Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 5, zeszyt 1, 46-50, 2012 Standard edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym KATARZYNA AUGUSTYNIUK 1, JACEK RUDNICKI 2, ELŻBIETA GROCHANS 1 Streszczenie Wyłącznie odpowiednio przygotowany, wyedukowany rodzic może zwiększyć bezpieczeństwo swoje i dziecka w okresie poporodowym. Odsetek adekwatnie przygotowanych młodych rodziców nie jest zadowalający, co skutkuje brakiem umiejętności na oddziałach poporodowych i co gorsze po wyjściu ze szpitala w środowisku domowym. Dlatego też priorytetowe miejsce powinny zająć działania uwzględniające promocję zdrowia oraz edukację pacjenta. Celem pracy było opracowanie standardu edukacji zdrowotnej realizowanej we wczesnym okresie poporodowym w oddziale szpitalnym. Opracowany na podstawie badań, autorski standard edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców jest oryginalnym schematem właściwego działania promującego zdrowie młodych rodziców i ich dziecka w okresie poporodowym. Istotne wydaje się jak najszybsze rozpowszechnianie i wprowadzenie do opieki nad matką i dzieckiem prezentowanego standardu edukacji poporodowej. Słowa kluczowe: standard, edukacja zdrowotna, okres poporodowy Wstęp Przyjście na świat dziecka związane jest z nowymi obowiązkami i zadaniami, zmienia się układ ról i system wartości w rodzinie. Narodziny dziecka są zarówno powodem szczęścia, jak i negatywnych emocji w postaci lęku czy niepewności wynikających z braku doświadczenia i wiedzy z zakresu opieki nad dzieckiem i jego pielęgnowania. Uczestnictwo rodzica w procesie diagnostyczno-leczniczo-pielęgnacyjnym noworodka jest tym większe, im bardziej są oni wyedukowani. W ostatnich latach obserwuje się rozwój perinatologii, której zasadniczym celem jest stworzenie jak najlepszych warunków dla przeżycia płodu i noworodka, a także zapewnienia optymalnego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego dziecka. Obniżenie współczynnika umieralności oznacza, że przeżywa więcej dzieci, w tym wcześniaków i chorych noworodków, co stawia nowe wymagania edukacyjne dla rodziców [1, 2]. Nabyta wiedza o problemach zdrowotnych i umiejętność obserwacji, pielęgnacji dziecka znacznie może zwiększyć jego szanse na przeżycie i prawidłowy rozwój. Realizacja działań edukacyjnych w okresie poporodowym przyczynić się może do zmniejszenia w tym czasie powikłań wynikających ze stanu zdrowia matki i dziecka, eliminacji zaniedbań w opiece nad niemowlęciem oraz utrzymania lepszych relacji w rodzinie. Celem pracy było opracowanie standardu edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym. Materiał i metody Dotychczas w literaturze nie odnaleziono odpowiednich zgodnych z definicją standardu norm, wzorców, modelu działań czy zadań profesjonalnych [3, 4] w odniesieniu do rodziców w okresie poporodowym. Autorski standard opracowany został zgodnie ze strukturą standardu z wykorzystaniem syntezy Danabediana i Wilsona [5]. Składa się on z oświadczenia standardowego, które określa ogólne założenia prezentowanej pracy. W skonstruowanym standardzie wyszczególniono również trzy rodzaje kryteriów: struktury, procesu i wyniku [6]. W opracowaniu standardu uwzględniono także przyjęte metody pracy położnej (później nazwanej edukatorem), wyniki badań naukowych prowadzanych w różnych działaniach położniczych, zasady etyki zawodowej, kompetencje położnej, zakres jej odpowiedzialności oraz respektowane i ogólnie przyjęte zasady postępowania w określonym stanie pacjenta. Dzięki temu prezentowany standard jest osiągalny, przestrzegalny, dynamiczny, zrozumiały, precyzyjny