Bagienna Dolina Narwi PLB200001 Michał Polakowski, Monika Broniszewska Ogólna charakterystyka obszaru Bagienna Dolina Narwi (23 471,1 ha) obejmuje odcinek Narwi pomiędzy Surażem a Żółtkami oraz otaczające go fragmenty wysoczyznowe. Łączna długość obszaru wynosi ok. 58 km i szerokość 300 4000 m. Na tym odcinku dolina Narwi jest płaska i zabagniona, a rzeka silnie meandruje. Dolina zajmuje dosyć rozległe, wyróżniające się na tle całej Niziny Północnopodlaskiej, obniżenie terenu. Charakteryzuje się bogatą siecią koryt rzecznych, mozaiką siedlisk ze zbiorowiskami szuwarowymi, turzycowiskami (na znacznym obszarze ostoi dominuje zespół szuwaru turzycy sztywnej), olsami i łęgami. Dolina w dużej mierze użytkowana jest jako łąki i pastwiska. Bagienna Dolina Narwi stanowi obszar trudny do penetracji i miejscami niedostępny, dzięki czemu stanowi jeden z najlepiej zachowanych ekosystemów bagiennych w Europie. Charakteryzuje się dobrymi warunkami do odpoczynku i żerowania dla ptaków wodno błotnych jedynie w okresie ich przelotu wiosennego. Wiąże się to z okresowymi, płytkimi wylewami Narwi w okresie luty pierwsza dekada maja oraz brakiem dużego stanu wezbrań wody w tym okresie na znacznej szerokości doliny (Mioduszewski i in. 2004, dane własne). Metodyka Wykonano łącznie 15 kontroli terenowych, które zajęły w sumie 22 dni, a zebrane dane uzupełniono o niewielką liczbę innych obserwacji gromadzonych na tym terenie przez różnych obserwatorów. Wiosną wykonano sześć kontroli (19.03.2011, 29 30.03.2011, 08 09.04.2011, 16 17.04.2011, 29 30.04.2011, 07 08.05.2011), latem dwie (23.07.2011, 24.08.2011), jesienią cztery (09 10.09.2011, 01 02.10.2011, 24.10.2011, 12.11.2011) i zimą jedną (08.01.2012). Jesienią przeprowadzono dodatkowo dwa liczenia żurawi na zlotowiskach w dniach 09.09.2011 i 01.10.2011. Taki rozkład kontroli terenowych wynikał ze specyficznej sytuacji uwodnienia doliny oraz jej niejednorodnego znaczenia dla migrujących ptaków wodno błotnych w różnych okresach roku. Wiosną dolina w znacznej mierze była zalana, a płytkie rozlewiska utrzymywały się do początku maja. W okresie późniejszym przelot ptaków wodno błotnych niemal ustał. W okresie letnim dolina była sucha, co skutkowało niewielkimi liczebnościami stwierdzanych ptaków. Jesienią rozlewisk nie stwierdzono, a ptaki rejestrowano tylko lokalnie i w niewielkiej ilości. Zimą zlodzenie rzeki było niemal pełne (średnia temperatura stycznia wyniosła -2,7 C). Ptaków wodno błotnych niemal nie stwierdzono w tym okresie, co koresponduje z coroczną ich sytuacją w makroregionie północnopodlaskim (Polakowski i in. w przyg.). W trakcie prowadzonych kontroli terenowych warunki pogodowe były zróżnicowane. Zima zaczęła ustępować w 2. dekadzie marca, choć w tym okresie utrzymywało się jeszcze niemal pełne zlodzenie rzeki i rozlewisk oraz pokrywa śnieżna. Przelot ptaków wodno błotnych rozpoczął się na przełomie 2. i 3. dekady tego miesiąca. W 3. dekadzie marca rozlewiska całkowicie odmarzły, a pokrywa śnieżna zniknęła. Kontrole w ciągu całego roku prowadzono w oparciu o równomierny rozkład 41 punktów usytuowanych wzdłuż obu stron doliny tak, by objąć obserwacjami możliwie największy obszar. Liczono także stawy w Topilcu znajdujące się w granicach OSO. Celem polepszenia skuteczności 59
Rys. 1. Obszar specjalnej ochrony ptaków Bagienna Dolina Narwi PLB200001 penetracji badanego terenu, w miarę możliwości do obserwacji wykorzystywano wyniesienia na skraju doliny i wieże widokowe znajdujące się w Narwiańskim Parku Narodowym. Każdorazowo monitorowano ten teren w zespole 2-osobowym, a w okresie jesiennych liczeń żurawi, zwiększając liczbę obserwatorów do czterech kontrolujących jednocześnie różne zlotowiska i sprawdzających dolinę poza nimi, celem zweryfikowania kompletności wykrycia ptaków na terenie OSO (wg zaleceń Sikory 2011). Ze względu 60
