PRZECIWDZIAŁANIE SYNANTROPIZACJI NIEDŹWIEDZI W POLSKIEJ CZĘŚCI KARPAT (CZĘŚĆ I BIESZCZADY)

PRZECIWDZIAŁANIE SYNANTROPIZACJI NIEDŹWIEDZI W POLSKIEJ CZĘŚCI KARPAT (CZĘŚĆ I BIESZCZADY) Ewa Zyśk Gorczyńska Zbigniew Jakubiec Wrocław, czerwiec 2010

Raport powstały w ramach projektu Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce realizowanego przez WWF Polska przy dofinansowaniu z środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego EOG. 2

1. WSTĘP Problem synantropizacji dzikich zwierząt pojawia się wszędzie tam, gdzie mają one kontakt z wytworami ludzkiej działalności lub samym człowiekiem. Synantropizacja dzikich zwierząt może objawiać się zarówno zmniejszeniem tzw. bezpiecznego dystansu, jak i regularnym wykorzystywaniem antropogennych produktów i elementów środowiska (Jakubiec 2001). W przypadku niedźwiedzi problem ten wydaje się być szczególnie ważny ze względu na rozmiary tych zwierząt, oportunistyczny tryb żerowania oraz realne zagrożenie dla ludzi (Jakubiec 2001). Niedźwiedzie to zwierzęta inteligentne, szybko uczące się. Tym samym szybko przyzwyczajają się do łatwo dostępnego źródła pożywienia, a ich wszystkożerność powoduje, że są zainteresowane każdym rodzajem pokarmu. W przypadku zwierząt zsynantropizowanych użyteczne może być określanie, tzw. stopnia synantropizacji: (1) zwierzęta płochliwe, czyli takie które odwiedzają żerowiska w pobliżu osad ludzkich nocą i unikają kontaktu z człowiekiem; (2) ośmielone, to zwierzęta które żerują w pobliżu osad ludzkich w dzień i nie wykazują płochliwości podczas kontaktu z człowiekiem; (3) zdemoralizowane, to zwierzęta podchodzące do ludzi (Clarkson, Marley 1992). W literaturze światowej pojawiają się także inne określenia stosowane w przypadku niedźwiedzi stwarzających problemy lub wchodzących w konflikty z człowiekiem: - food conditioned bears (Peirce, Van Deal 2006, Mazur 2010) - niedźwiedzie uwarunkowane na pokarm pochodzenia antropogenicznego; - garbage conditioned bears (Herrero 1985) -niedźwiedzie uwarunkowane na śmieci (nieodpowiednio zabezpieczone kosze, wysypiska, kontenery); - nuisance bears (Lyons 2005, Dunn et al. 2008, Huber et al. 2008, Leigh, Chamberlain 2008) - niedźwiedzie przeszkadzające, natarczywe ; - habituated bears (Rauer et al. 2003) - niedźwiedzie, które nie wykazują strachu przed człowiekiem, niepłochliwe; - urban bears, (Lyons 2005, Beckmann, Lackey 2008) - niedźwiedzie żyjące w pobliżu ludzkich zabudowań; - problem bears (Klenzendorf 1997) - niedźwiedzie problemowe. Nomenklatura stosowana w przypadku niedźwiedzi swoje podłoże posiada w poszczególnych sytuacjach konfliktowych z ich udziałem oraz rodzajem zachowań przejawianych przez zwierzęta. 2. SYNANTROPIZACJIA NIEDŹWIEDZI W POLSCE Znanym przykładem synantropizacji niedźwiedzia w polskiej części Karpat był przypadek niedźwiedzicy Magdy i trójki jej młodych. W ciągu zaledwie pięciu lat zachowanie niedźwiedzicy zmieniło się w sposób zasadniczy: od ostrożnego podchodzenia do śmietników oraz w pobliże budynków do wchodzenia do ich wnętrz, wyłamywania drzwi oraz zbliżania się do ludzi (Jakubiec 2001). Początek procesu synantropizacji niedźwiedzicy Magdy, jak wspomina Dyrektor TPN Paweł Skawiński (2004), rozpoczął się od dokarmiania jej na szlaku przez turystów. Wiele osób bowiem, zarówno wówczas jak i dzisiaj nie widzi nic złego w wyrzucaniu na szlakach ogryzków, skórek po bananach itp. twierdząc, że są to odpady organiczne, użyźniające glebę. Jednak zanim resztki 3

pokarmowe ulegną rozkładowi wcześniej znajdzie je dzikie zwierze, powielając tym samym niepożądany schemat: człowiek równa się jedzenie. Według obserwacji Pawła Skawińskiego (2004) niedźwiedź potrafi zjeść papierek po kanapce, ponieważ ten pachnie mu jedzeniem. Niedźwiedzica Magda i trójka jej młodych byli notorycznie dokarmiana przez turystów. Magda nie była pierwszym przypadkiem synantropizacji niedźwiedzi w TPN. Problem ten pojawił się również w 1979 roku wraz z młodym niedźwiadkiem, którego nazwano Kuba (Zięba, Zwijacz-Kozica 2004). Niedźwiedź ten uszkadzał m.in. budynki gospodarcze, włamywał się do magazynów z żywnością, schronisk itp. Był regularnie dokarmiany przez turystów. Kuba Kondracki został zastrzelony przez strażnika TPN. Inne przykłady niedźwiedzi zsynantropizowanych to m.in. Roztoczanka, Kaśka, Siwa, Samiec z Chochołowskiej. 3. PRZECIWDZIAŁANIE SYNANTROPIZACJI NIEDŹWIEDZI W POLSCE I W EUROPIE Doświadczenia z niedźwiedziami stwarzającymi problemy w TPN nakłoniły park do realizacji następujących działań: - przeprowadzono zakrojoną na szeroką skalę akcję informacyjną skierowaną do turystów i pracowników obsługi ruchu turystycznego; - nakłoniono dzierżawców schronisk do przerobienia klap kontenerów na śmieci, aby odpadki stały się niedostępne dla zwierząt; - przetestowano środki zapachowe mające na celu zniechęcenie zwierząt do podchodzenia do śmietników; - doprowadzono do likwidacji worków pełniących na szlakach rolę koszy na śmieci; - przetestowano pastuchy elektryczne grodzące obejścia schronisk; - uregulowano kwestie użycia pocisków gumowych podczas akcji odstraszania niedźwiedzi; - prowadzono nocne patrole terenu, podczas których odstraszano niedźwiedzie (Zięba, Zwijacz- Kozica 2004, 2005). Działania te przyniosły wymierne efekty w przeciwdziałaniu sytuacjom konfliktowym z udziałem niedźwiedzi w TPN i powinny posłużyć jako przykład działań modelowych w każdej ostoi występowania gatunku. Na Słowacji pojawienie się sytuacji problemowych z udziałem niedźwiedzi szacuje się na początek lat 80 (Kovac 2004). Główne działania stosowane na Słowacji polegają na odłowie niedźwiedzi problemowych i przesiedleniu ich w odległe kompleksy leśne lub do ogrodów zoologicznych. W razie konieczności stosowany jest także odstrzał (Kovac 2004). Na Słowacji nie są zakładane pastuchy elektryczne, kosze na śmieci obecne są w miejscach odpoczynku turystów a tym samym są dostępne dla niedźwiedzi. W pobliżu osad i parkingów samochodowych spotykane są otwarte kontenery (Rigg, Adamec 2007, Zięba, Zwijacz-Kozica 2005). Przykładem interwencji słowackich strażników TANAP-u było zabicie na początku maja 2010 roku niedźwiedzia, który przejawiał zachowanie agresywne w stosunku do ludzi i zwierząt hodowlanych. Niedźwiedź ten między innymi zaatakował słowackiego drwala. 4