i sprawdzalny [3, 4]. W pierwszym etapie pracy w celu dokonania analizy zapotrzebowania na edukację w okresie poporodowym przeprowadzono badania metodą sondażu diagnostycznego wśród 400 położnic. Wyniki jednoznacznie wskazywały na potrzebę realizacji takiej formy edukacji we wczesnym okresie po porodzie na oddziałach neonatologiczno-położniczych [7]. W przeprowadzonych badaniach wykazano u młodych matek duży deficyt wiedzy i umiejętności praktycznych z zakresu opieki i pielęgnacji nad dzieckiem oraz w zakresie samoopieki w okresie połogowym. Kolejny etap to przygotowanie i opracowanie prezentowanego w niniejszej pracy standardu. Standard edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym Uzasadnienie Narodziny dziecka związane są ze szczęściem, radością, a także z lękiem i niepewnością. Występowanie nega- 1 Samodzielna Pracownia Propedeutyki Pielęgniarstwa, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie 2 Klinika Patologii Noworodka, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Standard edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym 47 tywnych emocji najczęściej związane jest z brakiem doświadczenia oraz wiedzy w zakresie opieki i pielęgnowania dziecka. Realizacja działań edukacyjnych na oddziale neonatologiczno-położniczym przyczyni się do zmniejszenia poporodowych powikłań występujących u matki i dziecka, eliminacji zaniedbań w opiece nad niemowlęciem oraz utrzymaniu prawidłowych relacji w rodzinie. Edukacja poporodowa realizowana w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa matki i jej dziecka po powrocie do domu. Oświadczenie standardowe Każdy rodzic uzyska niezbędną wiedzę na temat opieki i pielęgnacji dziecka, karmienia naturalnego oraz zasad higieny okresu połogu. Realizacja zadań edukacyjnych w Szkole Matek i Ojców będzie planowym działaniem przekazywanym w formie dostosowanej do zapotrzebowania wynikającego z rozpoznania deficytu umiejętności i wiedzy rodziców. Kryterium struktury 1) W oddziale do prowadzenia edukacji poporodowej wyznaczona jest osoba zwana edukatorem medycznym, posiadająca kompetencje z zakresu opieki nad matką i dzieckiem. Edukatorem będzie: położna, pielęgniarka, doradca laktacyjny. 2) Edukator systematycznie pogłębia swoją wiedzę zawodową poprzez samokształcenie, udział w kursach specjalizacyjnych, konferencjach i sympozjach naukowych. 3) Edukator posiada wiedzę z zakresu: przebiegu połogu fizjologicznego i powikłanego, laktacji i karmienia naturalnego, pielęgnacji i opieki nad noworodkiem zdrowym i chorym, dostępności form opieki nad położnicą i noworodkiem po opuszczeniu oddziału szpitalnego. 4) Edukator współpracuje z zespołem terapeutycznym w skład którego obok podmiotu opieki wchodzi lekarz neonatolog, lekarz położnik, psycholog, rehabilitant itd., 5) Edukator wykorzystuje odpowiednie środki dydaktyczne umożliwiające realizację Szkoły Matek i Ojców (załącznik 1). 6) Metody pracy edukatora z rodzicami to: dyskusja, pogadanka, objaśnienie, metoda przypadku, metoda sytuacyjna, pokaz z objaśnieniem, instruktaż. 7) Na oddziale neonatologiczno-położniczym są warunki do prowadzenia edukacji. 8) Edukacja poporodowa prowadzona jest na oddziale neonatologiczno-położniczym według programu Szkoły Matek i Ojców (załącznik 2). 9) Edukacja poporodowa prowadzona jest w wyodrębnionym miejscu oddziału neonatologiczno-położniczego lub na salach położnic na oddziale położniczym. 10) Edukator ustala częstotliwość (nie rzadziej niż dwa razy w tygodniu) i miejsce prowadzania spotkań edukacyjnych. 