KOBIETY O SWOJEJ PRACY W SUPERMARKETACH (Na podstawie raportu z badania: Sytuacja pracownic super- i hipermarketów ) W kwietniu 2008 roku Koalicja KARAT, realizujc dziaania nakierowane na wzmocnienie ochrony praw kobiet w super- i hipermarketach w Polsce, zlecia 1 przeprowadzenie badania: Sytuacja pracownic super- i hipermarketów. Jego celem byo zebranie informacji na temat warunków pracy kobiet w midzynarodowych i lokalnych sieciach sklepów wielkopowierzchniowych. Analiza ich dowiadcze pomoga zidentyfikowa obszary oraz formy narusze praw pracowniczych w tych sieciach oraz wskazaa sabe punkty systemu przestrzegania prawa pracy. Na podstawie bada i analiz wypracowane zostan rekomendacje i poprawki do przepisów prawa pracy i praktyki ich stosowania. Przeprowadzono dwa zogniskowane wywiady grupowe: w Krakowie i w Olsztynie, oraz dodatkowo w Tychach i Warszawie wywiady indywidualne z 5 dziaaczkami zwizków zawodowych. Do udziau w badaniach w Krakowie i Olsztynie zaproszono po 8 kobiet w wieku 20-55 lat, pracujcych w sklepach sieci midzynarodowych: Carrefour, Real, Tesco, Rast, Biedronka, oraz lokalnych: Lewiatan, Avita, Kefirek. Wikszo pracowaa na stanowisku kasjerka-sprzedawczyni. redni sta pracy w obecnym miejscu pracy w Krakowie to okoo dwóch lat, w Olsztynie okoo roku. Badane róniy si pod wzgldem miejsca pracy, stau i wieku. Wszystkie ankietowane dziaaczki zwizków zawodowych pracoway dla duych midzynarodowych sieci sklepów wielkopowierzchniowych. Ich sta pracy w obecnym miejscu zatrudnienia wynosi od 2,5 roku do 12 lat. W wywiadach poruszono nastpujce tematy: jakim miejscem pracy jest super- i hipermarket (czy kobiety lubi swoj prac, czy i dlaczego wystpuje rotacja pracowników, czy atwo o zatrudnienie nowych osób), w jakim trybie kobiety s zatrudniane w super- i hipermarketach (kwestie umowy o prac), jaki jest czas pracy i wynagrodzenie (system pracy, przecitna liczba godzin pracy w cigu dnia/tygodnia, przerwy w pracy, urlopy, zwolnienia chorobowe, sposób naliczania i wysoko wynagrodze), czy w super- i hipermarketach wystpuje dyskryminacja, w tym dyskryminacja ze wzgldu na pe (czym jest wg badanych dyskryminacja, z jakimi jej przejawami si zetkny i kiedy), jakie jest bezpieczestwo i higiena pracy w marketach (znajomo przepisów BHP, szkolenia, problemy zdrowotne zwizane z prac, badania lekarskie, wypadki przy pracy), jak wyglda dziaalno zwizków zawodowych w super- i hipermarketach (przynaleno do zwizków zawodowych, czym si zajmuj/powinny zajmowa organizacje zwizkowe, kwestie regulaminu pracy). Zidentyfikowane obszary i formy narusze zwizane s z: 1. czasem pracy Kwestia czasu pracy jest najbardziej palca. Na tym polu najczciej dochodzi do narusze obowizujcych przepisów (zwizane jest z tym take wiele narusze w innych sferach). Dotycz one przede wszystkim: liczby dni przepracowanych w tzw. cigach, które trwaj po 7, 8, 9 dni, w skrajnym przypadku nawet 20 (gdy pracownikowi przysuguje w kadym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku), 1 Koalicja KARAT zlecia przeprowadzenie bada krakowskiej firmie PBJ Badania Marketingowe.