Z kolei strażnicy TPN nie są przekonani, że został odstrzelony niedźwiedź, który rzeczywiście sprawiał problemy. Dopiero analizy genetyczne zebranego materiału pozwolą odpowiedzieć na to pytanie. (źródło:http://www.tvp.pl/krakow/aktualnosci/rozmaitosci/agresywny-niedzwiedzzastrzelony/1750774). Podobne zachowania niedźwiedzi w polskiej części Karpat nie są częste. Niedźwiedzie unikają kontaktu z człowiekiem i nie wykazują przejawów agresji. Atak zdarzyć się może jedynie w sytuacji, w której niedźwiedź poczuje się zagrożony np. nagłym pojawieniem się człowieka w zbyt bliskiej odległości (Zwijacz-Kozica, Zięba 2010). Częstsze natomiast są szkody w gospodarstwach domowych, które w konsekwencji mogą doprowadzić do zachowań agresywnych (Singor 2010). Dlatego główne metody prewencji powinny bazować na zabezpieczaniu miejsc newralgicznych dla dalszej egzystencji niedźwiedzi, a także permanentnych akcjach informacyjno-edukacyjnych (Gore et al. 2006, Dunn et al. 2008). W Chorwacji działają grupy interwencyjne, których zadaniem jest między innymi zapobieganie sytuacjom konfliktowym z udziałem niedźwiedzi (Huber et al. 2008). Członkowie chorwackich grup interwencyjnych zabezpieczają cały obszar występowania niedźwiedzi, biorąc tym samym udział w monitorowaniu populacji niedźwiedzia, zapobieganiu występowaniu sytuacji konfliktowych oraz reagowaniu we wszystkich przypadkach zaistnienia sytuacji problemowych. Nadrzędnym celem tych grup jest prewencja, która odzwierciedla się w następujących działaniach: - eliminacja źródeł pożywienia atrakcyjnych dla niedźwiedzi w środowisku ich bytowania; - zabezpieczanie miejsc częstych odwiedzin niedźwiedzi pastuchem elektrycznym lub psem stróżującym; - odstraszanie niedźwiedzi przy użyciu wybuchających pocisków (odstraszanie hałasem) lub gumowych kul; W ostateczności stosowany jest odłów lub odstrzał zwierzęcia. W Polsce stworzenia podobnych grup interwencyjnych podjął się IOP PAN. Planowane jest powołanie grup interwencyjnych w województwach: śląskim, małopolskim i podkarpackim. Grupy mają działać pod nadzorem i w ramach kompetencji prawnych RDOŚ każdego z województw. 4. CEL OPRACOWANIA Celem niniejszego opracowania jest identyfikacja czynników sprzyjających powstawaniu sytuacji konfliktowych z udziałem niedźwiedzi na terenie ostoi bieszczadzkiej oraz określenie zadań ochronnych mających na celu przeciwdziałanie zjawisku synantropizacji. Niniejsze opracowanie wskazuje również źródła antropogenicznych pokarmów stanowiących rzeczywiste lub potencjalne źródła atraktantów. W tym celu skontrolowane zostały wybrane miejscowości, parkingi, obejścia sklepów, przystanki autobusowe, szlaki turystyczne oraz schroniska. 5

5. SYNANTROPIZACJA NIEDŹWIEDZI W OSTOI BIESZCZADZKIEJ Tab.1. Przypadki synantropizacji oraz sytuacji konfliktowych z udziałem niedźwiedzi w Bieszczadach. Nr Data Miejsce Opis sytuacji 1 7.05.1995 r. Suche Rzeki W pobliżu schroniska harcerskiego chodził młody niedźwiedź. Niedźwiedź przez tydzień kręcił się koło kontenerów przy hotelu BdPN. Kiedy klapy kontenerów zabezpieczono drutem niedźwiedź przestał przychodzić. 2 18.06. 1999 r. 29.06.1999 r. Chmiel Dwukrotna wizyta niedźwiedzia w pasiece. Niedźwiedź przyszedł od rzeki San, otworzył bramę i przez podwórko (mimo ujadania psa w kojcu) ruszył w kierunku pasieki, wyrwał metalową bramkę i zniszczył ule. Po drugiej wizycie założono pastuch elektryczny. 3 07.1999 r. Brzegi Górne W pobliżu bacówki przez tydzień przebywał niedźwiedź. Po raz pierwszy do bacówki przyszedł po 22.00 i usiłował dostać się do chlewika. Kręcił się koło kobyły. Strzelano straszakiem i po kilku nocach niedźwiedź odszedł. (inf. I. M.). 4 08.1999 r. Brzegi Górne W deszczowy dzień, późnym popołudniem obserwowano średniej wielkości niedźwiedzia na podwórku schroniska Bacówka pod Małą Rawką (inf. S.L.). 5 08.1999 r. Brzegi Górne W nocy na parkingu przy pełnym kontenerze przebywał niedźwiedź. Rano kontener był zniszczony, a na nim duża ilość pozostawionej sierści. 6 30.09.1999 r. 2.10.1999 r. Brzegi Górne Ponowna wizyta dorosłego niedźwiedzia przy kontenerze, na którym pozostały odciski ubłoconych łap. 7 Koniec lat 90. XX w Gminy: Lutowiska Czarna i Informacje o odwiedzaniu przez niedźwiedzie gminnych wysypisk śmieci. Pierwsze w Smolniku, w lesie, przy stokówce na Otrycie; drugie na otwartej przestrzeni, w zagłębieniu terenu, przy drodze z Czarnej do Lipia i Mochniowca. Wysypiska nie były ogrodzone. 8 2000 r. Suche Rzeki Mały niedźwiedź chodził koło kontenera, następnie wchodził do wnętrza przy drodze koło Ośrodka Edukacji Ekologicznej Bd. P.N. (inf. W. Ś.). 9 2000 r. Caryńskie Niedźwiedź podchodził do kontenera ok. 250 m poniżej schroniska w Caryńskim (inf. W. Ś.). 10 2001 r. Ustrzyki Obserwacja dwóch niedźwiedzi przychodzących na wysypisko w 6

