Budujmy społeczeństwo dla wszystkich Wystąpienie Rzecznika Praw Dziecka Marka Michalaka, Warszawa, 26 lutego 2010 roku Badania problemu biedy prowadzone są wyłącznie z perspektywy osób dorosłych. Dzieci nie są w nich traktowane jako samodzielna jednostka. W związku tym oraz ze zbliżającym się Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym na zlecenie Rzecznika Praw Dziecka przeprowadzone zostały w roku 2009 ogólnopolskie badania empiryczne, których celem było sporządzenie diagnozy sytuacji dzieci i młodzieży w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zaspokojenia ich potrzeb w wymiarze materialnym, edukacyjnym i zdrowotnym. Badaniem zostały objęte tylko te gospodarstwa domowe, w których przynajmniej 1 dziecko było w wieku do 18 roku życia. W obszarze zainteresowań badawczych znalazły się następujące kwestie: Charakterystyka gospodarstwa domowego (w tym: skład gospodarstwa domowego, warunki mieszkaniowe typ lokalu, metraż, forma własności, wiek lokalu, ocena warunków lokalowych, miejsce dziecka w mieszkaniu, wyposażenie gospodarstwa domowego w dobra trwałego użytku, dobra i przedmioty, pozostające do wyłącznej dyspozycji dziecka/dzieci); Sytuacja materialna gospodarstwa domowego (w tym: dochody źródła dochodów, wysokość dochodu gospodarstwa domowego, wysokość dochodu na 1 osobę w gospodarstwie domowym, posiadanie oszczędności; wydatki rodzaje i struktura wydatków, wysokość wydatków gospodarstwa domowego, wysokość wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym, wydatki przeznaczane na zaspokojenie potrzeb dzieci, strategie radzenia sobie z problemami finansowymi, pomoc innych osób i instytucji, ocena poziomu zaspokojenia potrzeb dziecka/ dzieci, ocena aktualnej sytuacji materialnej gospodarstwa domowego oraz jej zmian w perspektywie czasu); Zdrowie dziecka/dzieci (w tym: szczepienia ochronne, dostęp do lekarzy specjalistów, nawyki żywieniowe i dieta dziecka, źródła wiedzy o zdrowym odżywianiu, problematyka rozmów o zdrowiu, schorzenia dziecięce, niepełnosprawność, wydatki na leczenie i leki, korzystanie przez dziecko/dzieci z posiłków w szkole, aktywność fizyczna dziecka/dzieci);
Edukacja (w tym: dostęp do edukacji przedszkolnej, wydatki na edukację dzieci wysokość i rodzaje, pomoc instytucji w zaspokajaniu potrzeb edukacyjnych, uczestnictwo dziecka/ dzieci w zajęciach dodatkowych odpłatnych i nieodpłatnych, uczestnictwo w imprezach szkolnych, relacje rodziców ze środowiskiem szkolnym, sposoby i czas poświęcany na codzienne dotarcie do szkoły, relacje dziecka/ dzieci ze szkołą i rówieśnikami). Chciałbym Państwu przedstawić kilka wstępnych wyników, opisujących wybrane materialne aspekty funkcjonowania gospodarstw domowych z dziećmi. Sytuacja materialna gospodarstw domowych W roku badania miesięczny średni dochód ( na rękę ) gospodarstw domowych z dziećmi do 18. roku życia wyniósł 2.876 złotych, zaś przeciętny dochód 2.400 złotych. Dochód rodziny był uzależniony od liczby dzieci. I tak rodziny z jednym dzieckiem dysponowały środkami w wysokości 2.975 złotych, rodziny z 2 dzieci 2.865 złotych, z 3 dzieci 2.552 złote, zaś rodziny z 4 i większą liczbą dzieci 2.191 złotych. Średnia dochodu na 1 osobę w gospodarstwie domowym wyniosła 804 złote i tak jak w przypadku dochodu gospodarstwa domowego determinowana była liczbą potomstwa. Dochód na 1 osobę w gospodarstwie domowym z 1 dzieckiem był ponad 2,5-krotnie większy niż w gospodarstwie z 4 i większą liczbą dzieci: odpowiednio 941 złote i 341 złote 1. Ocena obecnej sytuacji materialnej i próba diagnozy sytuacji materialnej za rok (prognoza) Większość respondentów uznała, iż pozostające w ich dyspozycji środki finansowe pozwalają na zaspokajanie wszystkich potrzeb. Jednakże wśród badanych, wyrażających takie stanowisko, dominowali respondenci wskazujący, iż choć mają możliwość bieżącego zaspokajania wszystkich potrzeb to równocześnie nie są w stanie zaoszczędzić żadnej kwoty (50,03% wskazań). Osoby, które z pozyskiwanych środków finansowych mają możliwość nie tylko zaspokajania w pełni wszystkich potrzeb, ale i zaoszczędzenia pieniędzy stanowiły 30,78% ogółu badanych. Zdecydowanie mniej było respondentów, którzy oceniali swoje położenie materialne jako bardzo dobre lub też jako bardzo złe (odpowiednio: 4% i 1 Dochód na 1 osobę w gospodarstwie domowym z 2 dzieci: 705 złote, zaś z 3 dzieci 503 złote.
