Wiesław Balcerak U źródeł sojuszu polsko-rumuńskiego Mazowieckie Studia Humanistyczne 13/1-2, 274-284 2012
P rejä t X*<nrmoJI f# js k # «pmaąйзу P»l*ką I Ittfflaają,-; ШщИ piwrwsa* I f i» a W y Ρ*1 Μ I" Еетий «. rt*wią* iją * if d««р 4 1 я ««brony # r «i *»upada s«ш%ж*яу. Ι * Ι Ъ«8 w a g l ^ «î * *«j * r s #» Sftbwiritpiatti«wBf&lmi P» ey #dae*i»j# à# б** *- f»ш кл l#*w#s g*leki*ge 1 та» m ńaiwgs* I SS, il«basj» f& i d i i i M i l i * want«ew»j*j * b * j «ji sg i# # l «g lną paéaw* A»*iąittją *tą r4wai#i aayetaaliua e g io ilé twłm liaaeją «eibut* BÎwaiei «Л* paaawa sawi «rające ukłaft 3Aewl%*ują e iç»aiyohstiawt egïeeld twbtii.» a s ją ogdlną «ra a i* ф ф у Boeja wypowiedzi* ł * wojną j e d n e «-Rieb, Itfb w re a l* reayj«king«&iate% *organl*owa««!ni e l ł «! aa. fre e s t* n ajim i! $.Ш 0*Лг«*уш» each eknntlanyeh k» w «ia ją peutyo***»**w*i w wyp*sueu gdyby w Boeji a l «g ««««n* egdto } ««U lu a o ji* t iym ta te t» wypaätat *bydwa peśetw* sobewlątiają sią wypowie4 s i# i aafeyahaiatfk w»j»<t B**Ji wsglfdfti* wy«pewledaieó aawł«aa*nie brwtł* Sы Obydwa jwńntwa aebewiąpają * if w a b y dwdob wypadfcaoh pr*«wideimych w S A e* c«ntrow&6 «w»j*-*lły»a fro a a ie we«hedaiss». Xaaewgltrm j * ba a d ia kaâdwg» райа«* Î4 ;4 fw i» ji piecfcwtf lieaąo 4 gmüti p te e h A f m dywtają i 2 dyw iaj* ja d y osyii го««в 8 9 4 ^ -ludst, * тшф ре* Pierwsza strona projektu konwencji wojskowej pomiędzy Polską i Rumunią
MATERIAŁY I DOKUMENTY Mazowieckie Studia Humanistyczne Wiesław Balcerak Nr 1-2>2012 U ŹRÓDEŁ SOJUSZU POLSKO-RUMUŃSKIEGO Powstająca do życia Druga Rzeczpospolita musiała sprostać wielu zagrożeniom nie tylko wewnętrznym, ale przede wszystkim zewnętrznym. Zagrożeniem nie tylko pierwszoplanowym, ale wręcz śmiertelnym była Rosja, a w szczególności Rosja Sowiecka, która na dodatek przez trupa Polski zamierzała dokonać eksportu rewolucji na Zachód. Gorączkowe poszukiwania sprzymierzeńca dla sprostowania inwazji sowieckiej nie mogły pominąć Rumunii, sąsiada Rosji Sowieckiej. Stosunki zarówno rumuńsko-rosyjskie, jak i rumuńsko-sowieckie także były brzemienne konfliktem, już choćby z uwagi na fakt przyłączenia do Królestwa Rumunii Besarabii1. Tyle tylko, że w danym momencie dziejowym obiektem priorytetowym agresji sowieckiej była Polska. Takie zhierarchizowanie stopnia zagrożenia niejako skazywało Warszawę na pozycję strony zabiegającej o ewentualne sojusznicze wsparcie Rumunii2. Dodatkowym czynnikiem związanym nie tylko ze sprawą zagrożenia sowieckiego, ale i potencjalnego przez Rzeszę było stworzenie możliwości korzystania z tranzytu południowego przez terytorium rumuńskie z wyjściem na Morze Czarne3. Poza tym na rzecz sojuszniczych powiązań polsko-rumuńskich przemawiały względy obliczone na strategiczny alians z Francją i stworzenie trójstronnego układu obronnego, które by mogły stanowić podstawę systemu sojuszy wschodnich4. 1 Besarabia - kraina leżąca między Dniestrem, Prutem a Morzem Czarnym, zamieszkała w większości przez ludność narodowości rumuńskiej, w 1812 r. została zagarnięta przez Rosję. W 1918 r. Rumunia, korzystając z osłabienia Rosji, zagarnęła Besarabię, co jednak nie zostało zaaprobowane przez Rosję Sowiecką. 2 Szerzej zob. H. Bułhak, Początki sojuszu polsko-rumuńskiego i przebieg rokowań o konwencję wojskową w latach 1919-1921, Dzieje Najnowsze 1973, nr 3. 3 Por. H. Bułhak, Próby przekształcenia sojuszu wojskowego z Rumunią w trójstronne przymierze polsko-francusko-rumuńskie w latach 1923-1924, Przegląd Historyczny 1973, nr 3. 4 Por. E. Campus, Mica înfelegere, Bucureçti 1969, s. 68.