11 26.05.2002 r. Dolne Dolina Caryńskiego Ustrzykach Dolnych (inf. W. Ś.). Przy schronisku stał kontener na śmieci, ze śladami łap niedźwiedzia. Według oświadczenia pracownicy schroniska pod koniec kwietnia niedźwiedź wyciągnął z kontenera worki ze śmieciami i je porozrzucał. 12 2001 r. Paniszczew Obserwacja kilku osobników przychodzących do śmieci w pobliżu domu na Paniszczewie (inf. J. P.). 13 26.05.2002 r. Wołosate Niedźwiedź odwiedzał kontener ze śmieciami. Przed kilku laty wyjadł zlewki z kotła w obozie ZHP (inf. W. W.). 14 22.09.2004 r. Stuposiany Niedźwiedź zaatakował turystów. Przestraszył także pracowników leśnych, myśliwych oraz strażników leśnych. źródło:http://rzeszow.gazeta.pl/rzeszow/1,34975,2299265.html 15 lato 2008 r. Dwernik Niedźwiedź podszedł w nocy pod przystanek autobusowy, w którym znajdowały się niezabezpieczone śmieci. Żerował na nich kilka minut, po czym odszedł zaniepokojony obecnością człowieka (inf. ustna ekspedientki z Dwernika). 16 06. 2010 r. Dwerniczek Niedźwiedź podszedł w pobliże gospodarstwa (około 20 m), żerował na mrowisku w pobliżu siedzib ludzkich (inf. ustna W. Ch). 16.08.2008 r. Chmiel Niedźwiedziem, który pojawił się w ostoi bieszczadzkiej latem 2008 roku i stworzył sytuację konfliktową, była niedźwiedzica prowadząca dwójkę młodych. Przypadek ten jest niepokojący głównie ze względu na obecność młodych niedźwiedzi, które uczą się od matki niepożądanych zachowań. Wywiad z właścicielem gospodarstwa, które odwiedził niedźwiedź pozwolił uzyskać pełny obraz zdarzenia, które miało miejsce w nocy z 16 na 17 sierpnia 2008 roku. Właściciel usłyszał szczekanie psa zamkniętego w kojcu, następnie uderzenie taczki znajdującej się w pobliżu kojca. Pomimo chrząkania i pomrukiwania początkowo nie rozpoznano niedźwiedzia. Właściciel krzyknął z balkonu swojego domu, niedźwiedzica nie zareagowała. Niedźwiedź wyciągnął worek ze śmieciami z zabudowań gospodarczych. Pies zaniepokojony i przestraszony skomlał w kojcu. Niedźwiedź podszedł do psa, który odpowiedział warknięciem. Niedźwiedź zaatakował zagrodę psa prawdopodobnie trzy razy. Pies skulił się i do końca obecności niedźwiedzicy w gospodarstwie nie wydawał żadnych dźwięków. Niedźwiedź cały czas był obserwowany z balkonu przez właścicieli gospodarstwa (światła w garażu oraz na podwórku były zapalone dzięki fotokomórkom). Właściciel zaniepokojony o psa wyszedł z domu i wsiadł do samochodu. Zapalił długie światła i próbował odstraszyć niedźwiedzicę jadąc wprost na nią oraz trąbiąc. Gdy samochód podjeżdżał niedźwiedź uciekał, gdy auto wycofywało niedźwiedź 7

szturmował na samochód. Właściciel cały czas widział niedźwiedzicę, młode natomiast uciekły w krzaki. Czynność powtórzona została kilkakrotnie. Niedźwiedzica pomimo aktywnych działań właściciela nie reagowała ucieczką z terenu zabudowań. Cała akcja odstraszania niedźwiedzia trwała około 45 minut. Dopiero, gdy właściciel użył klaksonu z samochodu ciężarowego, niedźwiedzica uciekła. W nocy z 17 na 18 sierpnia niedźwiedzica znowu podeszła do zabudowań. Zapalenie świateł i krzyki właścicieli odstraszyły niedźwiedzicę. Bez wątpienia powodem, dla którego niedźwiedzica podeszła do zabudowań ludzkich były nieodpowiednio zabezpieczone odpadki. Nad rzeką San pozostał grill, na którym dzień wcześniej przyrządzano posiłki, w garażu leżały: duży worek ze śmieciami (głównie z odpadkami z gospodarstwa domowego), worek po karmie dla psa. W kojcu psa znajdował się garnek pełen jedzenia. Kolejnej nocy w której niedźwiedź odwiedził gospodarstwo nie został sprzątnięty ani grill ani worek ze śmieciami. Według właściciela gospodarstwa niedźwiedzica była nieduża, zdrowa, zarówno ona jak i jej młode nie wyglądały na wygłodzone. Niedźwiedzica prowadziła tegoroczne młode, które na widok człowieka i auta schowały się w krzakach. Sytuacja ta pokazuje, że w wyniku nieodpowiedniej gospodarki odpadami w ostoi bieszczadzkiej dochodzić może do problemów synantropizacji niedźwiedzi. Opisane przypadki odwiedzania i poszukiwania pokarmu przez niedźwiedzie w pobliżu domów i osad ludzkich w Bieszczadach wskazują na realne zagrożenie wystąpienia procesu synantropizacji tego gatunku oraz powstanie sytuacji wymagających działań prewencyjnych. Praktyka wskazuje bowiem, że znacznie tańsze i efektywniejsze jest zapobieganie synantropizacji niż jej likwidacja. 6. METODYKA Prace terenowe prowadzone były na obszarze ostoi bieszczadzkiej na przełomie maja i czerwca 2010 roku. Skontrolowano 32 miejscowości: Wola Michowa, Maniów, Żubracze, Cisna, Dołżyca, Liszna, Roztoki Górne, Przysłup, Kalnica, Smerek, Wetlina, Brzegi Górne, Ustrzyki Górne, Wołosate, Nasiczne, Dwernik, Dwerniczek, Chmiel, Sękowiec, Zatwarnica, Smolnik, Procisne, Stuposiany, Pszczeliny, Bereżki, Muczne, Tarnawa Niżna, Komańcza, Radoszyce, Osławica, Polana, Bukowiec oraz 4 najczęściej uczęszczane szlaki turystyczne (pasmo Otrytu, Mała i Wielka Rawka, Rozsypaniec, Połoniny). W kontrolowanych miejscowościach określone zostały: rodzaj zabudowy (zwarta, rozproszona), rodzaj zabezpieczeń gospodarstw, czystość parkingów i pól namiotowych (jeśli występowały), obejść sklepów, przystanków autobusowych, pensjonatów. Podczas kontroli szlaków turystycznych zwracano uwagę na czystość na samym szlaku, zabezpieczenie schronisk, obecność i sposób zabezpieczenia śmietników oraz ewentualnych miejsc sprzyjających synantropizacji niedźwiedzi. 7. WYNIKI PRAC TERENOWYCH We wszystkich skontrolowanych miejscowościach położonych na terenie bieszczadzkiej ostoi występowania niedźwiedzia stwierdzono problemy z utrzymaniem odpowiedniego rodzaju 8