Nierzadko pracuje si u nas po dwadziecia dni bez ani jednego dnia wolnego. dugoci zmian i przerw midzy nimi; w teorii w dni powszednie zmiany s 8-godzinne, w weekendy i wita mog by 12-godzinne, zawsze jednak obowizuje co najmniej 11-godzinna przerwa midzy nimi (tymczasem czsto dochodzi do naduy i pracownice s zmuszone wydua zmiany bd te skraca odstpy midzy nimi), U mnie czsto dochodzi do sytuacji, e pracuj w niedziel od 8 do 21:00, a w poniedziaek musz by w pracy na 7:30. przerw; przy pracy minimum 6 godzin dziennie przysuguje 15-minutowa przerwa. Nie zawsze jest ona egzekwowana, zwaszcza w sieciach lokalnych. Wiele kobiet podkrelao, e przy tak cikiej pracy kwadrans to stanowczo za mao, eby skorzysta z toalety, posili si i chwil odpocz. W niektórych sklepach pracownice rozpoczynaj prac 15 minut wczeniej, eby wyduy przerw do pó godziny bd te mie w cigu dnia drug. Nagminne s sytuacje, gdzie podczas 8 godzin w pracy, nie mamy adnej przerwy. nieprawidowego naliczania nadgodzin i niewypacania za nie wynagrodzenia. Powszechne jest przyznawanie, zamiast wynagrodzenia, dni wolnych w zamian za nadgodziny. Czsto pracownicy nie maj wpywu na to, kiedy otrzymaj dni wolne, i w efekcie wypadaj one w terminie dla nich niekorzystnym (a korzystnym dla pracodawcy). Zdaniem czci badanych, nadgodziny w ogóle nie s dodatkowo patne, co zwizane jest najczciej z prowadzeniem podwójnych grafików, które pozwalaj oszukiwa pracowników na liczbie przepracowanych nadgodzin, i w konsekwencji na wynagrodzeniu za nie czy te udzielaniu w zamian dni wolnych. Ostatnio miaam pótora tygodnia wolnego [za nadgodziny], tyle e wcale mi na tym nie zaley, wolaabym otrzyma za to dodatkowe wynagrodzenie. Przyczyny nieprawidowoci i naduy zwizanych z czasem pracy, w tym gównie bezprawne wyduanie czasu pracy i nieprzestrzeganie przerw, to: zbyt maa liczba pracowników, co, zdaniem badanych, wynika z oszczdnoci pracodawców i duej rotacji pracowników. Rotacja pracowników spowodowana jest z kolei: niskimi zarobkami, koniecznoci pracy w soboty/niedziele/wita, cikimi warunkami pracy, zymi relacjami midzy pracownikami a przeoonymi, wykorzystywaniem pracowników (nakadaniem na nich zbyt wielu obowizków). 2. dyskryminacj, mobbingiem i szykanowaniem Kobiety s mniej podanymi pracownikami ze wzgldu na obcienie domem i dziemi. Chocia na stanowiskach sprzedawców i kasjerów tradycyjnie przewaaj kobiety, to ju na etapie poszukiwania pracownic pojawia si kwestia ich macierzystwa. Dyskryminacji w tym wzgldzie dowiadczaj przede wszystkim kobiety modsze. W procesie rekrutacji nagminne jest pytanie o stan cywilny, wiek i liczb dzieci, planowan ci. Pojawiay si opinie, e liczba mczyzn na kierowniczych stanowiskach jest nieproporcjonalna do liczby mczyzn zatrudnionych w handlu wielkopowierzchniowym w ogóle. Preferencje w obsadzaniu mczyzn na stanowiskach kierowniczych to przejaw nierównego traktowania. Widoczny jest podzia pracy ze wzgldu na pe. Kobiety, postrzegane jako bardziej skrupulatne, predysponowane do prac monotonnych, s zatrudniane na stanowiskach kasjerek. Mczyni silni, zdecydowani na stanowiskach ochroniarzy. Z wypowiedzi kobiet wynika, e ochroniarz to stanowisko
