Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 65 74, 2007. KRZYSZTOF PIĄTEK Zakład Ekologii Roślin Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński (doktorant) 31-512 Kraków, ul. Kopernika 27 e-mail: piatek@interia.eu Chronione i zagrożone rośliny naczyniowe okolic Jodłowej na Pogórzu Ciężkowickim Wstęp Okolice Jodłowej jeszcze do lat dziewięćdziesiątych XX w. były słabo zbadane pod względem florystycznym. Floryści z XIX w.: Herbich (1834), Grzegorzek (1868), Knapp (1869, 1872), Heger (1871) i Kotowicz (1874, 1875, 1876, 1877) prowadzili badania w okolicach Tarnowa, Jasła i Biecza, nie docierając niestety do najbliższych okolic Jodłowej. Pewnych danych na temat wybranych gatunków dostarcza praca Wiśniewicza (1961), który podał listę florystyczną Liwocza i okolic, oraz prace monograficzne na temat ich rozmieszczenia w Karpatach (Kornaś, Wróbel 1972, Dzwonko 1974). Podstawowym źródłem florystycznym jest opracowanie monograficzne całego Pogórza Ciężkowickiego (Kornaś i in. 1996), gdzie dla kwadratu ATPOL EF: 89 (Zając A., Zając M. 2001) podano około 450 gatunków roślin naczyniowych. Dodatkowe źródła to monografie: florystyczna (Towpasz 1987) i geobotaniczna (Towpasz 1990) Pogórza Strzyżowskiego. Celem badań było wykonanie inwentaryzacji florystycznej obszaru kwadratu EF: 89, w którego centrum znajduje się Jodłowa, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków chronionych i zagrożonych. 65
Położenie i granice terenu badań Granice badań są na całym swym przebiegu sztuczne; stanowi je ramka kwadratu ATPOL EF89 o powierzchni 100 km 2. Jego centrum stanowi wieś Jodłowa (ryc. 1). Najniższe położenia (koło Kamienicy Dolnej, w dolinie Wisłoki) przypadają na wysokość 189 m n.p.m., najwyższe występują w masywie Liwocza, dochodząc do 495 m n.p.m. (okolice przełęczy między Małym Liwoczem a Górą Kamińską). Omawiany teren leży prawie w całości na Pogórzu Ciężkowickim. Jedynie północno-wschodni skrawek kwadratu stanowi fragment Pogórza Strzyżowskiego (Kondracki 1994). 0 1 2 3 4 0 Lubcza Wolanka Jod³ówka Wis³oka Zamczysko 1 Jod³owa 2 3 P a s m o B r z a 54 n k i Dêbowa 4 50 2 km 16 24 A B C D Ryc. 1. Położenie terenu badań (kwadrat ATPOL EF: 89) i jego podział na kwadraty 2 2 km (linia przerywana): A lasy, B rzeki, C obszary zabudowane, D drogi. Fig. 1. Location of the study area within the EF: 89 square of the ATPOL grid and its division into 2 2 km subsquares (dashed lines): A forests, B streams, C build-up areas, D roads. 66
Materiały i metody Badania prowadzono metodą kartogramu, starając się o możliwie dokładne i proporcjonalne zbadanie obszaru, jaki stanowi obręb kwadratu EF89. Na pewne miejsca zwrócono jednak szczególną uwagę. Dokładną eksplorację florystyczną przeprowadzono zwłaszcza na obszarze pasma Brzanki, grzbietu Czubacizny-Zamczyska oraz skrawka doliny Wisłoki. Są to miejsca stosunkowo najmniej przekształcone przez człowieka. Podstawą była siatka 2 2 km przyjęta w ATPOL-u (Zając A., Zając M. 2001), która została naniesiona na mapy topograficzne 1:10 000 (GGK 2002) arkusze: Jodłowa, Jodłowa Górna, Błażkowa, Czermna, Swoszowa, Kowalowa, Szerzyny, Jabłonica i Przeczyca. W ten sposób powstało 25 kwadratów o boku 2 km. Prace terenowe prowadzono z użyciem formularzy w latach 2003 2005 w czasie pełnych 3 okresów wegetacyjnych, a w latach 2006 2007 ekstensywnie je uzupełniano. Miejsca spisów były dokładnie lokalizowane wedle współrzędnych geograficznych, miejscowości, przysiółków, wzgórz, itp. W celu dokładnego zlokalizowania stanowisk podawanych przez autorów opublikowanych monografii i umieszczenia ich w przyjętej