zabezpieczeń śmietników (na parkingach i polach namiotowych, w pobliżu sklepów, pensjonatów, przystanków autobusowych, schronisk itp.). Problem jest o tyle istotny, że śmietniki znajdują się niekiedy w głębokich ostępach lasu (np. pola namiotowe, pojedyncze osady itp.). Śmietniki skontrolowane na przystankach autobusowych reprezentowały trzy typy. Najbardziej powszechny śmietnik to dwa foliowe worki otoczone solidną siatką, przykryte niezbyt ciężką klapą. Innym typem śmietnika był kosz z niewielkim otworem do wrzucania odpadów lub zwykły betonowy bądź metalowy kosz pozbawiony klapy. Stwierdzono, że śmietniki na przystankach autobusowych nie są regularnie opróżniane. Śmietniki znajdujące się w pobliżu sklepów reprezentowały dwa typy: zwykły kosz bez przykrywki, lub kosz z ruchomą klapą. W przypadku śmietników w obejściach sklepów brak było jakichkolwiek dodatkowych zabezpieczeń. Kontrola tych miejsc w godzinach zamknięcia sklepów potwierdziła, że śmietniki nie są na noc opróżniane. Parkingi zarówno leśne jak i te zlokalizowane w centrach miejscowości posiadały podobne śmietniki jak na przystankach autobusowych. Podczas kontroli schronisk nie stwierdzono obecności śmietników w głównych miejscach odpoczynku turystów tj. w pobliżu zadaszonych wiat lub ławek. Śmietniki zlokalizowane były wewnątrz schronisk. Żadne ze schronisk nie było ogrodzone pastuchem elektrycznym. Kontrola szlaków turystycznych wykazała, że szlaki turystyczne pasma Otrytu są utrzymywane w sposób nieodpowiedni, stwarzając poważne możliwości synantropizacji. Podczas wędrówek turyści mają do dyspozycji miejsca odpoczynku obok których znajdują się kosze na śmieci niezabezpieczone w żaden sposób przed dzikimi zwierzętami. Na terenie pozostałych szlaków nie stwierdzono obecności koszy na śmieci. Na szlaku Wołosate - Rozsypaniec stwierdzono obecność zadaszonych wiat w pobliżu których turyści wyrzucają śmieci. Kontrola pensjonatów oraz punktów gastronomicznych wykazała brak zabezpieczeń w postaci pastuchów elektrycznych (w przypadku pensjonatów położonych w pobliżu lasu), a czasami nawet solidnych ogrodzeń. Pola namiotowe są niezabezpieczane, często stanowiąc kawałek łąki wydzierżawionej z jednej ze stron pensjonatu. Na polach namiotowych ustawione są kosze na śmieci. Parkingi leśne to miejsca, w których każdy turysta może odpocząć, zjeść posiłek, rozpalić ognisko, biwakować. Na Każdym skontrolowanym parkingu znajdował się kosz na śmieci. Kosze te nie są regularnie opróżniane. Miejsca biwakowe były często zanieczyszczone, głównie tam gdzie można rozpalić ognisko. Należy zwrócić uwagę na fakt, że prace terenowe nie były wykonywane podczas sezonu turystycznego. Pewien obraz problemów mógł pokazać długi weekend, jednak z całą pewnością nie jest on odzwierciedleniem rzeczywistych oraz potencjalnych problemów synantropizacji niedźwiedzi w ostoi bieszczadzkiej. Na terenie ostoi bieszczadzkiej nie stwierdzono problemu z nielegalnymi wysypiskami śmieci. Legalne wysypiska są natomiast zabezpieczone i prowadzone w odpowiedni sposób (Tab.2). Oceniając dotychczasową politykę w zakresie eksploatacji wysypisk śmieci należy stwierdzić, że większość po krótkim użytkowaniu została zamknięta a część z nich zrekultywowano. Tak więc wysypiska komunalne nie stanowią aktualnie czynnika mogącego spowodować synantropizację niedźwiedzi w Bieszczadach. 9

Tab.2. Wykaz wysypisk śmieci zlokalizowanych na obszarze bieszczadzkiej ostoi występowania niedźwiedzia brunatnego. L.p. Nazwa składowiska Gmina/powiat Zarządzający składowiskiem 1 Składowisko Odpadów Komunalnych w Lipiu 2 Składowisko Odpadów Komunalnych w Smolniku 3 Składowisko Odpadów Komunalnych w Stężnicy 4 Składowisko Odpadów Komunalnych w Brzegach Dolnych 5 Składowisko odpadów Komunalnych w Radoszycach 6 Składowisko Odpadów Komunalnych w Średnim Wielkim Czarna/ bieszczadzki Lutowiska/ bieszczadzki Stan na 31.12.2006 r. Stan na 01.01.2010 r. Gmina Czarna, Czynne Nieczynne od 01.01.2010 r., przeznaczone do rekultywacji Gminny Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Lutowiskach Czynne Nieczynne od 01.01. 2008 r., teren po rekultywacji. Baligród/ leski Gmina Baligród Czynne Nieczynne od 01.01.2008 r., teren po rekultywacji Ustrzyki Dolne/ bieszczadzki Komańcza/ sanocki Zagórz/ sanocki Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Brzegach Dolnych Gminne Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej sp. z o.o. w Komańczy, Zakład Usług Technicznych Sp. z o.o. w Zagórzu Czynne Czynne Czynne Nieczynne od 01.01.2008 r. Teren przeznaczony do rekultywacji. Czynne. Planowane zamknięcie do końca 2011 r. (informacja GPGK w Komańczy) Czynne. Tab.3. Rodzaj oraz liczba śmieci i odpadów pozostawianych przez turystów na najczęściej uczęszczanych szlakach Bieszczad. Obecność pozostawianych przez turystów śmieci Otryt Rozyspaniec Mała i Wielka Rawka Połoniny Plastykowe butelki napojach po 1 butelka po jogurcie, 2 butelki po napojach 3 butelki po napojach 1 butelka po jogurcie, 1 pojemnik po jogurcie 2 butelki po napojach Puszki napojach po 2 puszki po piwie brak 4 puszki po piwie 1 puszka po piwie Butelki szklane 2 butelki po piwie 3 butelki po piwie 2 butelki po piwie 2 butelki po piwie Papierki/ 7 papierków po 3 papierki po 2 papierki po 8 papierków po 10

opakowania po słodyczach słodyczach słodyczach słodyczach słodyczach Chusteczki higieniczne i inne środki służące do higieny brak 1 chusteczka higieniczna, kawałek papieru toaletowego 3 chusteczki higieniczne, 1 pielucha, 1 podpaska 5 chusteczek higienicznych Znalezione na szlakach śmieci i odpady, charakteryzujące się różnym stopniem oddziaływania na otoczenie, podzielone zostały na pięć kategorii (Tab. 3). Jako atraktanty duże znaczenie mają butelki po napojach gazowanych. Zakręcona butelka z resztką płynu przez długi okres czasu zachowuje zapach i przyciąga zwierzęta. Pozostałe śmieci z których zapach dosyć szybko znika stanowią także realne zagrożenie dla dziko żyjących zwierząt. Tab. 4. Rodzaje zabezpieczeń schronisk turystycznych. Schronisko turystyczne Zabezpieczenie schroniska Obecność śmieci wokół schroniska Obecność koszy na śmieci Obecność miejsc do biwakowania w obejściu schroniska Schronisko pod Tarnicą Brak Brak Kosze na zewnątrz schroniska Obecne PTTK Kremenaros Bacówka PTTK pod Małą Rawką Chata Socjologa Latarnia Wagabundy Brak Brak Kosze wewnątrz schroniska Brak Brak Kosze wewnątrz schroniska Brak Brak Kosze wewnątrz schroniska Brak Brak Kosze wewnątrz schroniska Obecne Obecne (z miejscem do rozpalenia ogniska) Obecne (z miejscem do rozpalenia ogniska) Obecne Cicha Dolina Wysoki drewniany płot Brak Kosze wewnątrz schroniska Obecne (z miejscem do rozpalenia ogniska i polem namiotowym) Kontrola schronisk i ich obejść wykazała, że większość z nich nie jest odpowiednio zabezpieczona. Tak długo jak niedźwiedzie nie zaczną penetrować okolicy tych budynków, wydaje się, że wystarczającym działaniem jest regularne usuwanie śmieci. Gdyby jednak pojawiały się osobniki poszukujące pokarmu w pobliżu schronisk konieczne będzie stosowanie pastuchów elektrycznych. 11

