Jan był biznesmenem, który inwestował oszczędności m.in. w dzieła sztuki. Do jego ulubionych dzieł należał portret kobiety pędzla Teofila Axentowicza. Obraz ten został oddany na przechowanie Muzeum w Raciborzu na czas nieoznaczony. Znajomy Jana, Krystian, bardzo chciał nabyć ów obraz od Jana, żeby podarować go swojej długoletniej partnerce, Annie, z okazji jedenastej rocznicy ich związku (Krystian szczególną atencją darzył liczby pierwsze). Jan nie chciał jednak wyzbywać się obrazu. Sprzedał obraz dopiero, gdy Krystian zagroził mu, że zawiadomi Państwową Inspekcję Pracy, iż Jan zatrudnia na czarno pracowników. Umowę sprzedaży zawarto na piśmie w dniu 21 marca 2014 r. Tego samego dnia Jan i Krystian ustnie ustalili, że posiadanie obrazu przechodzi na Krystiana. Następnego dnia Jan wysłał do Muzeum maila z informacją, że własność i posiadanie zdeponowanego portretu przeniesiono na Krystiana. 15 kwietnia 2014 r. Krystian podarował obraz Annie. Umowę zawarto w formie aktu notarialnego. Zastrzeżono w niej m.in., że posiadanie obrazu przechodzi na obdarowaną. Wysłany przez Krystiana wypis aktu notarialnego umowy dotarł do sekretariatu muzeum 23 kwietnia 2014 r., a na biurku dyrektora znalazł się 30 kwietnia 2014 r. W marcu 2017 r. PIP przeprowadziła kontrolę przedsiębiorstwa Jana, podczas której ustaliła, że od pięciu lat zatrudniał on pracowników na czarno. Krótko potem Jan wysłał do Krystiana list polecony, w którym oświadczył, że sprzedał obraz pod przymusem, wobec czego nie czuje się związany umową i chce zwrócić Krystianowi cenę sprzedaży. List doręczono Krystianowi 10 kwietnia 2017 r. Anna dowiedziała się o treści listu 20 kwietnia 2017 r. 20 maja 2017 r. do sekretariatu Muzeum w Raciborzu wpłynęło pismo Jana przedstawiające powyższe okoliczności, a 29 maja - pismo Anny zawierające żądanie wydania obrazu. Czy muzeum powinno zadośćuczynić temu żądaniu? Przykładowe rozwiązanie Roszczenie Anny o wydanie obrazu mogłoby się opierać na art. 222 1 k.c. W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie należy wyjaśnić, czy roszczenie to: I. powstało; II. nie wygasło; III. jest zaskarżalne. Ad I. Powstanie roszczenia. Zgodnie z art. 222 1 k.c. powstanie roszczenia o wydanie rzeczy zależy od spełnienia następujących przesłanek: 1. żądającemu wydania przysługuje własność rzeczy; 2. adresat roszczenia faktycznie włada rzeczą; 3. adresatowi roszczenia nie przysługuje skuteczne wobec żądającego wydania uprawnienie do władania rzeczą. Ad I. 1. Własność rzeczy. Według kazusu własność obrazu pierwotnie przysługiwała Janowi. Oddanie obrazu na przechowanie Muzeum w Raciborzu było jedynie źródłem stosunku zobowiązaniowego o treści oznaczonej w art. 835 k.c., według którego przechowawca zobowiązuje się wobec składającego zachować w stanie niepogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie. Nawiązanie tego stosunku prawnego nie spowodowało zmiany właściciela obrazu, a jedynie jego następstwem było nabycie przez muzeum dzierżenia (art. 338 k.c.).
Własność obrazu mogła przejść na Krystiana na podstawie art. 155 1 k.c. wskutek zawarcia między Janem a Krystianem ważnej umowy sprzedaży. Ważność tej umowy należy zbadać z następujących punktów widzenia: a. treść; b. forma; c. zdolność do czynności prawnych; d. wady oświadczenia woli. Ad. I. 1. a. Treść umowy sprzedaży. Kazus nie zawiera informacji, które mogłyby wskazywać, że treść analizowanej umowy jest sprzeczna z ustawą, bądź z zasadami współżycia społecznego (art. 58 1 k.c.). Należy zatem przyjąć, że umowa był prawidłowa ze względu na treść. Ad. I. 1. b. Forma umowy sprzedaży. Umowa sprzedaży obrazu została zawarta na piśmie. Ponieważ z ustawy ani z umowy stron nie wynika wymaganie zachowania jakiejkolwiek formy szczególnej dla umowy sprzedaży, umowa sprzedaży obrazu była prawidłowa ze względu na formę. Ad I. 1. c. Zdolność do czynności prawnych. Kazus nie zawiera żadnych informacji wskazujących na braki w zakresie zdolności do czynności prawnych stron umowy, należy przyjąć, że strony miały pełną zdolność (art. 11 k.c.). Umowa sprzedaży obrazu była zatem prawidłowa z tego punktu widzenia. Ad I. 1. d. Wady oświadczenia woli. Treść kazusu wskazuje na to, że oświadczenie woli Jana mogło być złożone pod wpływem groźby. Zgodnie z art. 87 k.c. przesłanki prawnej doniosłości groźby są następujące: (i) realność groźby; (ii) bezprawność groźby; (iii) związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli. Ad I. 1. c. (i). Realność groźby. Groźba jest realna, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie woli mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. W kazusie Krystian groził Janowi zawiadomieniem Państwowej Inspekcji Pracy o zatrudnianiu przez Jana pracowników na czarno. Zawiadomienie takie mogło pociągnąć za sobą przeprowadzenie w firmie Jana kontroli przez PIP i powstanie dla niego negatywnych konsekwencji finansowych (kary pieniężne) i wizerunkowych. Należy zatem przyjąć, że groźba Krystiana była realna. Ad I. 1. c. (ii). Bezprawność groźby. Groźba w rozumieniu art. 87 k.c. jest bezprawna nie tylko wtedy, gdy obejmuje zachowania zabronione przez prawo, ale także wtedy, gdy dotyczy ona czynności przez prawo dozwolonych, przez które jednak wywierana jest nieakceptowalna presja na składającego oświadczenie woli. Zawiadomienie PIP o nadużyciach samo w sobie jest dozwolone, jednakże użycie takiej groźby w celu skłonienia Jana do zawarcia umowy sprzedaży ma znamiona takiej presji. Dlatego też groźba Krystiana była bezprawna.
