WŁAŚCIWOŚCI SORPCYJNE GLEB ALUWIALNYCH ŻUŁAW WIŚLANYCH SORPTION CAPACITIES OF ALLUVIAL SOILS IN ŻUŁAWY WIŚLANE

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 119-127 MIROSŁAW ORZECHOWSKI, SŁAWOMIR SMÓLCZYŃSKI, PAWEŁ SOWIŃSKI WŁAŚCIWOŚCI SORPCYJNE GLEB ALUWIALNYCH ŻUŁAW WIŚLANYCH SORPTION CAPACITIES OF ALLUVIAL SOILS IN ŻUŁAWY WIŚLANE Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie A bstract: The soil conditions o f Żuławy Wiślane are related to the genesis and hypsometry o f the area. Taking the above mentioned factors into consideration as well as hydrological relations, the type and thickness o f the soil formations, the following soil habitats were identified: natural, partially and completely. In the alluvial soils o f the completely habitats the mean values o f exchangeable cation capacity and the sum o f base exchangeable cations were twice as high as in the soils o f natural and partially habitats.the numerical order o f cations in the plough layers o f soils in natural and partially habitats was as follows: Ca2+ > Mg2+ > H+ > K+ > Na+. However, in the soils o f com pletely habited the H+ cations exceeded the amount o f M g2+ ones. Słowa kluczowe: Żuławy Wiślane, mady, kationy wymienne, siedliska glebowe. K ey w ords: Żuławy Wiślane (Vistula River delta), alluvial soils, exchangeable cations, soil habitats. WSTĘP Żuławy Wiślane sąmezoregionem powstałym w epoce holoceńskiej wchodzącym w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Deltowy krajobraz tego mezoregionu ukształtowany przez akumulacyjną działalność Wisły i Nogatu oraz zabiegi techniczne człowieka wykazuje duże zróżnicowanie. Mady Żuław Wiślanych zajmują największy obszar wśród gleb aluwialnych i uznawane są za jedne z najżyźniejszych i najbardziej urodzajnych gleb w Polsce. Stanowią one swoistą kategorię gleb zróżnicowanych pod względem warunków

120 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P Sowiński siedliskowych [Laskowski 1961, Witek 1965]. Warunki glebowe na badanym obszarze związane są z genezą i hipsometrią terenu, która różnicuje stosunki wodne, rodzaj utworów, ich miąższość i retencyjność podłoża. Uwzględniając powyższe elementy siedliskowe, deltowy charakter regionu oraz działalność człowieka wyróżniono na terenie Żuław Wiślanych siedliska glebowe naturalne, siedliska glebowe o częściowej antropogenizacji oraz siedliska glebowe o całkowitej antropogenizacji [Piaścik i in. 2000]. Celem podjętych badań było wykazanie zróżnicowania właściwości sorpcyjnych gleb aluwialnych w siedliskach glebowych Żuław Wiślanych oraz ocena ich odporności na degradację. MATERIAŁ I METODY Na postawie map glebowo-rolniczych i topograficznych w największych konturach gleb aluwialnych Żuław Wiślanych wytypowano 34 odkrywki glebowe ( 10 w siedliskach glebowych naturalnych, 17 w siedliskach glebowych o częściowej antropogenizacji i 7 w siedliskach glebowych o całkowitej antropogenizacji). naturalne wyniesione są powyżej 2,5 m n.p.m. Występują w południowej części delty wiślanej i zajmująokoło 48 tys. ha. Ukształtowane zostały w sposób naturalny przez akumulacyjną naturalne Natural soil habitats o częściwej antropogenizacji Soil habitats of partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitat of completely antropogenised RYSUNEK 1. Żuław Wiślanych FIGURE 1. Soil habitats of the Żuławy Wiślane

Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych 121 działalność Wisły. Reprezentowane są przez mady próchniczne, głębokie i średnio głębokie wytworzone z iłu na piasku oraz mady właściwe i brunatne, głębokie wytworzone z iłu, pyłu ilastego oraz pyłu zwykłego. o częściowej antropogenizacji usytuowane są od 0 m do 2,5 m n. p. m. i zajmują około 95 tys. ha. Położone są w środkowej i północnej części badanego obszaru. Reprezentowane są przez mady próchniczne, głębokie i średnio głębokie wytworzone z iłu i gliny ciężkiej na torfie oraz mady właściwe i brunatne, głębokie wytworzone z pyłu ilastego, pyłu zwykłego oraz gliny. o całkowitej antropogenizacji zalegają poniżej poziomu morza, a ich areał wynosi około 47 tys. ha. Siedliska te mają charakter polderowy, a ich istnienie wiąże się z działalnością człowieka. W siedliskach tych obok mineralnych utworów napływowych, występują także utwory organiczne i mineralnoorganiczne. Wśród gleb mineralnych dominują mady próchniczne, płytkie i średnio głębokie wytworzone z iłu na torfie oraz mady właściwe, średnio głębokie wytworzone z pyłu ilastego na piasku. Szczegółowa charakterystyka siedlisk przedstawiona jest w pracy Piaścika i in. [2000]. W laboratorium w pobranych próbkach glebowych oznaczono: skład granulometryczny - metodą Bouyoucosa-Cassagrande a w modyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny - metodą Tiurina, ph w H20 i KCl (1 mol dm-3) - metodą potencjometryczną. Zawartość kationów wymiennych oznaczono w wyciągu 1 mol dm-3 octanu amonowego (CH3COONH4) o ph 7,0. Ca i Mg oznaczono metodą absorpcji atomowej za pomocą spektrometru SOLAAR 969 firmy Pye Unicam; К i Na oznaczono metodą emisji aparatem FLAPHO 4. Kwasowość hydrolityczną oznaczono metodą Kappena w roztworze octanu sodu (CH3COONa - 1 mol dm-3). WYNIKI I DYSKUSJA Zmienne warunki sedymentacji utworów glebowych obszaru delty wiślanej wpłynęły na zróżnicowanie uziarnienia, zawartości C-organicznego oraz właściwości sorpcyjnych gleb w wyróżnionych siedliskach. Poziomy płużne (Ap) mad siedlisk glebowych naturalnych zawierają średnio 50% frakcji ilastej, w tym 23% iłu koloidalnego (tab. 1). Zawartość C-organicznego waha się od 12,5 g kg-1 do 32,3 g kg-1 (średnio 17,7 g kg-1). W madach siedlisk glebowych 0 częściowej antropogenizacji zawartość frakcji ilastej waha się w zakresie 33-70% (średnio 53%, w tym iłu koloidalnego 21%). Średnia ilość C-organicznego jest nieco większa niż w madach siedlisk glebowych naturalnych i wynosi 2,09 g kg-1 (tab. 1). Większą zwięzłością utworów glebowych w stosunku do siedlisk glebowych naturalnych 1 siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji wyróżniają się mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, w których zawartość frakcji ilastej waha się od 42% do 73% (średnio 63%, w tym iłu koloidalnego 30%). Natomiast ilość C-organicznego jest wysoka (średnio 3,69 g kg-1) i blisko 2-krotnie większa w porównaniu z siedliskami glebowymi poprzednimi. Największą średnią kationową pojemnością wymienną-kpw (463,3 mmol(+) kg-1) oraz sumą zasadowych kationów wymiennych - KPWs (409,7 mmol(+) kg-1) charakteryzują się poziomy płużne mad siedlisk o całkowitej antropogenizacji (tab. 2).