276 W iesław Balcerak Powyżej zasygnalizowane przesłanki sprzyjające powiązaniom sojuszniczym nie mogły być obojętne i dla Rumunii, która w nowej konstelacji stosunków międzynarodowych po I wojnie światowej musiała znaleźć odpowiednie gwarancje swego bezpieczeństwa. Takie gwarancje ukierunkowane na potężnego sąsiada ze wschodu dawać mogło zbliżenie z Polską powiązaną z Francją. Dla sterników rumuńskiej nawy państwowej stanęła konieczność przełamania zachowań asekuracyjnych w relacjach z Polską, mimo całego związanego z tym ryzyka. Chodziło o to, aby to ryzyko możliwie jak najbardziej zminimalizować, zwłaszcza w aspekcie toczącej się wojny polsko-sowieckiej i jej wpływu na bezpieczeństwo Rumunii5. Zaprezentowane niniejszym dokumenty wskazują na bynajmniej niełatwy przebieg rokowań polsko-rumuńskich od początków 1920 r. Po stronie rumuńskiej widocznej woli zbliżenia towarzyszyła dość daleko posunięta ostrożność w odniesieniu do konkretnych zobowiązań co do skali zaangażowania i ryzyka z tym związanego. Ujawniało się to zwłaszcza w trakcie pertraktacji nad poszczególnymi sformułowaniami dotyczącymi skali zaangażowania stron i szybkości reakcji w wypadku zaistnienia casus foederis. Ciążyło to zwłaszcza nad przebiegiem uzgodnień zawartych w konwencji wojskowej, wymagających znacznej konkretyzacji zakresu zobowiązań. Toteż o ile konwencja polityczna, stanowiąca podstawę rodzącego się sojuszu, a zawierająca sformułowania o większej skali uogólnień dojrzewała przy znacznie mniejszych kontrowersjach, o tyle drugi człon tegoż sojuszu - konwencja wojskowa - rodziła się powoli i przy dość wyraźnej grze na zwłokę strony rumuńskiej, a w szczególności jej czynników wojskowych. Ona też stanowiła najbardziej newralgiczną część pertraktacji6. Można zaryzykować stwierdzenie, że przełom w rokowaniach o konwencję wojskową nastąpił w początkach 1921 r., kiedy to nie tylko zostały przesądzone losy wojny polsko-sowieckiej, ale dojrzewał sojusz polsko-francuski i rozchodziły się pogłoski, że wraz z wiosną strona polska może wznowić działania wojenne, zaś rokowania o traktat pokojowy w Rydze zostały przyspieszone. Dla Bukaresztu ryzyko sojuszu z eksponowaną strategicznie i politycznie Rzeczpospolitą zmalało, a jej znaczenie jako sprzymierzeńca wzrosło. 29 stycznia 1921 r. nastąpiło daleko idące zbliżenie stanowisk i parafowano projekt konwencji7. Do przełamania oporów strony rumuńskiej w niemałej mierze przyczynił się ówczesny poseł Polski w Bukareszcie Aleksander Skrzyński, wykorzystując sprzyjające układy na dworze króla Ferdynanda. 5 Por. H. Bułhak, Stosunki Polski z Rumunią (1918-1921), w: Odrodzona Polska wśród sąsiadów 1918-1921,Warszawa 1999, s. 122. 6 W świetle znanych dokumentów należy skorygować wszczęte w grudniu 1920 r. rokowania doprowadziły szybko do uzgodnienia podstawowych zasad. Jak wynika bowiem z przekazów projekt konwencji wojskowej był obiektem uzgodnień już. w styczniu 1920 r. Por. W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. II: 1909-1939, Londyn 1956, s. 379. 1 Ibidem.