2,72%). 12,48% określiło swoją sytuację jako złą, co oznacza, iż nie wystarcza im pieniędzy nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Ocena kondycji sytuacji materialnej gospodarstwa domowego jest bezpośrednio skorelowana z liczbą dzieci w rodzinie. Im jest ich więcej, tym gorzej respondenci oceniają sytuację swoich gospodarstw jako dobrą. Jednocześnie zdecydowanie rośnie liczba tych rodzin, których kondycja została określona jako zła. I tak na przykład 11,15% badanych, którzy mają 1 dziecko w rodzinie, określiło swoją sytuację materialną jako złą, a w przypadku rodzin z 4 i większą liczbą dzieci takie stanowisko wyraziło już dwukrotnie więcej respondentów (24,36%). Jednocześnie respondenci nie wykazują znacznego optymizmu w diagnozie swojej sytuacji materialnej w przyszłym roku. 46,92% badanych przypuszcza, iż będzie ona taka sama. Większy jest odsetek badanych, którzy prognozują, iż sytuacja będzie gorsza, aniżeli lepsza: odpowiednio: 17,43% i 15,53%. Tylko niecały 1% respondentów przewiduje, iż będzie ona znacznie lepsza. Analogicznie, jak to miało miejsce w przypadku oceny bieżącej sytuacji, diagnoza kondycji materialnej rodziny jest pochodną liczby dzieci w rodzinie. Im więcej potomstwa, tym częstsze obawy co do pogorszenia się warunków życia.
Potrzeby dziecka W opinii ponad połowy respondentów (57,33%) potrzeby dzieci, pozostających na utrzymaniu gospodarstwa domowego, są w pełni zaspokajane bez wprowadzania jakichkolwiek ograniczeń. 14,16% stwierdziło, że jest w stanie zaspokajać potrzeby dzieci, jednakże odbywa się to kosztem wydatków na inne cele. Natomiast 28,24% respondentów wskazało na zdecydowanie odmienną sytuację: 15,57% badanych nie jest w stanie zaspokajać wszystkich potrzeb dzieci i w związku z tym musi dokonywać wyboru tylko tych najważniejszych, a 12,67% zasygnalizowało brak możliwości zaspokajania nawet podstawowych potrzeb dzieci. Stopień zaspokajania potrzeb dzieci jest bezpośrednio determinowany liczbą dzieci w gospodarstwie domowym. Im jest ich więcej, tym mniej rodzin jest w stanie zaspokajać potrzeby dzieci bez ograniczeń. Paralelnie im więcej dzieci w rodzinie, tym większy odsetek gospodarstw domowych, wskazujących na trudności w ich zaspokajaniu. I tak na przykład wśród rodzin z 1 dzieckiem przekonanie o całkowitym zaspokajaniu potrzeb dziecka/dzieci jest dominantą wśród 66,34% respondentów, zaś przy dwójce dzieci u 53,68% badanych. Natomiast w gospodarstwach domowych, gdzie dzieci jest 3, 4 bądź więcej, stanowisko to wyrażało zdecydowanie mniejszy odsetek respondentów. Odpowiednio: w gospodarstwach domowych z 3 dzieci 29,10%, natomiast w gospodarstwach z 4 i większą liczbą dzieci już tylko 17,40% badanych. W rodzinach wielodzietnych zdecydowanie częściej zdarzają się sytuacje, w których rodzice/opiekunowie muszą dokonywać wyborów zaspokajać tylko najważniejsze potrzeby materialne dziecka lub też nie są w stanie nawet ich zaspokoić.