Złożenie oświadczenia woli pod wpływem prawnie doniosłej groźby pociąga za sobą powstanie po stronie składającego je uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli (art. 87 k.c.). W konsekwencji aż do wykonania tego uprawnienia czynność prawna pozostaje ważna. Według kazusu Jan wysłał do Krystiana list polecony, w którym oświadczył, że sprzedał obraz pod przymusem, wobec czego nie czuje się związany umową i chce zwrócić Krystianowi cenę sprzedaży. List taki należy zinterpretować jako uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego w ramach umowy sprzedaży. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby jest jednostronną czynnością prawną. Ważność tej czynności jak każdej innej czynności prawnej może być rozpatrywana z tych samych punktów widzenia, jak wskazane wyżej w odniesieniu do umowy sprzedaży. Kazus nie zawiera żadnych informacji uzasadniających wątpliwości co do prawidłowości analizowanego oświadczenia ze względu na treść, wady oświadczenia woli i zdolność do czynności prawnych. Pozostaje do rozważenia forma oświadczenia i zachowanie terminu od jego złożenia. Zgodnie z art. 88 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Przepis ten nie określa rygoru niezachowania formy pisemnej. Jest to zatem forma pod rygorem utrudnień dowodowych (art. 74 1 k.c.). Do zachowania formy pisemnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 1 k.c.). Według kazusu Jan wysłał swoje oświadczenie listem poleconym. Zwyczajowo listy opatruje się własnoręcznym podpisem. Wobec braku informacji w kazusie wskazujących na brak podpisu, należy więc przyjąć, że list był podpisany przez Jana. W konsekwencji jego oświadczenie zostało złożone w przepisanej formie. Uprawnienie do uchylenia się wygasa w przypadku groźby z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 88 2 k.c.). Państwowa Inspekcja Pracy w marcu 2017 r. ustaliła, że Jan zatrudniał nielegalnie pracowników. Wówczas dopiero ustał po stronie Jana stan obawy, że Krystian zrealizuje swoją groźbę zawiadomienia PIP o nieprawidłowościach w firmie Jana. List polecony został doręczony Krystianowi 10 kwietnia 2017 r. Tego dnia oświadczenie o uchyleniu się zostało zatem złożone Krystianowi (art. 61 1 zd. 1 k.c.). W dniu złożenia oświadczenia nie upłynęły jeszcze nawet dwa miesiące od ustania stanu obawy po stronie Jana. Uprawnienie do uchylenia się zatem nie wygasło wskutek upływu terminu zawitego. W następstwie złożenia oświadczenia Jana umowa sprzedaży jest nieważna ex tunc. Umowa sprzedaży zawarta między Janem a Krystianem nie przeniosła na niego własności. Krystian następnie podarował obraz Annie. Umowa taka mogłaby przenieść własność na Annę (art. 155 1 k.c.). Jednakże w myśl doczasowych ustaleń Krystian nie nabył własności obrazu od Jana i w konsekwencji w myśl zasady nemo plus iuris nie był uprawniony do przeniesienia jego własności na Annę. Do nabycia własności obrazu niezbędne byłoby spełnienie dodatkowych przesłanek określonych w art. 169 k.c. Anna mogłaby więc nabyć własności obrazu na podstawie umowy zawartej z Krystianem po spełnieniu następujących przesłanek: e. czynność prawna obejmująca zbycie rzeczy; f. wydanie rzeczy nabywcy; g. w przypadku rzeczy zgubionych, skradzionych lub w inny sposób utraconych przez właściciela upływ trzyletniego terminu; h. brak złej wiary nabywcy; i. brak wpisu do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.