11) Treści programu oraz informacje o osobie/osobach prowadzących edukację, godzinach spotkań są umieszczone w widocznym miejscu oddziału neonatologiczno-położniczego, np. tablica informacyjna. 12) Czas realizacji edukacji poporodowej powinien być dostosowany do stanu samopoczucia położnic tak, aby zapewnić im optymalny przekaz informacji zdrowotnej z zapewnieniem komfortu psychicznego i fizycznego. 13) Edukator sporządza miesięczny raport przeprowadzonych spotkań edukacyjnych oraz raport urodzeń. 14) Oddział prowadzi monitoring liczby osób uczestniczących w zajęciach Szkoły Matek i Ojców. 15) Edukator posiada identyfikator o następującej treści: EDUKATOR MEDYCZNY, SZKOŁA MATEK I OJCÓW. Kryterium procesu 1) Edukator diagnozuje deficyt wiedzy i umiejętności rodziców. 2) Edukator określa motywację oraz sprawność psychofizyczną położnic /rodziców do zdobywania, pogłębiania i utrwalania wiedzy oraz umiejętności z zakresu pielęgnacji i opieki nad dzieckiem. 3) Edukator ustala sposób realizacji programu Szkoły Matek i Ojców uwzględniając: dobór miejsca edukacji, możliwości psychofizyczne odbiorcy, czas i środki dydaktyczne, treści i metody uczenia. 4) Edukator podczas realizacji programu edukacji poporodowej wykorzystuje wiedzę teoretyczną oraz umiejętności praktyczne dotyczące: opieki nad położnicą na oddziale poporodowym, opieki nad noworodkiem, kąpieli, przewijania i ubierania dziecka, karmienia naturalnego, psychologicznego przygotowania do macierzyństwa, dostępności form opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem po porodzie (poradnie laktacyjne, poradnie rodzinne, poradnie przyszpitalne i inne dostępne dla regionu, w jakim realizowana jest edukacja poporodowa). 5) Edukator motywuje rodziców do pogłębiania wiedzy na temat pielęgnacji i opieki nad dzieckiem, karmienia naturalnego oraz aktywizuje ich do czynnego uczestnictwa w pielęgnowaniu dziecka.
48 K. Augustyniuk, J. Rudnicki, E. Grochans 6) Edukator wykorzystując swoje kompetencje uczy rodziców rozpoznawania oraz właściwego postępowania w sytuacji pojawienia się problemów poporodowych dotyczących matki i dziecka. 7) Edukator zwraca uwagę na konieczność utrzymywania właściwych relacji pomiędzy rodzicami oraz wzajemnego wsparcia. 8) Edukator przekazuje rodzicom wiedzę o objawach mogących zwiastować zespół baby blues lub depresję poporodową. Przygotowuje współmałżonków/ partnerów do właściwego postępowania w sytuacji pojawienia się zaburzeń emocjonalnych. 9) Edukator wskazuje rodzicom konieczność realizacji i przestrzegania kalendarza szczepień oraz badań przesiewowych u dziecka. 10) Edukator przekazuje informacje o dostępności opieki medycznej dla matki i dziecka po opuszczeniu szpitala na terenie miejsca zamieszkania. Kryterium wyniku 1) W wyniku prowadzonej edukacji poporodowej położnica/rodzic posiada niezbędną wiedzę i motywację do karmienia naturalnego. 2) Rodzice są przygotowani do właściwej pielęgnacji i opieki nad dzieckiem. 3) Rodzice potrafią właściwie reagować w sytuacji pojawienia się problemów okresu poporodowego dotyczących matki i dziecka. Rodzic posiada wiedzę pozwalającą mu skontaktować się z właściwą placówką opieki zdrowotnej lub grupami wsparcia w sytuacji wystąpienia problemów zdrowotnych dotyczących matki lub dziecka. ZAŁĄCZNIK NR 1 Wykaz środków dydaktycznych stosowanych w Szkole Matek i Ojców: broszury, plakaty, czasopisma, tablice informacyjne, kaseta video, CD, TV, magnetowid, DVD, TV edukacyjna. ZAŁĄCZNIK NR 2 Program Szkoły Matek i Ojców I. Opieka nad położnicą w oddziale poporodowym Cel: nauczenie, utrwalenie, uzupełnienie wiedzy położnic dotyczącej zasad opieki i samoopieki w okresie połogu. 