8. OPIS ZAGROŻEŃ DLA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCI I MIEJSC Kontrole przeprowadzono tylko w kilku wybranych miejscowościach. Poniższe stwierdzenia i uwagi można jednak odnieść do całego obszaru bieszczadzkiej ostoi występowania niedźwiedzia, np. dosyć powszechnym zwyczajem jest brak ogrodzeń posesji. Miejscowości i wioski wybrane do kontroli charakteryzowały się m.in. odmienną liczbę ludności, odmienną lokalizacją i zabudową przez co występował w nich różny stopień antropopresji. Kontrola szlaków turystycznych obejmowała te, które są najczęściej uczęszczane przez turystów przez co stanowią realne zagrożenie dla dziko żyjących zwierząt. W celu porównania istniejących zagrożeń skontrolowano również szlak (pasmo Otrytu) na którym ruch turystyczny jest mniejszy. Tab.5. Opis zagrożeń dla kontrolowanych miejsc i miejscowości. Nr 1 Kontrolowana miejscowość/miejsce Komańcza Opis zagrożeń Miejscowość ta reprezentuje zwarty typ zabudowy z pojedynczymi przysiółkami. Słaby rodzaj zabezpieczeń gospodarstw. Kosze na śmieci w pobliżu sklepów na parkingach i przystankach autobusowych nie są zabezpieczone. 2 3 4 Osławica Radoszyce Wola Michowa Wieś o zabudowie rozproszonej. Brak parkingów, pensjonatów. Przystanek autobusowy bez kosza na śmieci. Zabezpieczenia budynków drewniane płoty. Wieś o zabudowie rozproszonej. Brak parkingów, pensjonatów. Przystanek autobusowy z betonowymi koszami na śmieci. Zabezpieczenia budynków drewniane płoty. Wieś o zwartej zabudowie z przysiółkami. Na terenie wsi znajduje się schronisko Latarnia Wagabundy. Schronisko zabezpieczone drewnianym płotem. W pobliżu schroniska znajduje się parking samochodowy na którym nie stwierdzono obecności koszy na śmieci. Na terenie wsi znajdują się pensjonaty np. pensjonat Kira, który ogrodzony jest drewnianym płotem, posiada miejsca biwakowe z niezabezpieczonymi śmietnikami. Sklep na terenie wsi nie posiada ogrodzenia, śmietnik w obejściu sklepu nie jest opróżniany codziennie. Gospodarstwa ogradzane drewnianymi płotami. 5 6 Krzywe Liszna Wieś o zwartej zabudowie z przysiółkami. Na terenie wsi występują pensjonaty, łowiska pstrągów, ogrodzone drewnianymi płotami. Kosze na śmieci na przystankach autobusowych są nieregularnie opróżniane, w chwili kontroli przepełnione były odpadkami. Wieś o rozproszonej zabudowie. Domostwa mocno wcinają się w linię lasu. Przystanek autobusowy bez koszy na śmieci, konsekwencją są odpady i śmieci porozrzucane wokół przystanku. We wsi znajduje się mini zoo, które zostało przez właścicieli solidnie ogrodzone wysokim płotem i pastuchem elektrycznym. W przypadku prywatnych posesji sytuacja przedstawia się gorzej, tzn. brak solidnych ogrodzeń, często są to tylko drewniane, próchniejące płoty. 12

7 8 Majdan Maniów Wieś o rozproszonej zabudowie. Na terenie wsi brak pensjonatów i pól namiotowych. Budynki gospodarcze zabezpieczane głównie drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy z jednym koszem na śmieci. Wieś o rozproszonej zabudowie. Na terenie wsi znajduje się niezabezpieczony ogrodzeniem sklep. W pobliżu sklepu występuje parking samochodowy na którym nie stwierdzono śmietników. Budynki gospodarcze, pomimo że znajdują się czasami blisko lasu nie są odgrodzone. Przystanek autobusowy z betonowym koszem na śmieci. 9 Przysłup Wieś o rozproszonej zabudowie. Na przystankach autobusowych kosze przepełnione, nieregularnie opróżniane. 10 11 12 13 14 15 16 17 Roztoki Górne Smerek Wetlina Żubracze Brzegi Górne Dwernik Dwerniczek Nasiczne Wieś o bardzo rozproszonej zabudowie. We wsi znajduje się schronisko PTTK Cicha Dolina. Schronisko jest ogrodzone wysokim drewnianym płotem. Obok schroniska znajduje się nieogrodzone pole namiotowe. Prywatne posesje wcinają się w linię lasu i nie są ogrodzone. Wieś o rozproszonej zabudowie. Na przystankach autobusowych liczne zanieczyszczenia, śmietniki nie są regularnie opróżniane. Domostwa solidnie zabezpieczone ogrodzeniem. Miejscowość o zwartej zabudowie z licznymi przysiółkami. W miejscowości Wetlina znajdują się liczne pensjonaty, pola namiotowe, parkingi. Niektóre z nich nie są ogrodzone. Dodatkowo parkingi i pola namiotowe położone są na obrzeżach miejscowości nie są zabezpieczone. Częstym zjawiskiem są w tych miejscach niezabezpieczone kosze na śmieci, zewnętrzne toalety itp. Wieś o rozproszonej zabudowie. Budynki gospodarcze zabezpieczane głównie drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy z jednym koszem na śmieci, zanieczyszczony odpadkami. Brzegi Górne to miejscowość w której znajduje się jeden parking samochodowy, na którym swoje samochody parkują turyści wyruszający na Połoniny. Obok parkingu znajduje się pole namiotowe. Oba te obiekty nie są zabezpieczone. Kosze na śmieci znajdują się na zewnątrz i nie są regularnie opróżniane. Miejscowość o bardzo rozproszonej zabudowie, prywatne posesje są nieogrodzone lub ogrodzone drewnianymi, niskimi płotami. Wieś o rozproszonej zabudowie. Budynki gospodarcze zabezpieczone głównie drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy z jednym koszem na śmieci, zanieczyszczony odpadkami. Pensjonaty ogrodzone drewnianymi plotami. W miejscowości Dwernik znajduje się miejsce biwakowe z paleniskiem. Wieś o rozproszonej zabudowie. Budynki gospodarcze zabezpieczone głównie drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy bez kosza na śmieci, zanieczyszczony odpadkami. Wieś o rozproszonej zabudowie. Budynki gospodarcze zabezpieczane drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy z jednym koszem na śmieci, zanieczyszczony odpadkami. 13