Jednocześnie warto zauważyć, że w przypadku pojawienia się trudności finansowych, rodzice w pierwszej kolejności starają się ograniczać własne potrzeby i szukają innych sposobów ograniczenia wydatków gospodarstwa domowego, starając się minimalizować niekorzystne dla dzieci konsekwencje złej kondycji materialnej. Kolejne wykresy przedstawiają sposoby, przy pomocy których rodziny z dziećmi starają się radzić sobie z trudnościami finansowymi i procent osób, które stwierdziły, że ich gospodarstwo domowe w ciągu ostatniego roku nigdy nie musiało stosować tego typu strategii. (Dane procentowe oznaczają odpowiedź nigdy ) Odkładanie na później zakupu odzieży i obuwia dla dziecka/dzieci (w %) 1 dziecko 47,81 2 dzieci 37,64 3 dzieci 26,71 4+dzieci 41,81 Ogółem 41,81 Rezygnacja dziecka/dzieci z zajęć pozaszkolnych, hobby (w %) 1 dziecko 71,77 2 dzieci 63,54 3 dzieci 42,15 4+dzieci 45,11
Ogółem - 65,57 Rezygnacja dziecka/dzieci z wyjazdu wakacyjnego/wycieczki/usług rekreacyjnych (w %) 1 dziecko 67,36 2 dzieci 56,87 3 dzieci 35,27 4+dzieci 32,66 Ogółem 59,94 Rezygnacja z zakupu mięsa i ryb dla dziecka/dzieci (w %) 1 dziecko 72,70 2 dzieci 67,87 3 dzieci 52,08 4+dzieci 42,20 Ogółem 68,31 Rezygnacja z leczenia dzieci, wizyt u lekarza lub dentysty, zakupu leków dla dziecka/dzieci (w %) 1 dziecko 81,25 2 dzieci 79,28 3 dzieci 71,26 4+dzieci 57,38 Ogółem 78,96 Rezygnacja z zakupu pomocy szkolnych dla dziecka/dzieci (w %) 1 dziecko 81,73 2 dzieci 77,87 3 dzieci 67,58 4+dzieci 54,02 Ogółem 78,31 Wyniki zamieszczone na wykresach wskazują, że potrzeby dziecka uważane są za priorytet w pierwszej kolejności poszukuje się innych sposobów radzenia sobie z trudną sytuacją materialną, starając się w miarę możliwości jak najpełniej zaspokajać potrzeby dziecka/dzieci. Zaprezentowałem Państwu wstępne wyniki, na podstawie których można już jednak wyciągnąć wniosek, iż zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym dzieci jest
ograniczane przez postawę rodziców, nakierowaną na zaspokajanie w pierwszej kolejności potrzeb dzieci. Nie zmienia to faktu, że posiadanie trojga i większej liczby dzieci wpływa na pogorszenie warunków życia rodziny i zwiększa zagrożenie wykluczeniem społecznym rodziny te wymagają więc większego wsparcia ze strony państwa. W chwili obecnej trwają prace obliczeniowo-analityczne nad materiałem, zgromadzonym w trakcie badań. Powinny się one zakończyć w połowie 2010 roku. Wówczas też będzie można dokonać pełnej diagnozy sytuacji dzieci w kontekście zaspokojenia ich potrzeb materialnych, zdrowotnych i edukacyjnych.