1) Przebieg połogu fizjologicznego. 2) Postępowanie w przypadku problemów pielęgnacyjnych w okresie połogu. 3) Higiena i odżywianie w okresu połogu. 4) Powrót płodności po porodzie i metody planowania rodziny. W wyniku podjętej edukacji położnica: Wymieni zmiany ogólnoustrojowe i w narządach rodnych po porodzie. Opisze charakter odchodów i zagadnienia związane z procesem inwolucji mięśnia macicy. Wyjaśni zasady higieny w okresie połogu. Scharakteryzuje postępowanie w przypadku problemów pielęgnacyjnych w okresie połogu. Wyjaśni zagadnienia dotyczące niektórych nieprawidłowości w okresie połogu (źle gojąca się rana krocza lub brzucha po cięciu cesarskim, ból krocza i ból brzucha, problemy z defekacją, nieprawidłowe odchody). Scharakteryzuje zagadnienia dotyczące płodności po porodzie, metod planowania rodziny (zasady metody niepłodności laktacyjnej i inne). II. Opieka nad dzieckiem Cel: nauczenie, utrwalenie, uzupełnienie wiedzy rodziców z zakresu pielęgnacji, opieki i wychowania dziecka. 1) Pielęgnacja dziecka. 2) Stany adaptacyjne noworodka. 3) Problemy okresu noworodkowego. 4) Kąpiel dziecka, ubieranie, pierwsze spacery. 5) Profilaktyka występowania zespołu nagłej śmierci niemowląt. 6) Badania przesiewowe u dziecka. 7) Szczepienia ochronne. 8) Zasady wprowadzania innych pokarmów niż mleko matki. W wyniku podjętej edukacji rodzice: Scharakteryzują zasady pielęgnacji dziecka (pielęgnacja skóry i błon śluzowych, pielęgnacja kikuta pępowinowego, oczu, uszu itp.). Wymienią stany adaptacyjne noworodka (spadek masy ciała, żółtaczka fizjologiczna, rumień noworodkowy, stolce przejściowe, obrzęk sutków i inne). Scharakteryzują problemy okresu noworodkowego i niemowlęcego (potówki, pleśniawki, ciemieniucha, odparzenia, kolka). Wymienią zasady kąpieli dziecka, odpowiedniego ubierania oraz pierwszych spacerów z dzieckiem. Wyjaśnią postępowanie zapobiegające występowaniu zespołowi nagłej śmierci niemowląt. Wymienią celowość wykonywania badań przesiewowych u dziecka. Przedstawią celowość szczepień ochronnych (kalendarza szczepień). Scharakteryzują zasady wprowadzania posiłków uzupełniających dla dzieci karmionych piersią.
Standard edukacji poporodowej realizowanej w Szkole Matek i Ojców na oddziale neonatologiczno-położniczym 49 III. Karmienie naturalne Cel: utrwalenie, uzupełnienie wiedzy rodziców z zakresu karmienia naturalnego oraz motywowanie matek do wyłącznego karmienia piersią dziecka. 1) Zalety karmienia piersią. 2) Zasady i technika karmienia. 3) Najczęściej występujące problemy laktacyjne (uszkodzone brodawki, nawał mleczny, zastój pokarmu, zapalenie piersi, kryzys laktacyjny i inne). 4) Dieta matki karmiącej piersią. 5) Stosowanie leków podczas laktacji. W wyniku podjętej edukacji matka powinna: karmić swoje dziecko piersią, przeciwdziałać wystąpieniu problemów laktacyjnych, a w przypadku ich pojawienia się znać sposoby właściwego postępowania. IV. Psychologiczne przygotowanie do macierzyństwa/ojcostwa Cel: zdrowie psychiczne rodziców. Rozwijanie właściwych relacji pomiędzy rodzicami i dzieckiem. 1) Rozwój emocjonalny matki i dziecka w okresie poporodowym. 2) Sposoby stymulacji dotykowej. 3) Sposoby komunikacji rodziców z dzieckiem. 4) Rola ojca dziecka w okresie poporodowym. 