U źródeł sojuszu polsko-rum uńskiego 277 3 marca 1921 r. w Bukareszcie podpisane zostały dwie konwencje składające się na sojusz między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Rumunii. Konwencja o przymierzu odpornym stanowiła: Artykuł I Polska i Rumunia zobowiązują się wspomagać się wzajemnie na wypadek, gdyby jedna z nich została zaatakowana, bez dania powodu ze swej strony, na swych obecnych granicach wschodnich. W następstwie tego na wypadek, gdyby jedno z obydwu państw zostało bez dania powodu ze swej strony napadnięte, drugie będzie się uważało za będące w stanie wojny i udzieli mu zbrojnej pomocy. Artykuł II Celem uzgodnienia swych wysiłków pokojowych obydwa Rządy zobowiązują się do porozumiewania się w kwestiach polityki zewnętrznej dotyczących ich stosunków z ich wschodnimi sąsiadami. Artykuł III Konwencja wojskowa określi sposób, w jaki oba kraje udzielą sobie w danym wypadku pomocy. Konwencja ta poddaną będzie tym samym warunkom, jak i obecna konwencja, co do czasu trwania i ewentualnego wypowiedzenia8. Wraz z konwencją ogólną podpisana została tajna konwencja wojskowa, do której dochodzono z trudnościami. Ilustruje to m.in. pismo gen. Stanisława Hallera do Wodza Naczelnego z 23 stycznia 1921 r. w następującym brzmieniu9: Generał Stanisław Haller Bukareszt 23/1 1921. Do Wodza Naczelnego Odpis dla Szefa Sztabu Generalnego. Praca moja nad konwencją wojskową z Rumunią przedstawia się w chwili obecnej następująco: W porozumieniu z deklaracją wojskową rumuńską (Gen. Stratilescu), przedłożyłem przed kilku dniami projekt konwencji wojskowej, której 1 egzemplarz przesyłam do II oddziału Nacz.[elnego] Dow.fództwaJ z prośbą o natychmiastowe przedłożenie odpisów Panu Komendantowi i Szefowi Sztabu Gener.[alnego], Projekt ten został opracowany po uzgodnieniu wszystkich punktów na poprzednich posiedzeniach wspólnej komisji. 8 Dziennik Ustaw RP 1921, nr 81, poz. 557. 9 Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Naczelne Dowództwo WP. Oddział II Informacyjny. Adiutantura Generalna, Dz. 6/58, 14/III 1920.
