Budownictwo komunikacyjne Komunikacja zbiorowa. Elementy inżynierii ruchu.
WIADOMOŚCI OGÓLNE KOMUNIKACJA ZBIOROWA Transport zbiorowy (publiczny transport zbiorowy, transport publiczny) system powszechnie dostępnego zorganizowanego, masowego przewozu osób za pomocą odpowiednich środków transportu na terenie miasta i terenów podmiejskich (transport miejski), powiatu, województwa (transport regionalny) i kraju. Współcześnie do podstawowych środków transportu zbiorowego należą: w transporcie lądowym szynowym: kolei metro tramwaj w transporcie lądowym kołowym: autobus trolejbus w transporcie na wodach śródlądowych i morskich: statek pasażerski
w transporcie napowietrznym: samolot pasażerski Przeciwieństwo transportu zbiorowego stanowi transport indywidualny. W Polsce podstawowe kwestie dotyczące publicznego transportu zbiorowego reguluje ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym. Ustawa określa zasady organizacji i funkcjonowania regularnego przewozu osób w publicznym transporcie zbiorowym realizowanego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz w strefie trans-granicznej, w transporcie drogowym, kolejowym, innym szynowym, linowym, linowo-terenowym, morskim oraz w żegludze śródlądowej. Ustawa określa także zasady finansowania regularnego przewozu osób w publicznym transporcie zbiorowym, w zakresie przewozów o charakterze użyteczności publicznej, realizowanego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w transporcie, o którym wyżej.
PODSTAWOWE DEFINICJE komunikacja miejska gminne przewozy pasażerskie wykonywane w granicach administracyjnych miasta albo: a) miasta i gminy, b) miast, albo c) miast i gmin sąsiadujących jeżeli zostało zawarte porozumienie lub został utworzony związek międzygminny w celu wspólnej realizacji publicznego transportu zbiorowego; gminne przewozy pasażerskie przewóz osób w ramach publicznego transportu zbiorowego wykonywany w granicach administracyjnych jednej gminy lub gmin sąsiadujących, które zawarły stosowne porozumienie lub które utworzyły związek międzygminny; inne niż przewozy powiatowe, wojewódzkie i międzywojewódzkie; linia komunikacyjna połączenie komunikacyjne na: a) sieci dróg publicznych albo b) liniach kolejowych, innych szynowych, linowych, linowo-terenowych, albo c) akwenach morskich lub wodachśródlądowych
wraz z oznaczonymi miejscami do wsiadania i wysiadania pasażerów na liniach komunikacyjnych, po których odbywa się publiczny transport zbiorowy; międzynarodowe przewozy pasażerskie przewóz osób w ramach publicznego transportu zbiorowego wykonywany z przekroczeniem granicy Rzeczypospolitej Polskiej, z wyłączeniem przewozów realizowanych w strefie trans-granicznej; międzywojewódzkie przewozy pasażerskie przewóz osób w ramach publicznego transportu zbiorowego wykonywany z przekroczeniem granicy województwa; inne niż przewozy gminne, powiatowe i wojewódzkie; powiatowe przewozy pasażerskie przewóz osób w ramach publicznego transportu zbiorowego wykonywany w granicach administracyjnych co najmniej dwóch gmin i niewykraczający poza granice jednego powiatu albo w granicach administracyjnych powiatów sąsiadujących, które zawarły stosowne porozumienie lub które utworzyły związek powiatów; inne niż przewozy gminne, wojewódzkie i międzywojewódzkie; przewoźnik przedsiębiorca uprawniony do prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie przewozu osób na podstawie potwierdzenia zgłoszenia przewozu, a w transporcie kolejowym na podstawie decyzji o przyznaniu otwartego dostępu;
przewóz o charakterze użyteczności publicznej powszechnie dostępna usługa w zakresie publicznego transportu zbiorowego wykonywana przez operatora publicznego transportu zbiorowego w celu bieżącego i nieprzerwanego zaspokajania potrzeb przewozowych społeczności na danym obszarze; publiczny transport zbiorowy powszechnie dostępny regularny przewóz osób wykonywany w określonych odstępach czasu i po określonej linii komunikacyjnej, liniach komunikacyjnych lub sieci komunikacyjnej; sieć komunikacyjna układ linii komunikacyjnych obejmujących obszar działania organizatora publicznego transportu zbiorowego lub część tego obszaru; transport drogowy transport w rozumieniu ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym; transport inny szynowy przewóz osób środkiem transportu poruszającym się po szynach lub torach kolejowych, w tym tramwajem lub metrem; inny niż transport kolejowy i transport linowo-terenowy; transport kolejowy przewóz osób środkiem transportu poruszającym się po torach kolejowych; transport linowy przewóz osób środkiem transportu poruszającym się za pomocą napowietrznej liny ciągnącej;