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Wołosate Cisna Dołżyca Kalnica Smolnik Bukowiec Polana Bereżki Pszczeliny Muczne Miejscowość o zwartej zabudowie. W Wołosatym znajduje się duży parking samochodowy nieogrodzony. Na parkingu znajdują się śmietniki, które również nie są zabezpieczone. Hotelik i bar Pod Tarnicą podobnie nie posiadają zabezpieczeń. W miejscowości Wołosate znajduje się miejsce służące do odpoczynku i biwakowania dla turystów (zadaszona wiata). Miejsce to z uwagi na brak śmietników zasypywane jest przez turystów odpadami. Przy niektórych pensjonatach stwierdzono duże, solidne kontenery, jednak porozrzucane przy nich śmieci sprawiają, że przestają one pełnić swoją funkcję. Miejscowość o zwartej zabudowie z licznymi przysiółkami. W miejscowości znajdują się liczne domy wchodzące głęboko w linię lasu. Częstym zjawiskiem jest również brak lub nieodpowiednie zabezpieczenie pensjonatów czy punktów gastronomicznych. Parkingi w miejscowości również są niezabezpieczone. Wieś o rozproszonej zabudowie z przysiółkami. Domy wchodzą głęboko w linię lasu. Pensjonaty oraz punkty gastronomiczne nie są ogrodzone. Wieś o rozproszonej zabudowie z przysiółkami. Domy wchodzą głęboko w linię lasu. Prywatne posesje, pensjonaty oraz punkty gastronomiczne nie są ogrodzone. Wieś o rozproszonej zabudowie. Budynki gospodarcze zabezpieczone głównie drewnianymi płotami. Przystanek autobusowy z jednym koszem na śmieci, zanieczyszczony odpadkami. Wieś o zwartej zabudowie z przysiółkami. Na terenie wsi występują pensjonaty, łowiska pstrągów ogrodzone drewnianymi płotami. Kosze na śmieci na przystankach autobusowych są nieregularnie opróżniane. Wieś o rozproszonej zabudowie z przysiółkami. Na terenie wsi występują prywatne posesje ogrodzone drewnianymi płotami. Kosze na śmieci na przystankach autobusowych są nieregularnie opróżniane. Wieś o rozproszonej zabudowie z przysiółkami. Domy wchodzą głęboko w linię lasu. W miejscowości Bereżki znajduje się Parking Leśny Bieszczadzkiego Parku Narodowego, który jest niezabezpieczony. Wieś o rozproszonej zabudowie z przysiółkami. Domy zabezpieczone głównie mizernie wyglądającymi, łatwymi do sforsowania drewnianymi płotami. We wsi znajdują się dwa przystanki autobusowe, które w trakcie kontroli były zanieczyszczone. Na przystankach zauważono m.in. wabiące zapachem opakowania po fast foodach, butelki po napojach. Kosze na śmieci były przepełnione, co sugeruje, że nie są one regularnie opróżniane. Wieś położona w lesie, charakteryzująca się małą ilością domów. Zabudowa zwarta. Brak pensjonatów, parkingów, punktów gastronomicznych. Domy ogrodzone drewnianymi płotami. 14

28 29 30 31 32 Tarnawa Niżna Zatwarnica Sękowiec Chmiel Parking Leśny BdPN Wieś położona w lesie, charakteryzująca się małą ilością domów. Zabudowa zwarta. Na terenie wsi występują pensjonaty, parking, punkty gastronomiczne. Wszystkie te miejsca nie mają ogrodzeń lub ich ogrodzenia występują w postaci drewnianych płotów. Parking pozbawiony śmietników, podobnie pole namiotowe zlokalizowane na terenie wsi. Domy ogrodzone drewnianymi płotami. Wieś o zabudowie rozproszonej. Na terenie wsi znajduje się jeden duży hotel. Nowo wybudowane domy wchodzą głęboko w linię lasu. Sklep spożywczy w Zatwarnicy nie jest zabezpieczony. W obejściu sklepu znajduje się kosz na śmieci. Przystanek autobusowy posiada kosz na śmieci. W chwili kontroli kosze nie były opróżnione. Wieś o zwartej zabudowie. Na terenie wsi jest niewiele domów i są one położone w pobliżu lub samym lesie. Również w lesie położony jest jedyny w tej wsi pensjonat. Pensjonat jest niezabezpieczony, z miejscem do biwakowania. Przystanek autobusowy we wsi Sękowiec nie posiada koszy na śmieci. Wieś o zabudowie rozproszonej z przysiółkami. Nowe domy wchodzą głęboko w las i są niezabezpieczane ogrodzeniami. Na terenie wsi znajdują się prywatne punkty noclegowe, gastronomiczne. Podobnie jak w przypadku prywatnych posesji często są nieogrodzone. Przystanek autobusowy w momencie kontroli był zanieczyszczony. Kosze na śmieci nie były opróżnione. Parking zlokalizowany w miejscowości Bereżki. Brak ogrodzeń. Zadaszona wiata nie posiada śmietników. Brak śmieci porozrzucanych wokół parkingu, wiaty lub punktu kasowego (parking nie był czynny ze względu na remont schroniska). 33 34 Parking Leśny Zielona Klasa Parking Leśny w miejscowości Pszczeliny Parking zlokalizowany w miejscowości Pszczeliny. Parking nieogrodzony z wyznaczonym miejscem do biwakowania. Na terenie parkingu zlokalizowane są typowe śmietniki (dwa foliowe worki ogrodzone siatką). Pod zadaszoną wiatą zauważono śmieci. Parking położony w lesie. Na parkingu została postawiona tablica informująca o zakazie biwakowania. Jednak miejsca biwakowe w postaci ławek, palenisk, latryny wskazują, że na terenie parkingu w sezonie turystycznym odbywają się biesiady i biwakowanie turystów. Parking nie jest zabezpieczony. Na terenie parkingu znajdują się kosze na śmieci. 35 Parking Leśny w Stuposianach Parking położony przy drodze. Na terenie parkingu znajduje się palenisko oraz miejsce biwakowe. Parking ogrodzony drewnianym płotem. Na terenie parkingu znajdują się kosze na śmieci. 15

36 37 38 Szlak turystyczny Wołosate-Rozsypaniec Szlak turystyczny pasmo Otrytu Szlak turystyczny Mała i Wielka Rawka Szlak pozbawiony koszy na śmieci. Na szlaku obecne są dwie zadaszone wiaty, które również nie posiadają śmietników. W sąsiedztwie wiat zostawiane są przez turystów śmieci i odpadki. Jedna z wiat zlokalizowana jest we wsi Wołosate, wiata ta również pozbawiona jest śmietników dlatego turyści śmiecą dookoła wiaty. Szlak utrzymany w nieodpowiedni sposób. Na szlaku znajdują się miejsca służące jako przystanki przy których turyści odpoczywają. Przy każdym z tych przystanków znajduje się kosz na śmieci. Z koszy na śmieci wysypują się śmieci i odpadki. Kosze na śmieci nie są zabezpieczone. Szlak ten jest najgorzej utrzymanym szlakiem wśród wszystkich kontrolowanych. Szlak pozbawiony koszy na śmieci. Na szlaku stwierdzono pozostawiane przez turystów śmieci i odpady. 39 Szlak turystyczny Połonina Caryńska i Wetlińska Szlak pozbawiony koszy na śmieci. Na szlaku stwierdzono pozostawiane przez turystów śmieci i odpady. 9. ZALECENIA OCHRONNE 1. Każde źródło pokarmu, a także produkty o intensywnym zapachu, które przez ludzi są traktowane jako śmieci (resztki jedzenia, odpadki w koszach na śmieci, kontenery, legalne lub nielegalne wysypiska śmieci, butelki po napojach) powinny być niedostępne dla niedźwiedzi. Odpowiedzialni za te działania powinni być gospodarze terenu (Nadleśnictwa, Parki Narodowe a także właściciele prywatnych posesji). 2. Generalną zasadą powinno być wynoszenie śmieci przez turystów poza obszary leśne, częste i staranne usuwanie śmieci ze śmietników zlokalizowanych w obrębie miejscowości, na przystankach, parkingach itp. Natomiast w okresie gdy śmieci znajdują się w pojemnikach, powinny one być zlewane lizolem lub innym środkiem odstraszającym. Czystość na szlakach turystycznych powinni zapewniać gospodarze terenu czyli np. Parki Narodowe lub Nadleśnictwa. Z kolei czystość na przystankach czy parkingach zlokalizowanych w obrębie miejscowości powinna zapewniać gmina. Parkingi leśne powinny być kontrolowane przez ich właścicieli (gminę, Parki Narodowe lub Nadleśnictwa). 3. Kosze na śmieci w żadnym wypadku nie powinny być lokalizowane w środowisku bytowania niedźwiedzi. Jeżeli kosz nie może zostać zlikwidowany w danym miejscu (np. parkingi leśne), tam gdzie niedźwiedź występuje powinien zostać zabezpieczony (np. ogrodzony w taki sposób aby zwierzęta nie miały do niego dostępu) oraz zlewany płynem o intensywnym, odstraszającym zapachu. Najbardziej efektywną metodą jest instalowanie pastuchów elektrycznych. Zabezpieczenie takich miejsc leży w gestii właścicieli terenu. Wskazana jest tutaj współpraca z organizacjami pozarządowymi np. WWF Polska. Zaleca się również 16