nadzorcze: do obowizków tych mczyzn naley m.in. pilnowanie pracujcych kobiet. Nadzór ten rodzi kopotliwe dla nich sytuacje. Ochroniarzom zleca si wykonywanie dodatkowych, cikich prac tylko wyjtkowo, w sytuacjach spitrzenia. Dwiganie pozostaje spraw kobiet: to one rozwo i ukadaj towar na pókach. Badane zwracay take uwag, e w ich pracy trudno o awans. Umiejtnoci i predyspozycje maj w tym wypadku mniejsze znaczenie ni dobre relacje z kierownictwem. Brak yczliwoci osób na stanowiskach kierowniczych, brak wsparcia z ich strony, pochwa i motywowania, lekcewaenie potrzeb pracownic/-ków, instrumentalne, przedmiotowe traktowanie podwadnych, obraanie/ ponianie przy innych, szykanowanie, wykorzystywanie pracownika do zada przekraczajcych jego moliwoci fizyczne to codzienno pracownic super- i hipermarketów. Relacje z przeoonymi oparte s na lku i nieufnoci. Kierowniczka potrafi nakrzycze na mnie przy sali penej ludzi, e si gapi, e jestem za wolna. Wydaje si, e taka atmosfera powstrzymuje kobiety przed egzekwowaniem swoich praw i walk o popraw swojej sytuacji oraz pogbia ich poczucie niespenienia i niezadowolenia z pracy. Czsto najmniejsza próba sprzeciwienia si woli przeoonego grozi szykanami. Osoby, które otwarcie mówiy o swoich problemach i uskaray si na panujce warunki pracy, zetkny si z nierównym traktowaniem przez przeoonych, co przejawiao si niekorzystnym grafikiem: cigami pracy, prac w weekendy i kade wita, brakiem przerw w pracy, obraaniem itp. Ludzie boj si mówi o sobie i o tym, co im przeszkadza. ( ) Ludzie nie mówi, bo boj si, e strac prac. ( ) Ja otwarcie mówiam o tym, co mi si nie podoba, to póniej musiaam zostawa po godzinach, albo byam codziennie na dywaniku u kierownika. 3. moliwociami korzystania ze zwolnie lekarskich i 2 dni opieki nad dzieckiem Niewielka cz pracownic supermarketów korzysta ze zwolnie lekarskich na siebie czy na dzieci. Wynika to zarówno z obawy przed sankcjami osoba korzystajca ze zwolnienia jest postrzegana jako niedyspozycyjna i mao wydajna, za co grozi jej np. utrata premii czy gorszy grafik jak i std, e zwolnienie lekarskie skutkuje obnieniem uposaenia, a sytuacja finansowa pracownic super- i hipermarketów jest za. Czsto pracownice, mimo przysugujcego im zwolnienia, chodz do pracy, czego efektem s przeduajce si infekcje, ogólne osabienie organizmu i spadek odpornoci. Ze wzgldu na nadmiar pracy i ma liczb pracujcych w markecie, kobiety czsto nie mogy wykorzysta przysugujcych im zgodnie z prawem dwóch dni opieki nad dzieckiem. U nas nie jest mile widziane, jak pracownik idzie na zwolnienie. Kierownik patrzy krzywo, a potem moe si mci, le grafik uoy, same nocki da. 4. moliwociami korzystania z urlopu (na danie, wypoczynkowego) Urlopy na danie s niemal niedostpne w sieciach lokalnych; w sieciach midzynarodowych nie ma problemu z korzystaniem z nich. To samo dotyczy urlopów wypoczynkowych. W marketach lokalnych urlopów wypoczynkowych udziela si niechtnie, ich terminy s czsto narzucane, a pracownicy zobligowani do zmiany planów urlopowych. W midzynarodowych sieciach na pocztku roku kady pracownik okrela termin urlopu i ma zagwarantowane prawo do cigego urlopu w wymiarze co najmniej 10 dni roboczych.