transport linowo-terenowy przewóz osób środkiem transportu poruszającym się po szynach za pomocą liny napędowej; transport morski przewóz osób środkiem transportu morskiego po morskich wodach wewnętrznych lub po morzu terytorialnym; Publiczny transport zbiorowy może być wykonywany przez operatora publicznego transportu zbiorowego lub przewoźnika spełniających warunki do podejmowania i wykonywania działalności w zakresie przewozu osób określone odpowiednio w: ustawie z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie morskim (Dz. U. Nr 228, poz. 1368); ustawie z dnia 21 grudnia 2000 r. ożegludześródlądowej (Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 857, z późn. zm. 6) ); ustawie z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym; ustawie z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym; ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 i Nr 239, poz. 1593); ustawie z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 oraz z 2010 r. Nr 127, poz. 857).
Jeżeli wykonywanie przewozu osób wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji, w szczególności do kierowania środkami transportu, wynikających z odrębnych przepisów, posiadanie tych kwalifikacji jest również niezbędne do wykonywania publicznego transportu zbiorowego. Organizator publicznego transportu zbiorowego Organizatorem publicznego transportu zbiorowego, właściwym ze względu na obszar działania lub zasięg przewozów, jest: 1) gmina: a) na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach pasażerskich, b) której powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między gminami na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach pasażerskich, na obszarze gmin, które zawarły porozumienie; 2) związek międzygminny na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach pasażerskich, na obszarze gmin tworzących związek międzygminny;
3) powiat: a) na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w powiatowych przewozach pasażerskich, b) któremu powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między powiatami na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w powiatowych przewozach pasażerskich, na obszarze powiatów, które zawarły porozumienie; 4) związek powiatów na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w powiatowych przewozach pasażerskich, na obszarze powiatów tworzących związek powiatów; 5) województwo: a) na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w wojewódzkich przewozach pasażerskich oraz w transporcie morskim, b) właściwe ze względu na najdłuższy odcinek planowanego przebiegu linii komunikacyjnej, w uzgodnieniu z województwami właściwymi ze względu na przebieg tej linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w międzywojewódzkich przewozach pasażerskich,
c) któremu powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między województwami właściwymi ze względu na planowany przebieg linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w wojewódzkich przewozach pasażerskich, na obszarze województw, które zawarły porozumienie; 6) minister właściwy do spraw transportu na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w międzywojewódzkich i międzynarodowych przewozach pasażerskich w transporcie kolejowym. ZASADY OGÓLNE 1. Organizowanie publicznego transportu zbiorowego polega w szczególności na: badaniu i analizie potrzeb przewozowych w publicznym transporcie zbiorowym, z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej zdolności ruchowej; podejmowaniu działań zmierzających do realizacji istniejącego planu transportowego albo do aktualizacji tego planu; zapewnieniu odpowiednich warunków funkcjonowania publicznego transportu zbiorowego, w szczególności w zakresie: a) standardów dotyczących przystanków komunikacyjnych oraz dworców,