278 W iesław Balcerak Rumuńska delegacja wojskowa nie dała do dziś dnia odpowiedzi na ten projekt, motywując to tym, że będzie on przesłany prezydentowi ministrów gen. Averescu. Dziś miałem pierwszą konferencję z gen. Averescu. Odniosłem wrażenie, że chce on wprawdzie dokładnie wykazać szczegóły naszej ewentualnej pomocy nawet w formie podpisania projektu konwencji. Czyni to w ten sposób, że żąda bardzo dokładnych dat o naszej mobilizacji, gotowości bojowej str.[on], które mogą być właściwie ujawnione dopiero po podpisaniu zasady wzajemnej pomocy. Gen. Averescu oświadczył, że 24/1 przedłoży kwestionariusz ze szczegółowymi pytaniami, zapraszając mnie do przedłożenia analogicznych zapytań. Mam zamiar w tej sprawie nie wykraczać poza ramy dotychczas ogólne, ale w sposób wystarczający dla orientacji w zakresie potrzebnym dla konwencji, podanych szczegółów. W tym zakresie odpowiem delegacji rumuńskiej po otrzymaniu kwestionariusza. Dnia 24/1 będzie min.[ister] Averescu rozmawiał z min.[istrem] Skrzyńskim. Może wówczas będzie wytłumaczone niejasne zachowanie się Averescu. Mam zamiar jeszcze 3 do 4 dni wyczekiwać, spodziewając się w tym czasie wyjaśnienia istotnego zamiaru Rumunów. Wszystkie zaszłe fakty będę przekazywać do Warszawy telegraficznie. Dnia 24/1 popołudniu mam audiencję u Króla. Zamierzam podkreślić z jednej strony chęć konwencji, z drugiej zaś podnieść konieczność przyjęcia zasady wzajemnej pomocy i obrony granic, poczem dopiero szczegóły mogą być przez obydwie strony uprawomocnione. Haller Generał Projekt Konwencji Wojskowej pomiędzy Polską i Rumunją. Część pierwsza I- Rządy Polski i Rumuński obowiązują się do wspólnej obrony w razie napadu ze strony Rosji bez względu na formę jej rządu. Zobowiązanie wspólnej pomocy odnosi się do całego frontu lądowego polskiego i rumuńskiego. 2 O ile Rosja po zdemobilizowaniu swojej obecnej armji ogłosi ogólną mobilizację, oba państwa obowiązują się również natychmiast ogłosić mobilizację ogólną. Również oba państwa zawierające układ zobowiązują się natychmiast ogłosić mobilizację ogólną w razie gdyby Rosja wypowiedziała
U źródeł sojuszu polsko-rum uńskiego 279 wojnę jednemu z nich, lub w razie rosyjskiego ataku, zorganizowanemi siłami na froncie najmniej 30-kilometrowym, w granicach określonych konwencją polityczną, nawet w wypadku gdyby w Rosji nie ogłoszono ogólnej mobilizacji. W tym ostatnim wypadku obydwa państwa zobowiązują się wypowiedzieć natychmiast wojnę Rosji względnie wypowiedzieć zawieszenie broni. 3. Obydwa państwa zobowiązują się w obydwóch wypadkach przewidzianych w 2 skoncentrować swoje siły na froncie wschodnim. Koncentracja ta obejmie dla każdego państwa przynajmniej 14 dywizji piechoty liczące po 4 pułki piechoty na dywizję i 2 dywizje jazdy czyli razem 85.000 ludzi, z czego połowa będzie dyslokowana w taki sposób, aby jej poparcie bezpośrednio odczuła armja sąsiednia. 4. Ażeby nie stracić inicjatywy strategicznej w razie wypowiedzenia wojny obydwa państwa zawierające układ zobowiązują się przedsięwziąć następujące zarządzenia, o ile się stwierdzi, że Rosja koncentruje swoje siły zbrojne na granicy jednego z tych państw. a/ O ile Rosja skoncentruje na granicy jednego z państw więcej niż 80.000 zdolnych do walki ludzi, drugie państwo celem zmuszenia Rosji do rozdzielenia jej sił, zobowiązuje się skoncentrować na swej granicy siły gotowe do podjęcia walki w liczbie ludzi co najmniej równej tej, która przewyższa 80.000 ludzi skoncentrowanych przez Rosję. Koncentracja ta będzie przeprowadzona dla Polski na południe od Prypeci, a