siatce kwadratów wykorzystano także oryginalne formularze (Kornaś J., Medwecka-Kornaś A., Towpasz K.; materiały niepublikowane), które stanowiły bazę do powstania opracowania Pogórza Ciężkowickiego (Kornaś i in. 1996). Z 521 formularzy po dokładnej analizie wybrano 30, których miejsca spisu zlokalizowane były na obszarze badań. Z kolei z opracowania Pogórza Strzyżowskiego (Towpasz 1987) wybrano 3 stanowiska, znajdujące się na obszarze pracy w kwadracie 04. Zebrane wyniki, na które złożyły się własne notowania oraz dane poprzednich badaczy pozwoliły na wyróżnienie najbardziej ciekawych pod względem florystycznym miejsc na obszarze badań. Wyniki Na badanym obszarze stwierdzono 36 gatunków chronionych, z czego 28 podlega ochronie ścisłej, a 8 częściowej (Rozporządzenie 2004). Stanowi to 6,1% flory naczyniowej 67
terenu badań. Stwierdzono także występowanie 13 gatunków, które posiadają znany stopień zagrożenia (Zarzycki, Szeląg 2006). Dwa gatunki są rzadkie, a więc potencjalnie zagrożone. W przedstawionym poniżej wykazie gatunków i stanowisk zastosowano następujące symbole i skróty:? występowanie gatunku nie zostało potwierdzone w trakcie badań, ochrona ścisła (! wymóg ochrony czynnej), ochrona częściowa, V gatunek narażony, [V] narażony na izolowanych populacjach, R gatunek rzadki, * stanowisko podane w literaturze lub materiałach niepublikowanych, nie potwierdzone w trakcie badań, K Kornaś i in. 1996, T Towpasz 1987, UJ Herbarium Instytutu Botaniki UJ. Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth [V] Dość często; w buczynach; 5 stan.: 03 Dęborzyn (K), 33 Dębowa, 42 Czermna-Nagórze, 43 Dębowa* (K), 44 Mały Liwocz. Pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris (L.) Tod. Bardzo rzadko; w wilgotnej buczynie; 1 stan.: 03 Dęborzyn (K). Podrzeń żebrowiec Blechnum spicant (L.) Roth Często; w borach jodłowych; 7 stan.: 30 m. Wisową a Swoszową, 31 Wisowa, 32 Rysowany Kamień* (K), 40 Swoszowa, 41 m. Czermną a Swoszową* (K), 42 Czermna-Nagórze, 43 Dębowa* (K). Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. Dość często; na skałkach piaskowcowych oraz w podłożu na dnie lasu; 5 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 13 Jodłowa Dln., 32 Rysowany Kamień, 33 Dębowa* (K), 41 Czermna-Przydole. Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia Ehrh. Pospolicie; w łęgach i na młakach; 13 stan.: 03 Dęborzyn (K), 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 10 Lubcza-Budaki, 12 Jodłowa- Pańskie Pola, 13 Jodłowa Dln., 14 Przeczyca* (K), Przeczyca* (T), 21 Jodłowa Grn., 23 m. Dębową a Biedoszycami* (K), 24 Jodłowa Dln.-Potoki (K), 31 Wisowa, 43 Dębowa (K), 42 Czermna-Nagórze, 44 Mały Liwocz.? Skrzyp pstry Equisetum variegatum Schleich. B. rzadko; na kamieńcach Wisłoki; 1 stan.: 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T). Wroniec widlasty Huperzia selago (L.) Bernh. ex Schrank & Mart. [V] Niezbyt często; w borach jodłowych; 3 stan.: 03 68
Dęborzyn* (K), 30 m. Wisową a Swoszową, 41 m. Czermną a Swoszową* (K). Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum L. Niezbyt często; w borach jodłowych; 4 stan.: 30 m. Wisową a Swoszową, 33 Dębowa, 41 m. Czermną a Swoszową* (K), 42 Czermna-Nagórze. Widłak goździsty Lycopodium clavatum L. Niezbyt często; w acydofilnych zbiorowiskach leśnych; 3 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 32 Rysowany Kamień (K), 41 m. Czermną a Swoszową* (K).? Goździk kosmaty Dianthus armeria L.! B. rzadko; na miedzy; 1 stan.: 33 Dębowa* (K). Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. Często; w lasach liściastych; 9 stan.: 01 Lubcza (K), 03 Dęborzyn (K), 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T), 10 Lubcza-Budaki, 12 Jodłowa-Pańskie Pola, 13 Jodłowa Dln., 21 Jodłowa Grn., 22 Jodłowa-Miasto, 24 Jodłowa Dln.-Potoki (K).? Jaskier polny Ranunculus arvensis L. [V] Rzadko; na polach; 2 stan.: 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T), 33 Dębowa* (K).? Skrytek drobnoowockowy Aphanes inexpectata W. Lippert V B. rzadko; na polu; 1 stan.: 43 Dębowa* (K). Wilżyna bezbronna Ononis arvensis L. Często; na łąkach, pastwiskach i przydrożach; 9 stan.: 02 m. Dzwonową a Lubczą* (K), 03 Dęborzyn* (K), 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 14 Przeczyca* (K), Przeczyca* (T), 22 Jodłowa* (K), 23 Jodłowa-Biedoszyce, 32 Rysowany Kamień (K), 33 Dębowa* (K), 40 Swoszowa* (K). Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. Dość często; w grądach i buczynach; 6 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 10 Lubcza-Budaki, 14 Przeczyca* (T), 32 Rysowany Kamień, 43 Dębowa* (K). Kłokoczka południowa Staphylea pinnata L. B. rzadko; w bukowym wariancie grądu; 1 stan.: 03 Dęborzyn (K). Kruszyna pospolita Frangula alnus Mill. Często; w lasach i zaroślach; 9 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 10 Lubcza-Budaki, 14 Przeczyca* (T), 23 m. Dębową a Biedoszycami* (K), 24 Jodłowa Dln.-Potoki* (K), 31 Wisowa* (K), 41 m. Czermną a Swoszową* (K), 43 Dębowa (K), 44 Mały Liwocz* (K). 69
Bluszcz pospolity Hedera helix L. Pospolicie; w grądach i buczynach; 16 stan.: 01 Lubcza (K), 02 Dzwonowa, 03 Dęborzyn (K), 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 10 Lubcza- Budaki, 12 Jodłowa-Pańskie Pola, 13 Jodłowa Dln., 14 Przeczyca* (T), 20 Jodłowa Grn.-Gilowa, 21 Jodłowa Grn., 23 m. Dębową a Biedoszycami (K), 24 Jodłowa Dln.-Potoki (K), 32 Rysowany Kamień (K), 42 Czermna-Nagórze, 43 Dębowa (K), 44 Mały Liwocz (K). Pierwiosnka wyniosła Primula elatior (L.) Hill Dość często; w wilgotnych lasach i zaroślach; 6 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T), 10 Lubcza- Budaki, 24 Błażkowa-Granice, 32 Rysowany Kamień, 42 Czermna-Nagórze. Pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna L. Niezbyt często; na zrębie i we wciosach w buczynie; 3 stan.: 03 Dęborzyn (K), 32 Rysowany Kamień, 44 Mały Liwocz. Centuria pospolita Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea Dość często; na ugorach, zboczach i miedzach; 6 stan.: 03 Dęborzyn* (K), 24 Błażkowa-Granice, 32 Rysowany Kamień, 33 Dębowa* (K), 41 m. Czermną a Swoszową* (K), 44 Mały Liwocz.? Goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L.! V B. rzadko; na podmokłej łące; 1 stan.: 33 Dębowa* (UJ; lg. Wiśniewicz). Przytulia wonna Galium odoratum (L.) Scop. Często; w grądach i buczynach; 8 stan.: 01 Lubcza (K), 03 Dęborzyn (K), 10 Lubcza-Budaki, 21 Jodłowa Grn., 32 Rysowany Kamień (K), 43 m. Czermną a Dębową, 42 Czermna-Nagórze, 44 Mały Liwocz (K). Kalina koralowa Viburnum opulus L. Często; w lasach liściastych i na ich obrzeżach; 8 stan.: 01 Lubcza (K), 03 Dęborzyn* (K), 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 10 Lubcza- Budaki, 22 Jodłowa-Miasto, 23 Jodłowa-Biedoszyce, 24 Jodłowa Dln.-Potoki* (K), 32 Rysowany Kamień. Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum L. [V] Rzadko; w buczynie; 2 stan.: 03 Dęborzyn (K), 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą (T). Cebulica dwulistna Scilla bifolia L. Rzadko; w łęgu i grądzie; 2 stan.: 03 Czubacizna-Zamczysko, 10 Lubcza- Budaki. 70
? Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. B. rzadko; w grądzie;1 stan.: 33 Dębowa* (UJ; lg. Wiśniewicz).? Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L.! B. rzadko; na podmokłej łące; 1 stan.: 33 Dębowa* (UJ; lg. Wiśniewicz).? Turzyca ptasie łapki Carex ornithopoda Willd. [V] B. rzadko; w murawie kserotermicznej na zboczu doliny Wisłoki; 1 stan.: 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T). Stokłosa żytnia Bromus secalinus L. [V] B. często; w zbożu; 10 stan.: 03 Czubacizna-Zamczysko, 04 Przeczyca-Podlesie* (K), 14 Przeczyca* (K), 22 Jodłowa (K), 24 Jodłowa Dln.-Potoki* (K), 32 Rysowany Kamień, 33 Dębowa* (K), 40 Swoszowa, 41 m. Czermną a Swoszową* (K), 43 Dębowa* (K).? Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt Summerh.! Rzadko; na podmokłych łąkach; 2 stan.: 43 Dębowa* (K), 44 Mały Liwocz* (K). Podkolan biały Platanthera bifolia (L.) Rich. Niezbyt często; w neutrofilnych lasach i na polanach; 3 stan.: 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T), 32 Rysowany Kamień, 44 Mały Liwocz* (K). Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. B. rzadko; w buczynie na wierzchowinie, w siodle między Czubacizną a Zamczyskiem; 1 stan.: 03 Dęborzyn (K). Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz Niezbyt często; w neutrofilnych lasach i na ich obrzeżach, wyjątkowo w obrębie gospodarstwa, gdzie prawdopodobnie okaz został przeniesiony wraz z młodą leszczyną; 4 stan. 01 Lubcza* (K), 03 Dęborzyn* (K), 22 Jodłowa-Miasto, 31 Wisowa (w dwóch miejscach). Kruszczyk siny Epipactis purpurata Sm. R B. rzadko; w grądzie na stoku Zamczyska, opadającym do doliny Wisłoki; 1 stan. 03 Dęborzyn (K).? Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) Crantz V B. rzadko; na podmokłej łące; 1 stan.: 04 m. Kamienicą Dln. a Przeczycą* (T). Buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce V B. rzadko; w przesuszonym grądzie na zboczu o wystawie północnej; 1 stan.: 23 Jodłowa-Miasto. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch V Niezbyt często; w grądach i buczynach; 4 stan.: 03 71
Dęborzyn* (K), 32 Rysowany Kamień (K), 43 m. Czermną a Dębową, 44 Mały Liwocz (K). Gnieźnik leśny Neottia nidus avis (L.) Rich. B. rzadko; w wilgotnej buczynie przy żółtym szlaku turystycznym w miejscu, gdzie wychodzi on z lasu na drogę; 1 stan.: 32 Wisowa. Obrazki alpejskie Arum alpinum Schott & Kotschy R B. rzadko; podany z grzbietu Zamczyska, gdzie rośnie w obrębie misy źródliskowej w buczynie; 1 stan.: 03 Dęborzyn (K). Niestety, nie udało się potwierdzić wszystkie wcześniej podane z obszaru badań stanowiska gatunków chronionych i zagrożonych, a niektóre z nich mogły zaniknąć na tym terenie. Powodem mogły być zmiany siedliskowe związane z intensyfikacją zabiegów agrotechnicznych, bądź z osuszaniem kompleksów łąkowych i zarzuceniem tradycyjnych zabiegów pratotechnicznych. Rekompensatą może być fakt, iż znaleziono 2 nowe, nie notowane wcześniej na tym terenie gatunki z listy zagrożonych: buławnika wielkokwiatowego i wrońca widlastego. Największa liczba (25) gatunków chronionych i zagrożonych koncentruje się w kwadracie ATPOL EF89 03. Są to gatunki związane z grzbietem Czubacizny-Zamczyska k. Dęborzyna, dla którego istnieją już plany ochrony rezerwatowej. W większości kwadratów liczba wyróżnionych gatunków nie przekracza dziesięciu 10 lub więcej gatunków podawano jeszcze tylko z kwadratów 04 (14), 32 (14), 33 (11), 43 (11) i 44 (10). Część stanowisk roślin chronionych i zagrożonych koncentruje się na obszarze Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki, przebiegającego przez południową część obszaru badań. Wyniki przeprowadzonych badań mogą być wstępem do przeprowadzenia szczegółowych poszukiwań pod kątem objęcia odpowiednią formą ochrony najbogatszych w cenne gatunki miejsc w okolicach Jodłowej. Podziękowania: Autor pragnie wyrazić wdzięczność Pani Doc. dr hab. Krystynie Towpasz za przejżenie treści notatki. Pani Dr Alinie Stachurskiej-Swakoń dziękuję za zrewidowanie materiałów zielnikowych. 72