b) korzystania z przystanków komunikacyjnych oraz dworców, c) funkcjonowania zintegrowanych węzłów przesiadkowych, d) funkcjonowania zintegrowanego systemu taryfowo-biletowego, e) systemu informacji dla pasażera; określaniu sposobu oznakowania środków transportu wykorzystywanych w przewozach o charakterze użyteczności publicznej; ustalaniu stawek opłat za korzystanie przez operatorów i przewoźników z przystanków komunikacyjnych i dworców, których właścicielem albo zarządzającym nie jest jednostka samorządu terytorialnego, zlokalizowanych na liniach komunikacyjnych na obszarze właściwości organizatora; określaniu przystanków komunikacyjnych i dworców, których właścicielem lub zarządzającym jest jednostka samorządu terytorialnego, udostępnionych dla operatorów i przewoźników oraz warunków i zasad korzystania z tych obiektów; określaniu przystanków komunikacyjnych i dworców, których właścicielem lub zarządzającym nie jest jednostka samorządu terytorialnego, udostępnionych dla wszystkich operatorów i przewoźników oraz informowaniu o stawce opłat za korzystanie z tych obiektów;
przygotowaniu i przeprowadzeniu postępowania prowadzącego do zawarcia umowy o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego; zawieraniu umowy o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego; ustalaniu opłat za przewóz oraz innych opłat, o których mowa w ustawie z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (Dz. U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601, z późn. zm. 7) ), za usługę świadczoną przez operatora w zakresie publicznego transportu zbiorowego; ustalaniu sposobu dystrybucji biletów za usługę świadczoną przez operatora w zakresie publicznego transportu zbiorowego; wykonywaniu zadań, o których mowa w art. 7 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 1370/2007.
WIADOMOŚCI OGÓLNE ELEMENTY INŻYNIERII RUCHU W transporcie lądowym występują dwa podstawowe rodzaje dróg przystosowanych do ruchu pojazdów: o swobodnej trajektorii ruchu w obszarze wyznaczonym pasem drogowym, W tym przypadku o prędkości, kierunku jazdy oraz wykonywanych manewrach skrętu, wyprzedzania, omijania, zawracania czy zatrzymania decyduje kierujący pojazdem. o ograniczonej trajektorii ruchu w jednoznacznie określonym zakresie przemieszczenia. W tym przypadku rola kierującego jest ograniczona do regulowania prędkości, ponieważ nie ma możliwości wykonywania żadnych innych manewrów pojazdem. Drogami lądowymi pierwszego typu są drogi samochodowe, które tworzą pasmo nawierzchni drogowej o jednakowych parametrach wytrzymałościowych na całej długości i szerokości drogi. Drugi typ reprezentują drogi kolejowe, które poprzez specjalną konstrukcję szyn i koła ograniczają możliwość swobody ruchu tylko do jednego kierunku. Pomimo dopuszczalnych różnic dzielących ruch pojazdów po drodze kołowej oraz ruch pojazdów szynowych, istnieje cały zespół pojęć oraz modeli, które mogą zostać z powodzeniem zastosowane do opisu obu rodzajów ruchu.
Podstawowymi pojęciami stosowanymi w analizie potoków ruchu są: intensywność ruchu ρ jest to liczba pojazdów przejeżdżających przez ustalony punkt drogi w jednostce czasu, gęstość potoku λ określana jest jako liczba pojazdów znajdujących się na danej drodze w ustalonej chwili, Średnia prędkość potoku m(λ) to średnia arytmetyczna wszystkich prędkości chwilowych poszczególnych pojazdów. U podstaw dyscypliny wiedzy, zwanej inżynierią ruchu leży podstawowy schemat ruchu. Jest to powiązanie intensywności ruchu z gęstością potoku oraz jego średnią prędkością według następujących zależności: ρ ( λ ) = λ m( λ ) Prędkość potoku jest ograniczona prędkością ruch swobodnego (tzn. takiego, w którym nie ma wzajemnego oddziaływania na siebie kolejnych jednostek ruchu) m 0, czyli m(λ) m 0. Także gęstość potoku nie może przekroczyć określonej wartości maksymalnej λ równej największej liczbie pojazdów, jakie równocześnie mogą znaleźć się na rozważanej drodze, a więc z fizycznej pojemności drogi. Wartość ta wynika wprost z długości drogi oraz z długości pojazdu.