5) Wczesne objawy depresji poporodowej, zespół objawów baby blues. W wyniku podjętej edukacji rodzice będą potrafić: Scharakteryzować rozwój emocjonalny matki i dziecka oraz relacje między małżonkami w okresie poporodowym. Wyjaśnić sposoby komunikacji z dzieckiem po porodzie (dotyk, głaskanie, masaż, kangurowanie). Scharakteryzować rolę ojca w okresie poporodowym. Opisać zmiany w życiu rodziny po narodzinach dziecka. Przedstawić problemy związane z zespołem baby blues i depresji poporodowej. V. Dostępność form opieki zdrowotnej nad położnicą i noworodkiem po porodzie Cel: Zapoznanie rodziców z dostępnością opieki medycznej nad matką i dzieckiem po porodzie 1) Informacje na temat opieki nad położnicą i noworodkiem po opuszczeniu szpitala. 2) Zadania położnej rodzinnej. 3) Zakres obowiązkowych badań profilaktycznych dla kobiet finansowanych z NFZ. W wyniku podjętej edukacji rodzice będą potrafili: Wymienić sposoby poszukiwania pomocy medycznej w przypadku pojawienia się problemów poporodowych dotyczących matki lub dziecka. Dyskusja Stan umiejętności i wiedzy rodziców w zakresie opieki nad dzieckiem i higieny w okresie połogu jest bardzo zróżnicowany. Przygotowanie do roli rodzica wynika między innymi z możliwości dostępu do form edukacji w okresie przedporodowym, jak również z indywidualnej potrzeby kobiety czy współmałżonka. Działania edukacyjne w okresie okołopoporodowym powinny być integralną częścią opieki nad matką i ojcem, powinny być one realizowane już w okresie prokreacji w szkołach, poradniach rodzinnych, u lekarza ginekologa, położnika w czasie pierwszej wizyty kobiety ciężarnej i przez całą ciążę w Szkołach Rodzenia. Niemniej ważna w okresie okołoporodowym jest edukacja poporodowa, realizowana w oddziałach neonatologiczno-położniczych, gdyż w okresie tym występuje największa potrzeba i motywacja do pozyskania niezbędnych umiejętności i wiedzy. Jest to czas największej szansy na formowanie właściwego podejścia do zachowań warunkujących zdrowie, albowiem umiejętność bycia matką nie jest darem, jaki kobieta otrzymuje z chwilą narodzin [8]. Stright i Harrison [9] z Uniwersytetu Philadelphia utrzymują, że właściwe przygotowanie młodych rodziców do opieki nad noworodkiem, kształtowanie prawidłowych relacji między rodzicami a dzieckiem jest niezbędne, szczególnie w sytuacji rodziców dziecka chorego lub przedwcześnie urodzonego, gdzie właściwie prowadzona edukacja zdrowotna stanowić będzie niezbędne ogniwo do prawidłowej współpracy, porozumienia, pielęgnacji oraz kształtowania więzi emocjonalnych między rodzicem a dzieckiem [10-13]. Dlatego bardzo ważne jest, by podczas opieki nad kobietą w okresie połogu jeszcze w warunkach szpitalnych nie zabrakło miejsca na edukację zdrowotną, wsparcie oraz pomoc emocjonalno-instrumentalną mającą na celu uzupełnienie lub uporządkowanie wiedzy i umiejętności, jakie kobieta posiada. Tylko profesjonalna i empatyczna praca merytorycznie przygotowanego edukatora, nakierowana na uzupełnianie deficytu wiedzy młodej matki w trudnym okresie poporodowym ułatwi jej adaptację do nowej roli i nowych obowiązków, natomiast zespołowi terapeutycznemu pozwoli udoskonalić kontakt z pacjentką i wzajemne relacje. Edukacja bowiem polega na zamierzonym wpływaniu na osobowość, eliminowaniu szkodliwych zachowań, opanowaniu potrzebnej wiedzy i umiejętności po to, aby dana osoba mogła czuć się odpowiedzialna za zdrowie swoje i w tym przypadku swojego dziecka. W dzisiejszych czasach standaryzacja w pielęgniarstwie stała się jednym z głównych narzędzi pracy pielęgniarki/położnej, dlatego konieczne stało się opracowanie prezentowanego standardu edukacji poporodowej, który