dla Rumunji na północ od linji Jasy-Dubosary. Uwaga 1. Za teren koncentracyjny uważa się: Tereny znajdujące się między granicą rumuńską a polską i linją rzeki BOH oraz miejscowościami WINNICA, KOZIATYŃ, BERDY CZÓW, ŻYTOMIERZ, KOROSTEN, OWRUCZ, MIŃSK, POŁOCK wszystkie włącznie. Przyjmuje się, iż koncentracja przeciwko Rumunji obejmuje tereny na południe od linji ZBRUCZA, BAR, WINNICA, a przeciwko Polsce tereny na północ od tej linji. Uwaga 2. Gdyby dane obydwu Sztabów Generalnych co do ilości skoncentrowanych przez Rosję żołnierzy nie były zgodne, weźmie się za podstawę ilość jednostek tj. 16 dywizji piechoty lub kawalerji licząc 2 dywizje kawalerji za 1 dywizję piechoty. Ы Możliwe jest nawet, o ile atak rosyjski jeszcze się nie rozpoczął ale koncentracja i postępowanie Rosji nie pozostawiają żadnych wątpliwości co do jej zamiarów agresywnych, że ogólna mobilizacja obydwóch państw będzie ogłoszona. Również, o ile okaże się
280 W iesław Balcerak D elegacja rum uńska proszona jest o przedłożenie swych propozycji co do ew entualnego w zm ocnienia frontu ru m u ń sk iego przez wojska polskie. potrzeba wykonania operacji strategicznej, celem uprzedzenia ataku rosyjskiego, odpowiednie środki będą wykonane po poprzednim porozumieniu się obydwu Rządów lub Sztabów Generalnych. 5. Wzajemne współdziałanie strategiczne sił wskazanych w 3 wykonane będzie w sposób następujący: W razie ataku na Rumunję na jakimkolwiek odcinku jej granicy, Polska odciąży ją przez akcję ofensywną, wychodzącą z rejonu RÓWNO-TARNOPOL w kierunku ZMIERZYNKA-W1NNICA. W razie ataku skierowanego na front polski, Rumunja zobowiązuje się odciążyć go albo ofensywą wychodzącą z północnej Besarabji w tym samym kierunku albo oddaniem do dyspozycji Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich części swych sił celem wzmocnienia prawego skrzydła polskiego. Gdyby Rosja zaatakowała obydwa państwa równocześnie, zobowiązują się one po odepchnięciu sił przeciwnika na własnym froncie, pomóc sąsiadowi w zasadzie w sposób wyżej wymieniony po wzajemnem porozumieniu się obu Naczelnych Dowództw, co zależeć będzie od chwilowej sytuacji. Dla określenia chwili rozpoczęcia wyżej wskazanych manewrów, obydwie strony zwrócą uwagę na konieczność zmuszenia Rosji do walczenia równocześnie przeciwko obydwu armjom i uniemożliwiania jej ataku całą jej siłą na jedno państwo. 6. Zc względu na doniosłą wagę utrzymania stałej łączności pomiędzy Polską a Rumunją, zobowiązują się obydwa państwa przedsięwziąć wszelkie środki potrzebne do utrzymania za wszelką cenę tej łączności i ochrony kolei żelaznej pomiędzy Polską a Rumunją. W razie gdyby Polska przeprowadziła atak z rejonu TARNOPOL- -ROWNO, utrzymanie łączności wykonane będzie przez Rumunję. 7. Szczegółowe plany opierające się na 2, 3, 4, 5, 6 niniejszej konwencji opracowane będą na podstawie porozumienia się obydwu Szefów Sztabu Generalnego. Obydwa Sztaby Generalne będą sobie wzajemnie podawały wszystkie dane dotyczące armji rosyjskiej, jak również wszystkie dane dotyczące siły organizacji, dyslokacji wojsk własnych, zobowiązując się utrzymywać je jako ściśle tajne na równi z planami operacyjnymi. 8 Celem zapewnienia współdziałania Sztaby Generalne wymienią z początkiem wojny lub ewentualnie z chwilą mobilizacji generałów,