122 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński TABELA 1. Niektóre właściwości fizyko-chemiczne badanych mad TABELE 1. Selected physical and chemical properties of investigated alluvial soils Soil habitats Poziom Horizon Zawartość [%] frakcji [mm] Content [%] of fraction [mm] C-org. [ g - k g 1] ph 0, 1-0,02 < 0,02 0,002 ąo KCl Siedliska naturalne Natural soil habitats *A **39 31-51 50 31-64 23 12-34 17,7 12,5-32,3 7,1 6,3-7,9 6,2 5,5-6,8 В 36 14-59 57 32-84 28 12-42 11,4 7,4-18,9 7,2 6,2-8,0 6,3 5,5-7,0 Siedliska o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially A 37 26-51 В 34 13-54 53 33-70 59 35-80 21 7-33 25 9-46 20,9 9,1-37,2 15,6 4,1-30,9 7,0 6,4-7,5 7,2 6,0-8,1 6,0 5,1-6,7 6,0 5,1-7,0 Siedliska o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely A 29 20-41 В 31 13-61 63 42-73 62 28-81 30 15-41 35 12-50 36,9 10,7-81,8 17,1 5,5-28,6 6,7 6,0-7,7 7,5 6,7-8,3 5,8 5,3-6,3 6,2 5,6-7,1 *A - Poziom płużny, miąższość 0-25 cm;, thickness 0-25 cm В - Poziom podpłużny, miąższość 25-50 cm;, thickness 25-50 cm **x" - wartość średnia; average; min-max - zakres; range Wielkość KP W i KPWs była w nich około 2-krotnie wyższa niż w glebach siedlisk naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji. Szczególnie wysoka w madach tych siedlisk glebowych była zawartość wymiennego wapnia - 370,5 mmol(+) kg-1, sodu-4,0 mmol(+) kg-1 oraz wodoru-53,6 mmol(+) kg-1. Najmniejszą ilość kationów Ca2+ - 180,0 mmol(+) kg-1, Mg2+ - 22,4 mmol(+) kg-1 i H+ - 21,1 mmol(+) kg-1 oznaczono w madach siedlisk naturalnych. Średnie zawartości wymiennego potasu w badanych siedliskach glebowych były do siebie zbliżone i wahały się od 4,3 do 5,3 mmol(+) kg-1. Badane mady delty wiślanej charakteryzowały się wyższą kationową pojemnością sorpcyjną w porównaniu z glebami aluwialnymi rzeki Pasłęki, Iny i Odry [Rytelewski 1969, Niedźwiecki 1984, Laskowski, Szozda 1985, Laskowski 1986]. Szereg ilościowy kationów w poziomach próchnicznych gleb siedlisk naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji układał się następująco: Ca2+>Mg2+>H+>K+>Na+. W madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji średnia zawartość kationów wodom (H+) przewyższała ilość kationów magnezu (Mg2+), natomiast ilość wymiennego potasu i sodu była zbliżona (tab. 2).

TABELA 2. Kationowa pojemność wymienna i skład kationów wymiennych mad w siedliskach glebowych Żuław Wiślanych TABELE 2. Cation exchange capacity and content exchangeable cations in alluvial soils o f the soil habitats o f Żuławy Wiślane Soil habitats naturalne Natural soil habitats o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely Poziom Horizon Ca2+ Mg2" K+ Na+ H+ KPWs KPW [mmol(+) kg"1] 180,0 126,7-241,0 200,3 123,1-280,0 197,6 135,0-321,6 208,3 132,5-402,6 370,5 153,4-692,3 356,9 162,1-687,9 22,4 12,2-39,0 25,6 11,4-42,2 29,6 12,0-50,2 29,5 11,0-47,7 30,7 16,5-49,4 34,7 11,8-61,7 4,3 1,8-8,3 3,4 1,2-6,0 5,3 2,6-10,5 3,1 1,4-6,9 4,5 3,3-5,3 2,8 2,0-5,2 KP Ws - suma zasadowych kationów wymiennych; base sum of exchangeable cations; KP W - kationowa pojemność wymienna; cation exchange capacity 2,1 1,4-3,0 2,5 1,3-5,7 2,6 1,0-10,4 3,4 1,5-20,0 4,0 1,9-5,4 7,1 1,1-20,9 21,1 7,5-34,5 16,2 7,5-31,5 27,8 13,0-48,0 27,1 9,0-82,5 53,6 12,0-144,0 23,3 14,4-36,0 208,8 149,4-290,4 231,8 142,1-309,9 235,1 150,6-372,2 244,3 109,5-454,5 409,7 177,1-744,0 401,5 177,0-736,6 229,9 157,5-302,4 248,0 164,8-330,9 262,9 163,6-413,7 271,4 143,8-474,5 463,3 214,6-888,8 424,8 181,4-746,6 Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych

124 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński Stopień wy sycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi (V) mad w poszczególnych siedliskach glebowych byl zbliżony (tab. 3). Podobne wartości V dla mad żuławskich podaje Zimont [1971]. Wśród kationów wymiennych dominuje wapń, którego udział w kompleksie sorpcyjnym był najwyższy w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (średnio 79,9%), mniejszy w madach siedlisk glebowych naturalnych, a najmniejszy w glebach aluwialnych siedlisk o częściowej antropogenizacji (75,1%). W madach siedlisk glebowych naturalnych i o częściowej antropogenizacji stwierdzono natomiast udział w kompleksie sorpcyjnym kationów magnezu i potasu 1,5-2-krotnie większy niż w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (tab. 3). W rozmieszczeniu profilowym ilość wymiennego wodoru układa się zgodnie z odczynem (tab. 1, 2, 4). Zawartość kationów H+ była wyższa w poziomach płużnych niż głębiej położonych. Szczególnie duża różnica była w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, gdzie ilość wymiennego wodoru była ponad 2-krotnie większa w poziomach płużnych niż podpłużnych (tab. 2,4). Większej koncentracji kationów H+ w poziomach Ap mad tych siedlisk glebowych mogą sprzyjać okresowo beztlenowe przemiany nagromadzonej tam substancji organicznej. Badania Siuty [1963] nad madami żuławskimi dowodzą, że w warunkach nadmiernego uwilgotnienia przemiany materii organicznej mogą wpływać zakwaszająco na środowisko glebowe. Mniejszy udział wymiennego wapnia i magnezu, a większy wodoru w poziomach płużnych w porównaniu z głębiej położonymi poziomami badanych mad wskazuje, że zachodzi w nich proces ługowania kationów Ca2+ i Mg2+. Proces ten najintensywniej przebiega w madach siedlisk glebowych naturalnych, które są najstarsze na obszarze delty Wiślanej oraz w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, które są pod silną presją czynnika wodnego. Również Chojnicki [2002] w swojej pracy zwraca uwagę na procesy ługowania kationów zasadowych z poziomów próchnicznych zachodzące w madach środkowej doliny Wisły i Żuław. Stosunki kationowe najkorzystniej kształtowały się w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji, gdzie procesy ługowania kationów zasadowych były najmniej widoczne. Najszerszym stosunkiem kationów Ca2+ : Mg2+ (12,1) oraz Ca2+ : K+ (82,3) charakteryzują się poziomy płużne mad siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (tab. 3). W poziomach próchnicznych mad tych siedlisk występuje również najszerszy stosunek sumy kationów dwuwartościowych (Ca2+ + Mg2+) do jednowartościowych (K+ + Na+). Kac-Kacas i Różycka [1964] stwierdzili, że stosunek kationów Ca2+ do Mg2+ i K+w glebach Polski wykazuje duże wahania i jest przeważnie szerszy w porównaniu z optymalnym. Gleby Żuław Wiślanych cechuje wysoki trofizm. Pod względem zawartości kationów zasadowych mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, w 10-stopniowej skali odporności gleb na degradację według Siuty [ 1976] kwalifikują się do gleb bardzo silnie odpornych na degradację. Wartość KPWs w madach pozostałych siedlisk glebowych kształtowała się na poziomie 7 i 8 stopnia odporności na degradację. Wyniki badań wskazują, że właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych są zróżnicowane i związane z warunkami siedliskowymi.