50 K. Augustyniuk, J. Rudnicki, E. Grochans oprócz poprawy jakości usług medycznych zapewni rodzicom bezpieczeństwo. Wykorzystując doświadczenie zawodowe, podstawę teoretyczną, potrzeby czy wymogi można sądzić, że standaryzacja w opiece nad pacjentem jest w stanie zapewnić mu poprawę jakości opieki medycznej, jego satysfakcję oraz bezpieczeństwo całego społeczeństwa. Wnioski Wydaje się celowe propagowanie i wprowadzenie w oddziały poporodowe prezentowanego standardu w celu poprawy jakości całościowej opieki nad matką i jej dzieckiem. Celowość i kompetencje zawodowe oraz empatyczność edukatora realizującego program Szkoły Matek i Ojców w oparciu o prezentowany standard pozwoli na zapewnienie bezpieczeństwa rodzicom po wyjściu ze szpitala. Piśmiennictwo [1] Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju. (2007) Raport: Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat. Polska 2006. [2] Karski J. (1999) Promocja zdrowia. Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia, [3] Piątek A. (red.) (1995) Standardy praktyki w zawodzie pielęgniarki i położnej. Biuletyn Komisji Standardów i Kwalifikacji Zawodowych Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych, [4] Lenartowicz H. (1998) Zarządzanie Jakością w pielęgniarstwie. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa, s. 59-60. [5] Pritchard A.P., Mallett J. (1992) The Royal Marsden Hospital Manual of Clinical Nursing procedures, 3rd ed. Blackwell Scientific Publications, Oxford. [6] Lenartowicz H. (1998) Zarządzanie jakością w pielęgniarstwie. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa, s. 61-62. [7] Augustyniuk K., Rudnicki J. i wsp. (2007) Opinie położnic na temat zapotrzebowania na edukację poporodową w Szkole Matek na oddziale położniczo-neonatologicznym. Problemy Terapeutyczno-Pielęgnacyjne od poczęcia do starości. Problemy Higieny i Epidemiologii 88(sup. 07). [8] Borkowski W. (2007) Opieka pielęgniarska nad noworodkiem. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków, s. 111-117. [9] Stright B., Harrison L. (1996) Maternal-newborn nursing. Lippincott, Philadelphia. [10] Helwich E. (2002) Wcześniak. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, [11] Iwanowicz-Palus G. (2000) Zadania położnej w oddziale położniczo-noworodkowym. Pielęg. i Położ. 9: 4-8. [12] Kornacka K. (red.) (2003) Noworodek przedwcześnie urodzony pierwsze lata życia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, [13] Makara-Studzińska M. (red.) (2009) Psychologia w położnictwie i ginekologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, J Katarzyna Augustyniuk Samodzielna Pracownia Propedeutyki Pielęgniarstwa Pomorski Uniwersytet Medyczny ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin e-mail: augustyniuk@poczta.onet.pl The standard of postnatal education provided by the School for Mothers and Fathers in neonatal and maternity wards Only well-prepared and educated parents can assure safety to themselves and their children during the postnatal period. Since the percentage of newly parents having necessary knowledge and skills to take care of their babies is not satisfactory, health promotion and health education should be a priority. The aim of this study was to elaborate the standard of health education provided in the early postnatal period in maternity wards. The author s standard of postnatal education provided by the School for Mothers and Fathers is based on the author s previous studies. This is an original health promotion programme for newly-delivered parents in the postnatal period, whose popularization and implementation seems purposeful and reasonable. Key words: standard, health education, School for Mothers and Fathers, postnatal period