5. brakiem waciwych wstpnych i okresowych bada lekarskich zwizanych z faktycznie wykonywanymi obowizkami Wszystkie respondentki przeszy badania lekarskie, zanim rozpoczy prac. Badania zwizane byy jednak z konkretnie zajmowanym stanowiskiem, najczciej kasjerki/sprzedawczyni, nie za z zadaniami, które im si faktycznie zleca. Do ich codziennych obowizków, poza prac przy kasie, nale: rozadunek i ukadanie towaru, praca w magazynie, sprztanie sklepu, ukadanie koszyków. W konsekwencji kobiety, wykonujc prac, do której nie s przygotowane, cierpi na wiele dolegliwoci. Wikszo uskara si na kopoty z krgosupem, a take ze stawami, biodrami i nadgarstkami; czsto cierpi równie na bóle brzucha i gowy. Przypadoci te s najczciej skutkiem dwigania nadmiernych ciarów oraz siedzenia na niewygodnych krzesach przy kasie. 6. nieprzestrzeganiem norm BHP Najwicej nieprawidowoci i narusze przepisów BHP wie si z dwiganiem, transportem lub przesuwaniem zbyt duych ciarów. Zdarzaj si take problemy zwizane ze zbyt rzadkim serwisowaniem sprztu (np. zepsute tamy przy kasach), oszczdzaniem na noykach, rkawicach, szufelkach, fartuchach oraz ich limitowaniem. Pojawiay si równie gosy wiadczce o tym, e brakuje rónych sprztów, wózków, i e przydayby si sprawniejsze maszyny. Pytane o moliwo korzystania z toalety, kobiety mówi, e sytuacja poprawia si w ostatnich latach, ale wci zdarzaj si utrudnienia. 7. powierzchownymi i anonsowanymi pracodawcy kontrolami PIP i PIH Kontrole przeprowadzane przez PIP i PIH s, wedug badanych, powierzchowne i ustalane z kierownictwem marketów z wyprzedzeniem. Pojedyncze kasjerki, po niezapowiedzianej kontroli PIH, miay nieprzyjemnoci ze strony kierownictwa w zwizku z brakiem czystych fartuchów, obuwia ochronnego i rkawiczek (przeniesienie odpowiedzialnoci z przeoonego na pracownika). ( ) najmieszniejsze jest to, e zawsze tydzie wczeniej uprzedz, e bd. Póniej jest myn w pracy i wszystko jest OK. W trakcie badania pojawio si kilka sugestii wartych uwagi. Zdaniem badanych, kontrole PIP powinny by bardziej gruntowne i niezapowiedziane. Zwizki zawodowe powinny rozway zmodyfikowanie sposobu funkcjonowania, zwaszcza docieranie z informacjami do zaóg sklepów. Zasadne wydaje si organizowanie kursów/szkole nie tylko poruszajcych tematyk relacji interpersonalnych, asertywnego zachowania, ale i dotyczcych praw pracowniczych i instrumentów ochrony tych praw. Pracodawcy powinni take pooy wikszy nacisk na szkolenia dla kadry kierowniczej z zakresu zarzdzania personelem. Naley podnosi wiadomo narusze i standardów praw pracowniczych wród konsumentów, klientów sklepów. W wywiadach pojawiay si gosy wyranie wskazujce, e klienci sklepów staj si niekiedy rzecznikami pracowników. Raport: Sytuacja pracownic super- i hipermarketów w caoci dostpny jest na stronie Koalicji KARAT: www.karat.org Przeprowadzenie bada oraz przygotowanie raportu i niniejszej publikacji byo moliwe dziki wsparciu finansowemu Fundacji im. Friedricha Eberta. Przedstawicielstwo w Polsce Publikacja przygotowana przez Koalicj KARAT Ul. Solec 85, IV pitro 00-382 Warszawa Tel/fax: (48 22) 628 20 03 www.karat.org