na niewielkie znaczenie tego terenu dla czapli oraz mew, zaniechano liczeń ukierunkowanych specjalnie na nie. Liczebność rybitw możliwa była to ustalenia w toku obserwacji z brzegu. Z uwagi na podobny charakter zachowania gęsi na obszarze badanej ostoi do tego w Kotlinie Biebrzańskiej, gdzie gęsi żerują i nocują w tych samych miejscach lub nieznacznie oddalonych od siebie (Polakowski i in. 2011), ptaki te liczono na żerowiskach. W przypadku większości inwentaryzowanych gatunków możliwa była bezwzględna ocena ich liczebności za pomocą cenzusu (gęsi, łabędzie, mewy, rybitwy, żurawie, bielik). Jednak ze względu na niedostępność i ograniczoną możliwość penetracji części ostoi, w przypadku niektórych nie udało się realnie ocenić ich liczebności (np. niektóre chruściele i siewki). Tabela 1. Opis metod liczeń dla poszczególnych grup lub gatunków (C cenzus, P próbkowanie). Gatunek, grupa metoda z brzegu na noclegowisku Łabędzie C x Gęsi C x Kaczki C, P x Perkozy C, P x Kormoran C x Czapla biała i siwa C x Łyska C x Żuraw C x x Siewkowce C, P x Mewy C x Rybitwy C x Charakterystyka awifauny i znaczenie obszaru dla ptaków nielęgowych Podczas inwentaryzacji ptaków nielęgowych w latach 2011 2012 stwierdzono 53 gatunki wodno błotne, w tym 17 z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Wiosną 2011 na obszarze Bagiennej Doliny Narwi odnotowano 30 083 ptaków wodno błotnych (tab. 2), co pozwala podwyższyć szacunki dla tej grupy ptaków, które wcześniej oceniano tu na 16 000 25 000 os. (Pruszyński 2010). Podczas inwentaryzacji ostoja spełniła kryterium A1 i C1 dla rycyka Limosa limosa (gatunek zagrożony globalnie; por. Wilk i in. 2010). Żaden inny gatunek nie spełniał kryteriów BirdLife International, natomiast zgrupowanie ptaków wodno błotnych kwalifikowało ich łączna liczebność stwierdzona w okresie wiosennym (powyżej 20 000 os., kryterium A4iii oraz C4). Bagienna Dolina Narwi została dostatecznie poznana pod względem awifauny lęgowej, o czym traktują zarówno starsze prace (np. Domaszewicz i Lewartowski 1973, Lewartowski i Piotrowska 1987, Lewartowski i Pugacewicz 1990), jak i nowsze opracowania (Nowakowski i Górski 2009, Pruszyński 2010). Natomiast dane literaturowe o jej znaczeniu w trakcie sezonowych przelotów są szczątkowe. Ostoja odgrywa istotną rolę dla ptaków wodno błotnych tylko w okresie migracji wiosennej. Spowodowane jest to występowaniem tylko w tym okresie płytkich, sezonowych wylewów Narwi zapewniających ptakom zasobne żerowisko i miejsce odpoczynku (Mioduszewski i in. 2004, dane własne). Wczesną wiosną dominowały gęś białoczelna (22,6% ptaków) i świstun Anas penelope (18,5%), a w okresie późniejszym batalion Philomachus pugnax (21,5%) i rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus (10,3%). Stwierdzona liczebność batalionów była 61
większa niż podawali wcześniej Głowaciński i in. (1994) szacując ją na 4 000 os. Większość ptaków koncentrowała się w południowej części ostoi (między Łapami a Surażem), a znaczące ich liczebności rejestrowano także w centralnej (Stara Łupianka, Bokiny) oraz północnej (Choroszcz) części OSO. Obszary te były najatrakcyjniejsze ze względu na mniejszy udział trzcinowisk oraz szerokie, płytkie i zasobne w pokarm rozlewiska Narwi. Poza wiosną, Bagienna Dolina Narwi nie odgrywała istotnej roli dla migrujących ptaków wodno błotnych. Spowodowane to było brakiem wylewów i w konsekwencji brakiem odpowiednich żerowisk oraz miejsc odpoczynku. Jedynie liczebność żurawi stwierdzonych na dwóch noclegowiskach jesienią (Stara Łupianka, Waniewo) była znacząca. W okresie zimowym, ze względu na niemal