stosowanie w takich miejscach tablic edukacyjnych mających na celu przybliżenie zarówno turystom, jak i lokalnej ludności problemu synantropizacji dzikich zwierząt. 4. Nielegalne wysypiska śmieci muszą zostać zlikwidowane. Osoby odpowiedzialne za wyrzucanie śmieci w miejscach niedozwolonych muszą być ukarane. Do likwidacji nielegalnych wysypisk zobligowane są gminy. 5. Kontenery, które służą do przechowywania śmieci przed ich wywozem na wysypisko powinny być niedostępne dla niedźwiedzi. Powinny być wykonane z mocnego i wytrzymałego tworzywa, bezpośrednie dojście do odpadów w kontenerze powinno być solidnie zamknięte, bez możliwości otworzenia go przez osoby niepowołane lub zwierzęta. Zaleca się stosowanie zmodyfikowanych kontenerów typu KP-7 lub KP-10 (Ryc.3,4,5). Wokół kontenerów nie mogą być rozrzucane śmieci. Zakup kontenerów oraz ich częste opróżnianie należy do obowiązków gmin. W Polsce istnieje możliwość wykonania oraz zakupu kontenerów spełniających odpowiednie normy zabezpieczeń. Koszt jednego kontenera typu KP-10 wynosi około 3780 zł netto (bez kosztów dowozu). Wskazana jest tutaj także współpraca z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz ochrony przyrody (głównie w celu zakupów odpowiednich kontenerów oraz umieszczeniu w ich pobliżu tablic edukacyjnych). 6. Gospodarstwa domowe powinny zabezpieczać kosze na śmieci (np. trzymać je wewnątrz pomieszczeń gospodarczych). Kosze powinny być opróżniane regularnie. 7. Kosze na śmieci na parkingach, przystankach autobusowych, w pobliżu sklepów itp. powinny być niedostępne dla niedźwiedzi. Zaleca się tu stosowanie koszy przedstawionych na fotografii poniżej lub zmodyfikowanych pojemników przedstawionych na Ryc.6. Czystość na przystankach autobusowych, parkingach itp. powinna zapewniać gmina. Parkingi leśne powinny być kontrolowane przez ich właścicieli (gminę, Parki Narodowe lub Nadleśnictwa). Wskazana jest tutaj także współpraca z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz ochrony przyrody (głównie w celu zakupów odpowiednich koszy na śmieci oraz umieszczeniu w ich pobliżu tablic edukacyjnych). Zaleca się umieszczenie odpowiednich koszy na śmieci w przedstawionych na mapie miejscowościach (Ryc.2). 8. Wszystkie sytuacje konfliktowe zaistniałe między człowiekiem a niedźwiedziem powinny być zgłaszane do IOP PAN (Ewa Zyśk-Gorczyńska, Zbigniew Jakubiec). 9. Lokalne społeczeństwo, jak również turyści odwiedzający środowiska bytowania niedźwiedzi powinni być edukowani w kwestii synantropizacji dziko żyjących zwierząt. Dodatkowo należy zwracać uwagę na niepozostawianie w obejściach gospodarstw odpadów i pokarmów przeznaczonych dla zwierząt gospodarskich. Zaleca się propagowanie wynoszenia śmieci poza obszary leśne, stosowanie permanentnych kampanii edukacyjnych, tablic informacyjnych itp. Akcje edukacyjne prowadzone mogą być zarówno przez organizacje pozarządowe, takie jak WWF, jak również przez gminy, Nadleśnictwa czy Parki Narodowe. W ramach tych akcji podejmować się powinno m.in. następujące działania: umieszczanie tablic informacyjnych na szlakach, parkingach leśnych, przy kontenerach lub specjalnych śmietnikach, edukacja dzieci i młodzieży m.in. poprzez warsztaty lub lekcje w szkołach poświęcone tematyce synantropizacji dzikich zwierząt, reklamy w mediach (zwłaszcza w tygodniach poprzedzających urlopy) informujące o problemie synantropizacji. 17

Kosze na śmieci stosowane w Chorwacji (źródło: Brown Bear Management Plan for the Republic of Croatia) 10. PODSUMOWANIE Miejsca, w których niedźwiedzie zaczynają kojarzyć zapach człowieka jako pozytywne doświadczenie związane bezpośrednio ze zdobywaniem pokarmu stają się tymi, które przyczyniają się do powstawania procesu synantropizacji. Okres kilku miesięcy jest wystarczający do nabycia i utrwalenia określonych nawyków u osobnika, który miał kontakt z antropogenicznym pożywieniem. Nie oznacza to, że zwierzę, które nie czuje lęku przed człowiekiem staje się niebezpieczne, jednak bez wątpienia jest to behawior bardzo niepożądany, któremu trzeba odpowiednio wcześnie zapobiegać. Życie niedźwiedzi w pobliżu ludzi stwarza natomiast realne zagrożenia dla nich samych - wzrasta wówczas prawdopodobieństwo np. kolizji z pojazdami (Ebersole 2005, Mazur, Seher 2007) lub odstrzału takiego zwierzęcia (Maehr 1984). W przypadku ostoi bieszczadzkiej przeciwdziałanie sytuacjom konfliktowym z udziałem niedźwiedzi należy traktować jako działanie priorytetowe, ze względu na ważność tej ostoi w utrzymaniu populacji niedźwiedzia brunatnego, jak również ze względu na największą liczebność niedźwiedzi na tym obszarze. Niedopuszczalne jest pozostawianie śmieci w koszach na szlakach turystycznych, śmieci na przystankach autobusowych, parkingach, polach namiotowych itp. W przypadku gdy niedźwiedź jednorazowo lub systematycznie podchodzi do gospodarstwa domowego należy skontrolować potencjale źródło wabiące zwierzę, usunąć je lub odpowiednio zabezpieczyć. Gdy działania te nie odnoszą pożądanego skutku należy ogrodzić gospodarstwo pastuchem elektrycznym. Zwiększony ruch turystyczny na bieszczadzkich szlakach przyczynia się do wzrostu niepożądanych zachowań u niedźwiedzi. Jak wykazała Wilman et al. (1987) u niedźwiedzi, które nie korzystają z antropogenicznych źródeł pokarmu obecność turystów na szlakach powoduje zmniejszenie 18