SUMMARY Piątek K. Protected and threatened vascular plants of the neighbourhood of Jodłowa in the Pogórze Ciężkowickie Hills (SE Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 65 74, 2007. Floristic investigations of an area of 100 km 2 within the EF: 89 square of the ATPOL grid were carried out in 2003 2007. Flora of vascular plants consisted of 588 taxa; in that number there are 36 protected and 13 threatened species. The largest number of these species (25) was recorded in the Czubacizna-Zamczysko Hill near Dęborzyn (2 2-km subsquare EF: 89 03), while in most of remaining squares their number did not exceed 10. PIŚMIENNICTWO Dzwonko Z. 1974. Rumex sanguineus L. w Polsce Rumex sanguineus L. in Poland. Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Prace Bot. 2: 7 24. GGK 2002. Mapa Topograficzna Polski. Skala 1: 10 000, arkusze: Jodłowa, Jodłowa Górna, Błażkowa, Czermna, Swoszowa, Kowalowa, Szerzyny, Jabłonica i Przeczyca. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Grzegorzek W. 1868. Spis roślin w różnych okolicach Galicyi zebranych. Spraw. Kom. Fizjogr. C.K. Tow. Nauk. Krak. 2: 34 51. Heger R. 1871. Spis roślin jawnokwiatowych z okolic Tarnowa. Spraw. Kom. Fizjogr. C.K. Tow. Nauk. Krak. 5: 7 22. Herbich F. 1834. Reise-Bericht. Botanischer Ausflug in die galizischkarpatischen Alpen des Sandezer Kreises. Allg. Bot. Zeitung (Regensburg) 36: 561 576. Knapp A. 1869. Przyczynek do flory obwodów jasielskiego i sanockiego. Spraw. Kom. Fizjogr. C.K. Tow. Nauk. Krak. 3: 74 109. Knapp A. 1872. Die bisher bekannten Pflanzen Galiziens und der Bukowina. Verlag Braumüller, Wien. Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa. Kornaś J., Medwecka-Kornaś A., Towpasz K. 1996. Rośliny naczyniowe Pogórza Ciężkowickiego (Karpaty Zachodnie) Vascular 73
plants of Pogórze Ciężkowickie (Western Carpathians). Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Prace Bot. 28: 1 170. Kornaś J., Wróbel J. 1972. Materiały do Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 5. Staphylea pinnata L. Materials to the Atlas of Distribution of Vascular Plants in the Polish Carpathian Mts. 5. Staphylea pinnata L. Roczn. Dendrol. 26: 27 31. Kotowicz A. 1874. Częściowy spis roślin jawnopłciowych z okolicy Biecza. Spraw. Kom. Fizjogr. 8: 41 48. Kotowicz A. 1875. Spis roślin jawnopłciowych zbieranych w okolicy Biecza w roku 1874. Spraw. Kom. Fizjogr. 9: 46 48. Kotowicz A. 1876. Rośliny z okolic Biecza. Spraw. Kom. Fizjogr. 10: 112 115. Kotowicz A. 1877. Spis roślin w okolicy Biecza zebranych w r. 1876. Spraw. Kom. Fizjogr. 11: 154. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną wraz z załącznikami. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1764. Towpasz K. 1987. Rośliny naczyniowe Pogórza Strzyżowskiego The Vascular Plants of the Strzyżów Foothils (Southern Poland). Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Prace Bot. 16: 1 157. Towpasz K. 1990. Charakterystyka geobotaniczna Pogórza Strzyżowskiego Geobotanical descriptions of the Strzyżów Foothils. Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habilitacyjne 178: 1 246. Wiśniewicz K. 1961. Roślinność Liwocza i jego okolic. Praca magisterska, Inst. Bot. UJ, Kraków. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland, Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Inst. Botaniki PAN, Kraków. 74