U źródeł sojuszu polsko-rum uńskiego 281 którzy będą przydzielani jako łącznikowi do Naczelnego Dowództwa obydwu armji. Projekt Konwencji Wojskowej pomiędzy Polską a Rumunją. D elegacja rum uńska zechce określić ilość, której może dostarczyć. D elegacja rum uńska zechce przedłożyć swoje wnioski charakteru ekonomicznego. Część druga 9. Uwzględniając wyczerpanie środków żywności w Polsce z powodu długiej wojny z Rosją bolszewicką zobowiązuje się Rumunja celem umożliwienia przeprowadzenia mobilizacji i wojny: a/ dopomóc w przewiezieniu przez granicę i terytorjum Rumunji koni zakupionych zagranicą, Ы dostarczyć Polsce od dnia wypowiedzenia aż do końca wojny zboża na 200.000 ludzi i 100.000 koni według norm zaprowiantowania armji polskiej, с/ dostarczyć amunicję rosyjskiej... dla karabinów... dla dział 3 calowych. io. Obydwa państwa zobowiązują się robić sobie nawzajem ułatwienia i przeprowadzać ulepszenia w sprawach następujących: - Połączenia kolejowe i wodne między Rumunją i Polską. - Łączność telegraficzna i telefoniczna pomiędzy obydwu państwami. - Odbudowa mostów na pograniczu polsko-rumuńskiem, szczególnie mostu w ZALESZCZYKACH. - Używalność dla transportów polskich portów GAŁAC i BRAIŁA. Powyższe sprawy będą wykonane po specjalnych porozumieniach, których wynik w żadnym razie nie może wpłynąć na prawomocność niniejszej umowy. s u. Konwencja niniejsza wchodzi w życie z chwilą podpisania przez pełnomocnych delegatów obydwu państw. Umowa ta wchodzi w skład konwencji politycznej, którą obydwa państwa zawierają równocześnie i ma moc obowiązującą tak długo, jak i konwencja polityczna. Ewentualne modyfikacje konieczne z powodu sytuacji wojskowej mogą być przeprowadzone w czasie po poprzednim porozumieniu się obydwu rządów.
282 W iesław Balcerak 12. O ileby podczas trwania niniejszej konwencji wybuchła współna wojna przeciwko Rosji zobowiązują się obydwa państwa kategorycznie zawierać razem zawieszenie broni lub pokój. Lokalne zawieszenie broni może nastąpić bez poprzedniego porozumienia się, lecz nie na dłużej niż na 24 godz. 13. Konwencja niniejsza zredagowana jest w dwóch egzemplarzach w języku francuskim. Nie może ona być opublikowaną ani podaną do wiadomości innemu państwu jak tylko po poprzednim porozumieniu się obydwu państw i równocześnie. 14. Żadne inne państwo nie może być wciągnięte do niniejszej konwencji bez poprzedniego porozumienia się i zgody obydwu państw zawierających układ10. 3 marca 1921 r. w Bukareszcie została podpisana tajna konwencja wojskowa polsko-rumuńska: 1. - Skoro tylko jedno z układających się państw zostanie zaatakowane w warunkach stanowiących casus foederis, stosownie do postanowień Konwencji Politycznej zawartej między dwoma państwami, Państwo nie zaatakowane będzie mieć obowiązek ogłosić natychmiast mobilizację w tym samym wymiarze, co państwo zaatakowane. 2. - Jeżeli rozmiary agresji będą wymagać powszechnej mobilizacji, układające się państwa zobowiązują się dostarczyć każde przynajmniej 14 dywizji piechoty (typu normalnego) albo 4 pułki piechoty i 2 pułki artylerii lub równoważne i 2 dywizje kawalerii dla działań wojskowych na froncie wschodnim, gdzie mogą one być użyte bądź do działań defensywnych, bądź ofensywnych. 3. - Jeżeli zagrażające siły skoncentrują się jedynie w pobliżu granic wschodnich jednego z układających się państw, państwo zagrożone w konsekwencji przedsięweźmie odpowiednie kroki. Jeżeli z charakteru zagrożenia wynikałoby, że niezbędnym środkiem byłaby mobilizacja ze strony państwa zagrożonego, państwo zaprzyjaźnione będzie zobowiązane podjąć ze swej strony analogiczne kroki w ten sposób, aby w każdej chwili oba państwa mogły równocześnie skutecznie stawić czoło każdej ewentualnej agresji ze wschodu. 4. - Siły przewidziane w artykule 2 będą skoncentrowane najpóźniej licząc od daty ogłoszenia mobilizacji: 10 Ibidem.
