu sejneńskiego Powstaje szkoła licealna Doszczętne spłonięcie sukiennic 26
Kościół Kościół p.w. Św. Anny pochodzi z lat 1885 1895. Stoi prawdopodobnie w miejscu pierwszej świątyni. Jest to obiekt z dwoma wieżami, ceglano kamienny w stylu neoromańskim Muzeum W domu, w którym mieściło się ówczesne gimnazjum Żiburys" mieszkała w latach 1928 1931 jedna z bardziej znanych poetek litewskich Salomea Neris. Funkcjonuje obecnie w tym budynku muzeum, w którym zachowano przedmioty i wyposażenie mieszkania poetki (pokój trumna). Synagoga Znaczną część ludności Łoździej stanowili Żydzi, którzy zaczęli się osiedlać w tym mieście od XVII w. Stąd istniały tu dwie murowane synagogi. Przy synagodze funkcjonowała szkoła żydowska. Obecnie w jednym z tych obiektów ulokowano bibliotekę i dom kultury. Jest to miejsce imprez kulturalnych, takich jak: wystawy, koncerty, przedstawienia teatralne i okolicznościowe itp. Asia R. kl. II.D Cmentarz żydowski Na uboczu Łoździej we wsi Katkiškie znajduje się niewielkiej wielkości cmentarz Żydów mieszkańców miasta. Przy wjeździe od razu możemy zauważyć cztery zbiorowe mogiły, które zajmują całą powierzchnię cmentarza. 3 listopada 1941 roku, została tu przywieziona ludność żydowska tylko w jednym celu całkowitej zagłady. Zostali oni najpierw umieszczeni w barakach, a następnie rozstrzelani. Liczbę zabitych szacuje się na ok. 1535 osób. W 1963 roku dokonano ekshumacji i utworzono cmentarz. Według świadków, część Żydów mogła uciec, ale rabin duchowy przywódca powiedział, że nie należy zmieniać woli Boga. Asia W. kl. IIIC 8 Miejski Ośrodek Kultury Sejny ul.1 Maja 17, tel. 516 22 00 Ośrodek "Pogranicze - sztuk, kultur, narodów" Sejny, ul. Piłsudskiego 27, tel. 516 21 89 Schronisko młodzieżowe Zespół Szkół Ogólnokształcących ul. Łąkowa 1, 16-500 Sejny, tel. 5 162 167 (Schronisko młodzieżowe przy ZSO w Sejnach funkcjonuje w okresie wakacji) Dom Litewski ul. 22 Lipca 9, 16-500 Sejny, tel/fax (048-87) 5162908 e mail: ltnamai@hoga.pl Restauracja "Skarpa" 16-500 Sejny, ul. Piłsudskiego 13, tel. (87) 5162187 INFORMACJA INFORMATION INFORMACIJA Lazdiju pakraštyje, Katiliškes kaime yra nedideles kapines. Jose palaidoti Lazdiju žydai, kuriuos sušaude vokiečiai 1941 metais. Savo ikurimo pradžia Lazdiju miestas vadina 1597-uju gegužes 17-ąją, kuomet karalius Zigmantas Vaza suteike Lazdijmas miesto savivaldos teises. 1885-1891 m.parapiečiai, vadovaujami klebono kun.liudviko Adomavičiaus, pastate murinę baroko stiliaus dviaukštę Šv. Onos vardo bažnyčią. Kviečiame aplankyti Lazdiju švietimo, kulturos ir istorijos muzieju.šiame pastate 1919 m. buvo isikurusi,perkelta iš Seinu Žiburio gimnazija. 1928-1931 m. čia taip pat gyveno poete Salomeja Neris. Žydai Lazdijuose apsigyveno XVII amžiuje. Tada čia buvo pastatytos dvi sinagogos ir veike žydu mokykla. 25