pojemności środowiska, ponieważ unikają one ludzi. Natomiast w przypadku niedźwiedzi, które żerują na antropogenicznym pokarmie (obserwacje m.in. z Tatrzańskiego Parku Narodowego i z Parku Yellowstone) stwierdza się, że zwierzęta te godziny dzienne spędzają w pobliżu szlaków, natomiast nocą żerują na odpadkach. Ogólna frekwencja na szlakach pieszych w przypadku Bieszczadzkiego Parku Narodowego oscylowała w latach 2005-2008 od 240 do 293 tys. osób (Prędki 2009). Punkty kontrolne o najwyższej rocznej frekwencji to: Przełęcz Wyżna, Wołosate, Przełęcz Wyżniańska, Stare Sioło. Najwięcej osób korzysta ze szlaków w sierpniu i w lipcu. Ze względu na ochronę przyrody Parku ważna jest także frekwencja dobowa. Koncentracja ruchu turystycznego w newralgicznych miejscach parku stanowi zagrożenie dla wypełnienia jego podstawowych funkcji. Stwierdzono, że maksymalnie w ciągu jednego dnia na szlaki turystyczne i ścieżki przyrodnicze weszło 23 000 osób (w 2008 roku). Zanotowano także, że liczba dni z wysoką frekwencją na szlakach (powyżej 3 tys.) z roku na rok rośnie (Prędki 2009). Do praktyk, które w kolejnych latach należy obserwować jest dokarmianie zwierzyny łownej przez myśliwych. Z kukurydzy lub owsa wysypywanego pod ambonami chętnie korzystają także niedźwiedzie przyzwyczajając się zarówno do zapachu człowieka, jak również do antropogenicznego źródła pożywienia. W wielu krajach zaprzestano dokarmiać zwierzynę łowną (Huber et al. 2008). Niedopuszczalne jest dokarmianie zwierzyny łownej w miesiącach jesiennych i zimowych, ponieważ niedźwiedzie mające stały dostęp do pożywienia w tym okresie nie zapadają w sen zimowy. 19

11. LITERATURA Beckmann J.P., Lackey C.W. 2008. Carnivores, urban landscapes, and longitudinal studies: a case history of black bears. Human-Wildlife Conflicts 2(2):77-83. Clarkson P.L., Marley J.L. 1992. Preventing and managing black and grizzly bear problems in agricultural forested areas in North America. Proc. of the Ninth International Conference on Bear Research and Management. Grenoble. 19-22. Dunn W.C., Elwell J.H., Tunberg G. 2008. Safety education in bear country: Are people getting the message? Ursus 19(1):43-52. Ebersole R. 2005. Black bears on the mend. National Wildlife 43:38-44. Gore M.L., Knuth B.A., Curtis P.D., Shanahan J.E.2006. Education programs for reducing American black bear-human conflict: indicators of success? Ursus 17(1):75-80. Herrero S. 1985. Bear attacks: their causes and avoidances. Lyons and Burford, New York, New York, USA. Huber D., Jakšič Z., Frković A., Štahan Ž., Kusak J., Majnarić D., Grubešic M., Kulić B., Sindičic M., Skrbinšek A.M., Lay V., Ljuština M., Zec D., Laginja R., Francetić I. 2008. Brown Bear Management Plan for the Republic of Croatia. Zagreb. Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w polskiej części Karpat [The brown bear Ursus arctos L. in the polish part of the Carpathians]. Studia Naturae 47:75-77. Klenzendorf S.A. 1997. Management of Brown Bears (Ursus arctos) in Europe. Masters of Science in Fisheries and Wildlife Sciences. Kovac J. 2004. Słowacja matecznikiem unijnych niedźwiedzi. Tatry 3(9): 42-43. Leigh J., Chamberlain M.J. 2008. Effects of aversive conditioning on behavior of nuisance Louisiana black bears. Human-Wildlife Conflicts 2(2):175-182. Lyons A. 2005. Activity patterns of urban American black bears in the San Gabriel Mountains of southern California. Ursus 16(2):255-262. Maehr D.S. 1984. Black bear depredation on bee yards in Florida. Proceeding of the Eastern Wildlife Damage Control Conference 1:133-135. Mazur R., Seher V. 2007. Socially learned foraging behavior in wild black bears, Ursus americanus. Animal Behaviour 75:1503-1508. 20

Mazur R. 2010. Does Aversive Conditioning Reduce Human-Black Bear Conflict? Journal of Wildlife Management 74(1):48-54. Peirce K.N., Van Daele L.J. 2006. Use of a garbage dump by brown bears in Dillingham, Alaska. Ursus 17(2):165-177. Prędki R. 2009. Wybrane zagadnienia dynamiki ruchu turystycznego w Bieszczadzkim Parku Narodowym w latach 2005-2008. Roczniki Bieszczadzkie 17:399-409. Rauer G., Kaczensky P., Knauer F. 2003. Experiences with aversive conditioning of habituated brown bears in Austria and other European countries. Ursus 14(2):215-224. Rigg R., Adamec M. 2007. Status, ecology and management of the brown bear (Ursus arctos) in Slovakia. SWS: 39-46. Signor K.D. 2010. Investigating methods to reduce black bear (Ursus americanus) visitation to anthropogenic food sources: conditioned taste aversion and food removal. Utah State University. Logan, Utah. Skawiński P. 2004. Niewinne początki dramatu. Tatry 3(9): 47. Wilman E.A., Tu P.N.V., Kerr W.A. 1987. Of bears and people: close encounters in the national parks. Journal of Environmental Management 24: 181-200 Zięba F., Zwijacz-Kozica T. 2004. Dom niedźwiedzi, park ludzi. Tatry 3(9): 30-41. Zięba F., Zwijacz-Kozica T. 2005. On czyli prawie wszystko o tatrzańskim niedźwiedziu. TPN. Zakopane:81-85. Zwijacz-Kozica T., Zięba F. 2010. Niedźwiedzie czasem atakują. Tatry 3(33): 44-46. 21

Ryc. 1. Miejsca w których stwierdzono przypadki sytuacji konfliktowych z udziałem niedźwiedzi (punkty na mapie odpowiadają numerom w tabeli 1). 22

Ryc.2. Miejsca i miejscowości w których zaleca się stosowanie odpowiednio zabezpieczonych śmietników i kontenerów. 23

Ryc. 3. Zmodyfikowany kontener typu KP-10. Zamiast czterech klap z każdej strony kontener ten posiada trzy klapy dodatkowo zamykane zasuwami. Ryc. 4. Dokładne wymiary kontenera typu KP-10. 24

Ryc. 5. Zmodyfikowany kontener typu KP-10. Zamiast klap proponuje się zastosowanie zamknięć typu włazowego. Dodatkowo proponuje się stosowanie zmodyfikowanych kontenerów typu KP-10 z systemem otwierania używanym w pojemnikach na zbiórkę odzieży. Ryc.6. Pojemnik do zbiórki odzieży. Specjalny otwór uniemożliwia wyjęcie zawartości pojemnika przez niepowołane osoby. Drzwi zabezpieczone przed włamaniem poprzez 2 rygle. Podobny pojemnik może być z powodzeniem stosowany jako śmietnik w miejscach bytowania niedźwiedzi. Koszt zakupu pojemnika o pojemności około 3m 3 wynosi ok. 1600 złotych. 25