Maksymalna wartość intensywności ruchu ρ 0 można interpretować jako przepustowość drogi. Trzeba jednak pamiętać, że drogi nie funkcjonują niezależnie od siebie, lecz tworzą złożone sieci transportowe. Takimi sieciami są sieci dróg kołowych oraz sieć kolejowa. W opisie ruchu w sieci wyróżnić można kilka podstawowych jego charakterystyk, które pozwalają na stworzenie zrębów klasyfikacji ruchu. Najważniejsze charakterystyki to struktura ruchu (i jej zmienne w czasie), sposób jego organizacji, sposób regulacji, poziom elastyczności organizacji. Struktura ruchu może być określana jako wielkość obciążenia ruchowego w dowolnych przedziałach czasu. Ze względu na zmienność struktury można wyróżnić: ruch o zmiennej strukturze, ruch o stałej strukturze w pewnym cyklu czasowym, na przykład dobowym Biorąc za kryterium sposób organizacji ruchu wyróżni się: ruch samoorganizujący się, w którym każda jednostka ruchu decyduje o wyborze drogi, (przykładem ruchu jest ruch drogowy), ruch całkowicie organizowany, w którym przydział dróg realizowany jest przez system kierujący ruchem, (przykładem ruchu jest ruch kolejowy),
Sposób regulacji ruchu określa kolejność zajęcia kolizyjnych elementów sieci. Z tego względu określa się: ruch nieregulowany, w którym kolizje są rozstrzygane przez poszczególne jednostki ruchu, ruch całkowicie regulowany, w którym o kolejności zajęcia elementów decyduje system regulujący. BADANIA, POMIARY I ANALIZA RUCHU DROGOWEGO Badania ruchu są podstawowym źródłem danych służących planowaniu i projektowaniu rozwiązań transportowych oraz zarządzaniu transportem na określonym obszarze. Badania takie przeprowadza się w różnych celach między innymi : studia transportowe, projektowanie dróg i skrzyżowań, organizacja ruchu, analizy ekonomiczne, programowanie utrzymania dróg, analizy wypadkowości, określenie poziomu hałasu drogowego.
Zakres badań może obejmować różne parametry opisujące ruch. Najważniejsze z przeprowadzonych badań i pomiarów to: pomiary natężenia ruchu, pomiary prędkości i czasu przejazdu, automatyczne pomiary ruchu, badania parkowania, kompleksowe badania ruchu. Natężenie ruchu określa wielkość potoku lub pojedynczego strumienia ruchu obserwowanego w danym przekroju drogi lub na wylocie skrzyżowania. Parametr ten może być odnoszony nie tylko do ruchu pojazdów, ale również do ruchu pieszego. Natężenie ruchu określa się jako liczbę pojazdów rzeczywistych (P) lub umownych (E) na jednostkę czasu (godzina lub doba). Przy przeliczaniu tych natężeń stosuje się współczynniki, określające oddziaływanie na strumień ruchu różnych pojazdów, w stosunku do samochodu osobowego, który przyjęto za umowny pojazd porównawczy. Przykładowe wartości tych współczynników wynoszą: dla motocykla 0,5, dla samochodu ciężarowego lekkiego 2-8 (zależnie od terenu), dla autobusu 3-6.