U źródeł sojuszu polsko-rum uńskiego 283 a. - dla działań obronnych na terenie kraju: armia polska w 24 dni, armia rumuńska w 18 dni; b. - dla działań ofensywnych poza własną granicą lub dla ewentualnego przegrupowania: armia polska w 28 dni, armia rumuńska w 21 dni; Siły te będą skoncentrowane w strefach wyznaczonych w załączonych szkicach, które to szkice podpisane przez szefów Sztabów Generalnych obu państw stanowią integralną część niniejszej konwencji i mogą podlegać zmianie tylko za uprzednią zgodą obu Sztabów Generalnych. 5. - Rozwinięcie strategiczne działań dokona się zgodnie z planem ustalonym za wspólną zgodą przez oba sztaby, podczas mobilizacji i koncentracji armii. Wstępna i stała wymiana poglądów będzie miała miejsce w tej sprawie poczynając od momentu podpisania konwencji. 6. - Jakakolwiek byłaby sytuacja strategiczna, obie armie zachowają każda swe własne dowództwo naczelne. Jednak w wypadku, kiedy całe zgrupowania lub części ugrupowań byłyby odcięte od swojej armii na froncie strategicznym drugiej armii, wówczas ugrupowania te lub ich części będą podporządkowane z operacyjnego punktu widzenia dowództwu tej ostatniej. 7. - Dla zapewnienia łączności między obu armiami, od pierwszego dnia mobilizacji będzie wyznaczony do każdego ze Sztabów Generalnych oficer sztabowy armii zaprzyjaźnionej z pełnymi pełnomocnictwami, aby zobowiązania, które będzie musiał ewentualnie podjąć, były decyzjami definitywnymi. Do daty mobilizacji łączność między dwoma Sztabami będzie utrzymana w zasadzie przez odnośnych attachés wojskowych. Jeżeli nastąpi sytuacja przewidziana w artykule 3 zapewni się łączność na warunkach wskazanych w ustępie I niniejszego artykułu, jak tylko państwo zagrożone tego zażąda. 8. - Dla zapewnienia i koordynacji funkcjonowania służb ogólnych na tyłach obu armii i pomocy z punktu widzenia administracyjnego, do której udzielenia będą wzajemnie zobowiązane, powołane zostaną od pierwszego dnia mobilizacji następujące organy: - mieszana komisja dla spraw etapowych; - mieszana komisja do spraw wszelkich rodzajów komunikacji; - mieszana komisja do spraw zaopatrzenia w broń, amunicję i wszelkiego rodzaju materiały wojenne; - mieszana komisja do spraw zaprowiantowania i ekwipunku; - wspólne biuro informacji. Miejsce funkcjonowania tych organów będzie uprzednio określone przez oba Sztaby Generalne. 9. - Wszystkie kwestie szczegółowe zawierające wstępne przygotowania i nie wchodzące w ramy ustaleń niniejszej konwencji mogą być zawarowane przez oba Sztaby Generalne za ich wspólną zgodą po podpisaniu tej ostatniej.
284 W iesław B alcerak 10. - Niniejsza konwencja stanowi część Konwencji Politycznej; ma tą samą wartość i podlega tym samym ograniczeniom, co ta ostatnia. 11. - Postanowienia niniejszej konwencji pozostają całkowicie tajne. Szef Sztabu Generalnego Armii Rumuńskiej Generał Korpusu Armijnego [C.] Christescu Szef Sztabu Generalnego Armii Polskiej Generał Dywizji [T.] Rozwadowski11 11 Tekst w języku francuskim H. Bułhak, Materiały do dziejów sojuszu polsko-rumuńskiego w l. 1921-1931, Studia Historyczne, Kraków 1973, z. 3, s. 421^422; Cyt. za: Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, t. I, pod red. nauk. T. Jędruszczaka i M. Nowak- -Kiełbikowej, Warszawa 1989, s. 148-150.