całkowite zlodzenie doliny i brak odpowiednich warunków do zimowania, stwierdzona liczebność ptaków wodno błotnych była najmniejsza w ciągu całego roku, co koresponduje z sytuacją tej grupy ptaków na innych obszarach Niziny Północnopodlaskiej (Polakowski i in. w przyg.). Tabela 2. Maksymalna liczebność ptaków wodno-błotnych w sezonie 2011/2012 w OSO Natura 2000 Bagienna Dolina Narwi (wytłuszczono gatunki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej). Maksymalna liczebność stwierdzona Gatunek w danym okresie wiosna lato jesień zima Łabędź niemy Cygnus olor 138 2 19 16 Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus 1 Gęś zbożowa Anser fabalis 276 4 Gęś białoczelna Anser albifrons 6 800 134 Gęgawa Anser anser 153 72 Bernikla białolica Branta leucopsis 2 Gęsi nieoznaczone Anser sp. 300 136 Ohar Tadorna tadorna 2 Świstun Anas penelope 5 569 10 Krakwa Anas strepera 52 4 Cyraneczka Anas crecca 761 12 10 Krzyżówka Anas platyrhynchos 1 372 30 134 49 Rożeniec Anas acuta 738 Cyranka Anas querquedula 100 2 Płaskonos Anas clypeata 1 132 20 Kaczki właściwe nieoznaczone Anas sp. 20 Głowienka Aythya ferina 169 Czernica Aythya fuligula 159 Gągoł Bucephala clangula 44 1 Bielaczek Mergellus albellus 2 Nurogęś Mergus merganser 1 Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus 10 Kormoran Phalacrocorax carbo 118 5 Czapla biała Egretta alba 33 24 8 Kryterium BirdLife 62
Czapla siwa Ardea cinerea 24 25 13 Bocian czarny Ciconia nigra 1 1 Bocian biały Ciconia ciconia 11 183 Bielik Haliaeetus albicilla 4 2 2 1 Łyska Fulica atra 108 7 Żuraw Grus grus 158 50 1 257 Szczudłak Himantopus himantopus 5 Siewka złota Pluvialis apricaria 20 Czajka Vanellus vanellus 244 90 165 Biegus zmienny Calidris alpina 4 12 Batalion Philomachus pugnax 6 455 Bekasik Lymnocryptes minimus 1 Kszyk Gallinago gallinago 14 3 13 Dubelt Gallinago media 1 Rycyk Limosa limosa 40 A1, C1 Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos 14 1 Samotnik Tringa ochropus 10 Brodziec śniady Tringa erythropus 9 Kwokacz Tringa nebularna 39 Łęczak Tringa glareola 734 7 1 Krwawodziób Tringa totanus 7 Śmieszka Chroicocephalus ridibundus 979 1 Mewa mała Hydrocoleus minutus 20 Mewa siwa Larus canus 10 Mewa żółtonoga Larus fuscus 1 Mewa srebrzysta Larus argentatus 1 Mewa białogłowa Larus cachinnans 2 Rybitwa rzeczna Sterna hirundo 5 10 Rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida 59 Rybitwa czarna Chlidonias niger 78 Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus 3 093 Bagienna Dolina Narwi PLB200001 Razem 30 083 537 1 953 66 A4iii, C4 Zagrożenia dla awifauny nielęgowej Głównym zarożeniem dla nielęgowych ptaków wodno błotnych na terenie OSO jest wysychanie i obniżenie poziomu wód zalewowych wiosną. Po wyschnięciu rozlewisk w pełni wiosny (maj), a także w okresie letnim i jesiennym, liczebność ptaków wodno błotnych radykalnie spada. Powody takiego stanu są różne, w tym: zmeliorowanie strefy buforowej w latach siedemdziesiątych (odcinek Narwi między Rzędzianami a Żółtkami) i obszaru poniżej niej (Banaszuk 2004) i prawdopodobnie także zmiany klimatyczne (ciepłe zimy z małymi opadami śniegu i wczesnym jego zanikaniem). Zagrożeniem jest także ekspansja trzciny pospolitej i sukcesja zarośli wierzbowych, co wiąże się z zanikiem 63