TABELA 3. Procentowa zawartość kationów wymiennych, stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami (V) oraz stosunki kationowe w madach siedlisk glebowych Żuław Wiślanych TABELE 3. Percentage o f exchangeable cations, base saturation (V) and exchangeable cations rations in alluvial solis o f soil habitats o f Żuławy Wiślane Soil habitats naturalne Natural soil habitats o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely Poziom Horizon Ca2+ Mg24 K+ N a+ H+ V Ca2+ Mg2" [%] 78,3 71,1-84,1 80,8 70,9-87,3 75,1 65,3-82,5 76,8 60,2-89,5 79,9 71,4-86,0 84,0 75,5-92,1 9,7 6,6-14,5 10,3 6,6-13,8 11,3 5,5-17,5 10,9 5,4-18,4 6,6 3,2-11,6 8,2 4,4-10,9 1,9 1,1-3,1 1,4 0,8-3,4 2,0 1,1-4,3 1,1 0,5-3,0 1,0 0,6-2,5 0,7 0,5-1,3 0,9 0,6-1,1 1,0 0,6-2,0 1,0 0,5-3,8 1,2 0,6-4,7 0,9 0,6-1,8 1,7 0,6-3,9 9,2 4,0-18,8 6,5 3,2-18,2 10,6 5,7-19,9 10,0 2,2-21,3 11,6 3,6-17,5 5,5 1,3-13,7 90,8 81,2-96,0 93,5 81,8-97,0 89,4 80,1-94,3 90,0 78,7-97,8 88,4 82,5-96,4 94,5 86,3-98,7 Ca2+ K+ 8,0 41,9 31,6 7,8 59,6 38,7 6,7 37,3 28,8 7,0 67,4 36,5 12,1 82,3 47,2 10,3 127,5 39,6 Са2++Мя?+ K++ Na+ Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych 125

TABELA 4. Kationowa pojemność wymienna i skład kationów wymiennych w profilach mad Żuław Wiślanych TABELE 4. Cation exchange capacity and content exchangeable cations in alluvial soils o f the soil habitats o f Żuławy Wiślane Poziom genetyczny Genetic Horizon Głębokość Depth [cm] Utwór glebowy Soü texture naturalne - Natural soil habitats Stara Kościelnica; mada próchniczna, głęboka, wytworzona z iłu - Ca2* Mg2- K" Na' H- KPWs KPW Ca2* Mg2^ K- Na H- V [mmol(+)-kg_1] [%] alluvial soil humus, deep, formation from clay Ap 10-15 ił pylasty; 174,4 25,5 6,5 3,0 24,1 209,4 233,5 74,7 10,9 2,8 1,3 10,3 89,7 silty clay A2 30-35 ił pylasty; 261,5 42,2 4,0 2,2 21,0 309,9 330,9 79,0 12,8 1,2 0,7 6,3 93,7 silty clay Cgg 55-60 ił; clay 266,7 45,5 4,3 1,6 10,5 318,1 328,6 81,2 13,8 1,3 0,5 3,2 96,8 C2gg 95-100 ił; clay 225,6 42,2 4,4 2,8 11,0 275,0 286,0 78,9 14,8 1,5 1,0 3,8 96,2 o częściowej antropogenizacji - Soil habitats partially Marzęcino; mada próchniczna, głęboka, wytworzona z iłu - alluvial soil humus, deep, formation from clay Ap 10-15 ił pylasty; 246,7 43,1 3,9 2,3 21,0 296,0 317,0 77,8 13,6 1,2 0,7 6,6 93,4 silty clay A2 40-45 ił pylasty; 303,3 21,0 2,0 2,6 17,5 327,6 335,1 89,5 6,9 0,6 0,8 2,2 97,8 silty clay Cgg 65-70 ił pylasty; 260,0 21,4 2,6 2,5 8,0 286,5 294,5 88,3 7,3 0,9 0,8 2,7 97,3 silty clay C2gg 95-100 ił; clay 430,0 42,8 5,6 4,6 13,5 483,0 496,5 86,6 8,6 1,2 0,9 2,7 97,3 126 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński o całkowitej antropogenizacjji - Soil habitats completely Cedry Małe; mada próchniczna, średnio głęboka, wytworzona z iłu -- alluvial soil humus, medium deep, formation from clay Ap 10-15 ił; clay 281,7 45,3 3,3 3,5 56,0 333,8 389,8 72,3 11,6 0,8 0,9 14,4 85,6 A2 40-45 ił; clay 423,9 53,5 3,1 20,9 32,0 501,4 533,4 79,5 10,0 0,6 3,9 6,0 94,0 Otni 70-75 torf, peat 897,8 94,7 1,6 52,2 480,0 1046,3 1526,3 58,8 6,3 0,1 3,4 31,4 68,6