Z pojęciem natężenia ruchu wiąże się intensywność ruchu. Różnica pomiędzy tymi pojęciami jest taka, że natężenie obliczane jest w dłuższym interwale czasu (rok, doba, godzina). Intensywność wyrażana jest w pojazdach na godzinę. Pomiary natężenia ruchu wykonywane są przez obserwatorów, którzy posługują się odpowiednimi formularzami odnotowując przejeżdżające pojazdy według rodzaju i relacji. Osobno notuje się przejazd tramwajów, a czasem autobusów komunikacji miejskiej. Prędkość i czas podróży stanowią mierniki warunków ruchu w sieci drogowej. W ocenie tych warunków stosuje się różne odmiany prędkości, a w szczególności: prędkość chwilową (punktową) z jaka pojazd mija określony przekrój drogi, prędkość jazdy (techniczną), czyli średnią prędkość na danym odcinku drogi z pominięciem czasu zatrzymań, prędkość podróżnych (komunikacyjną), średnią prędkość na odcinku z wliczeniem czasu zatrzymań, profil prędkości, czyli wykres zmian prędkości pojazdu wzdłuż odcinka drogi. Pomiar prędkości chwilowej przeprowadzany jest z ustalonego punktu w sposób pośredni, tj. poprzez pomiar czasu przejazdu krótkiego odcinka drogi za pomocą stoperów, czynników detektorowych lub wideo detektorów. Możliwy jest też pomiar bezpośredni miernikiem radarowym.
Pomiar prędkości jazdy i prędkości podróżnych są zwykle przeprowadzane sposobem pośrednim, to jest poprzez określenie czasów jazdy i zatrzymań. Możliwe do zastosowania metody to metoda pojazdu testowego (obserwator jedzie pojazdem), metoda obserwacji odcinka z danego punktu, metoda ruchomego obserwatora (pomiar dynamiczny). Automatyczne pomiary ruchu uwalniają od monotonnego i kosztownego liczenia ręcznego. Najprostsza, ale nadal stosowana w tym celu technika to licznik pneumatyczny, w którym detektor stanowi rurka gumowa o grubej ścianie, umieszczona na jezdni pod katem prostym do potoku ruchu. Każdy przejazd osi przez rurkę powoduje uderzenie powietrza w wyłącznik przeponowy. Uruchamiany elektromagnetycznie licznik rejestruje jako jednostkę przejście każdych dwóch osi pojazdu. Badanie parkowania obejmuje dane o chłonności parkingowej rejonu, charakterystykę wykonania parkingów, o wykorzystaniu istniejących parkingów oraz o potrzebach w zakresie parkowania. Wykorzystanie istniejących parkingów charakteryzuje: wskaźnik wykorzystania powierzchni parkingu, określany jako procent miejsc parkingowych zajętych przez parkujące w danym okresie pojazdy, wskaźnik rotacji, czyli średnia liczba pojazdów, które korzystają z jednego stanowiska w ciągu godziny lub doby,
czas parkowania, akumulacja, czyli liczba pojazdów parkających równocześnie, natężenie parkowania, czyli liczba pojazdo-godzin parkowania na parkingu. W badaniach wykorzystania parkingów stosowane są różne metody, np. metoda patrolowa (notowanie numerów rejestracyjnych), zdjęcia lotnicze, ankietowanie kierowców, pomiary kordonowe. Kompleksowe badania ruchu stanowią zestaw różnorodnych badań, pomiarów i analiz, których celem jest uzyskanie pełnego obrazu ruchu osób i pojazdów w wybranym obszarze. Szczególne znaczenie mają badania ankietowe, w tym bezpośrednie wywiady z osobami ankietowanymi, oraz pomiary kordonowe, w czasie których zbiera się informacje o pojazdach przekraczających granicę obszaru w typowym dniu roboczym. Badaniami kordonowymi obejmuje się także pasażerów w środkach transportu zbiorowego.
Literatura: Hobbs F.D., Richardson B.D.: Problemy inżynierii ruchu. WKiŁ, Warszawa 1971 Ustawa z dnia 16 grudnia 2010r. o publicznym transporcie zbiorowym.