otwartych turzycowisk i łąk kośnych. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w centralnej i północnej części obszaru. Ponadto, prowadzone ostatnio modernizacje dróg miały miejsce także w bezpośrednim sąsiedztwie OSO. Przebudowa drogi szybkiego ruchu Białystok Warszawa oraz mostu na Narwi koło Żółtek/Choroszczy w 2011 roku spowodowała przepłoszenie migrujących ptaków wodno błotnych z sąsiedztwa (północna część OSO oraz teren proponowany do przyłączenia łąki zalewowe koło Złotorii). Propozycja korekty granic Na podstawie wyników uzyskanych w trakcie inwentaryzacji w sezonie 2011/2012 oraz danych z lat wcześniejszych (2007 2011) stwierdza się potrzebę korekty granic OSO. Dla zapewnienia właściwego stanu ochrony przedmiotów ochrony tego obszaru (ptaki wodno błotne) wskazane jest włączenie do jego granic doliny Narwi na odcinku przyujściowym Supraśli koło Złotorii. Są to łąki w dolinach rzek Supraśl i Narew sięgające na północy wsi Rybaki i Jaworówka, na wschodzie szosy Ełk Białystok, na południu trasy Białystok Warszawa i krawędzi doliny przy wsiach Żółtki, Żółtki Kolonia oraz Dzikie, a na zachodzie krawędzi doliny koło wsi Złotoria do jazu Rybaki na północnym zachodzie. Jest to kluczowe żerowisko gęsi, wśród których liczebność gęsi białoczelnej dochodzi do 20 000 os. (24.03.2007; Polakowski i in. 2011, kryteria kwalifikujące IBA: A4i, B1i, C3). Obszar ten stanowi również ważne miejsce koncentracji ptaków wodno błotnych w trakcie ich wędrówki wiosennej. Odnotowano tu m.in. do 9 000 śmieszek (14.03.2007; M. Polakowski, M. Broniszewska, G. Grygoruk), do 1 500 siewek złotych (24.03.2007; M. Polakowski i in.) oraz do 3 000 czajek (04.03.2007; M. Polakowski, M. Broniszewska, W. Piechowski). Obszar proponowany do dołączenia do OSO stanowi ważne żerowisko gęsi, a ptaki te przemieszczają się między tym terenem, a północną częścią OSO (okolice Choroszczy i Ruszczan). W związku z tym, dla zachowania istotnych żerowisk gęsi, obszar łąk koło Złotorii powinien zostać włączony do OSO Bagienna Dolina Narwi. Propozycja monitoringu Wędrówka ptaków wodno-błotnych w ostoi jest skondensowana w czasie i przebiega w okresie wiosennym (marzec maj). Poza tym okresem nie jest to teren atrakcyjny dla migrujących gatunków z tej grupy. Największe znaczenie odgrywa obszar doliny Narwi między Łapami a Surażem, koło Starej Łupianki oraz Choroszczy. Dlatego głównie na tych obszarach powinien koncentrować się monitoring. Należy prowadzić go z gęsto rozłożonych punktów na krawędzi doliny, które zapewniają dobrą widoczność (np. koło Suraża, Łap Pluśniak, Łap Szołajd, Starej Łupianki) i możliwie duży obszar objęty obserwacjami. Liczenia powinny mieć charakter cenzusu i dotyczyć gęsi, łabędzi, mew i rybitw oraz kaczek. Ze względu na niedostępność niektórych części ostoi i możliwość przeoczenia części ptaków, w miarę możliwości można prowadzić monitoring z łodzi, a w przypadku siewkowców liczenia z krawędzi doliny uzupełniać o wyniki monitoringu z transektów, dające możliwość oszacowań liczebności przedstawicieli tej grupy ptaków (głównie kszyka Gallinago gallinago i łęczaka Tringa glareola). Liczenia gęsi powinny ograniczać się do okresu szczytu ich liczebności na tym obszarze (marzec kwiecień) i obejmować żerowiska zlokalizowane koło Suraża, Łap, Starej Łupianki i Pajewa. Ze względu na nieodległe położenie żerowisk i noclegowisk tych ptaków można monitorować ich dzienne skupienia na żerowiskach. Jesienią liczone powinny być noclegowiska żurawi koło Starej Łupianki i Waniewa. Obserwacje w pierwszym miejscu należy prowadzić z wyniesienia jakie znajduje się na krawędzi doliny (po wschodniej stronie wsi), a w drugim z wieży obserwacyjnej w Waniewie. 64
Poza autorami w badaniach terenowych uczestniczyli także Anna Płowucha i Mariusz Rostkowski. Uwzględniono również obserwacje dokonane latem 2011 przez Wiesława Lenkiewicza. Literatura Banaszuk 2004, Domaszewicz i Lewartowski 1973, Gromadzki i in. 1994, Lewartowski i Piotrowska 1987, Lewartowski i Pugacewicz 1990, Meissner 2011, Mioduszewski i in. 2004, Nowakowski i Górski 2009, Polakowski i in. 2011, Pruszyński 2010, Sidło i in. 2004, Sikora 2011, Wilk i in. 2010. 65