Właściwości sorpcyjne gleb ałuwialnych Żuław Wiślanych 127 WNIOSKI 1. Mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji charakteryzowały się najwyższą zawartością: frakcji ilastej, C-organicznego, kationów wymiennych (KPW) oraz zasadowych kationów wymiennych (KPWs). 2. Średnia zawartość kationów w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji układała się następująco: Ca2+ > Mg2+ > H+ > K+ > Na+. W madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji zawartość kationów wodoru przewyższała ilość kationów magnezu. 3. W madach siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji najkorzystniej kształtowały się stosunki wymiennego wapnia do magnezu i potasu, a proces ługowania kationów zasadowych był najmniejszy. 4. Uwzględniając zawartość kationów zasadowych stwierdzono, że największą odpornością na procesy degradacji wyróżniająsięmady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji. LITERATURA BARAN S., TURSKI S. 1996: Degradacja ochrona i rekultywacja gleb. AR w Lublinie: 7-223. CHOJNICKI J. 2002: Procesy glebotwórcze w madach środkowej doliny W isły i Żuław. Fundacja - Rozwój SGGW, Warszawa: 5-83. LASKOWSKI S. 1961: Regionalizacja przyrodniczo-rolnicza na Żuławach Wiślanych (delty Wisły). Zesz. Nauk., 6 WSR w Szczecinie: 3-101. LASKOWSKI S. 1986: Powstawanie i rozwój oraz właściwości gleb ałuwialnych doliny środkowej Odry. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Rozprawy 56: 5-68. LASKOWSKI S., SZOZDA B. 1985: Niktóre właściwości chemiczne mad odrzańskich rejonu Przychodowej. Rocz. Glebozn. 36/3: 27-40. KAC-KACAS M., RÓŻYCKA T. 1964: Niektóre badania nad magnezem. Cz. I. Zawartość magnezu ruchomego w glebach o różnej kwasowości i składzie mechanicznym. Rocz. NaukRoln. 88: 585-603. NIEDŹWIECKI E. 1984: Zmiany cech morfologicznych i właściwości gleb uprawnych na tle odpowiadających im gleb leśnych na Pomorzu Szczecińskim. Rozprawy AR w Szczecinie, 92: 5-154. PIAŚCIK H ORZECHOWSKI M., SMÓLCZYŃSKI S. 2000: delty Wisły. Rocz. AR Poznań CCCXVII, Roln. 56: 115-124. SIUTA J. 1963: Wpływ procesu glejowego na profil glebowy mad żuławskich. Pam. Puławski 9: 99-121. SIUTA J. 1976: Znaczenie odporności gleb (na degradację) w gospodarce zasobami środowiska przyrodniczego. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa: 1-15. RYTELEWSKI J. 1969: W łaściwości fizyczne i chemiczne mad przy ujściu rzeki Pasłęki. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn 25/3: 6523-6670. WITEK T. 1965: Gleby Żuław Wiślanych. Pam. Puławski 18: 157-266. ZIMONT H. 1971: Rola substancji organicznej w kształtowaniu żyzności mad żuławskich. WSR Szczecin, R ozprawy 22: 5-80. D r inż. M irosław O rzechow ski K atedra G leboznaw stw a i O chrony Gleb, U niw ersytet W armińsko-m azurski w O lsztynie 10-727 Olsztyn, P lac Ł ódzki 3 m iroslaw. orzech ow ski@ u w m.edu.pl Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r.