Ad I. 1. e. Czynność prawna obejmująca zbycie rzeczy. Według kazusu Krystian zawarł z Anną umowę darowizny. Umowa taka może co do zasady przenieść własność na obdarowanego (art. 155 1 k.c.). Zbadania wymaga ważność umowy. Należy ją zweryfikować z takich samych punktów widzenia, jak w przypadku umowy sprzedaży zawartej między Janem a Krystianem. Treść kazusu nie uzasadnia wątpliwości co do prawidłowości umowy ze względu a jej treść, zdolność do czynności prawnych, czy występowanie wad oświadczenia woli. Zbadania wymaga natomiast forma umowy. Oświadczenie darczyńcy powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego (art. 890 1 zd. 1 k.c.). Według kazusu taką formę miała umowa zawarta między Krystianem a Anną. Umowa darowizny była zatem ważna. Ad I. 1. f. Wydanie rzeczy nabywcy. Wydanie rzeczy jest jednym ze sposobów przeniesienia posiadania (art. 348 zd. 1 k.c.). Polega on na przekazaniu faktycznego władztwa nad rzeczą. W kazusie faktyczne władztwo nad rzeczą sprawowało muzeum, będące dzierżycielem. Przeniesienie posiadania nastąpiło natomiast w sposób określony w art. 350 k.c. przez umowę i zawiadomienie dzierżyciela. Taki sposób przeniesienia posiadania nie spełnia przesłanki wydania rzeczy. Ad I. 1. g. Upływ trzyletniego terminu. Co do zasady nabycie własności od nieuprawnionego następuje od razu po zawarciu umowy i wydaniu rzeczy. Jeżeli jednak rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu (art. 169 2 zd. 1 k.c.). W Kazusie nie nastąpiło ani zgubienie ani kradzież rzeczy. Należy zatem rozważyć, czy obraz nie został w inny sposób utracony. Kwestią sporną jest ocena z tego punktu widzenia uzyskania przedmiotu przez zbywcę w drodze prawnie doniosłej groźby w rozumieniu (art. 87 k.c.). Utrata rzeczy przez właściciela nie następuje, jeżeli dobrowolnie powierzył on rzecz osobie trzeciej. Należy uznać, że przeniesienie posiadania rzeczy w wykonaniu umowy sprzedaży zawartej pod wpływem groźby nie stanowi dobrowolnego powierzenia rzeczy kupującemu. W rozważnym przypadku wyzbycie się własności i poosiadania obrazu przez Jana pod wpływem groźby stanowiło więc utratę obrazu w inny sposób niż przez kradzież bądź zgubienie. Anna mogłaby zatem nabyć własność na podstawie art. 169 k.c. dopiero po upływie trzech lat od zawarcia między Janem a Krystianem umowy sprzedaży pod wpływem groźby. Umowę tę zawarto 21 marca 2014 r. Trzyletni termin upłynął zatem 21 marca 2017 r. Natomiast umowa darowizny zawarta między Krystianem a Anną została zawarta 15 kwietnia 2017 r., a więc już po upływie trzyletniego terminu. Anna mogła zatem nabyć własność obrazu bezpośrednio po zawarciu umowy darowizny i wydaniu rzeczy. Ad I. 1. h. Brak złej wiary nabywcy. Zła wiara nabywcy rzeczy ruchomej od nieuprawnionego zachodzi w razie wiedzy nabywcy o braku uprawnienia do rozporządzania bądź niewiedzy będącej wynikiem niedbalstwa. Anna nie widziała o groźbie Krystiana, a samo uchylenie się od skutków prawych oświadczenia woli przez Jana nastąpiło po zawarciu umowy darowizny. Anna nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć o braku uprawnienia Krystiana do rozporządzania obrazem. Przesłanka braku złej wiary została zatem spełniona. Ad I. 1. i. Brak wpisu do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.
Jak stanowi art. 169 3 k.c., przepisów 1 i 2 nie stosuje się do rzeczy wpisanej do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury. Kazus nie zawiera informacji o wpisie obrazu do owego rejestru. Należy zatem przyjąć, że przesłanka braku wpisu była spełniona. Anna nie nabyła własności obrazu na podstawie umowy darowizny wskutek niespełnienia przesłanki wydania obrazu. Anna mogła nabyć własność w drodze zasiedzenia. Przesłanki nabycia własności przez zasiedzenie zostały określone w art. 174 k.c.: j. posiadanie samoistne; k. upływ trzyletniego terminu; l. dobra wiara przez cały czas biegu terminu. Ad I. 1. j. Posiadanie samoistne. Jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu osoby trzeciej, przeniesienie posiadania samoistnego następuje przez umowę między stronami i przez zawiadomienie dzierżyciela (art. 350 k.c.). W umowie darowizny zawarto postanowienie o przeniesieniu posiadana obrazu na Annę. Wypis aktu notarialnego został wysłany do muzeum, które było dzierżycielem obrazu. W ten sposób mogło dojść do przeniesienia posiadania z Krystiana na Annę, jeżeli Krystian sam był posiadaczem samoistnym obrazu. W dniu zawarcia umowy sprzedaży między Janem a Krystianem umówili się oni, że posiadanie obrazu przechodzi na Krystiana. Następnego dnia Jan wysłał do Muzeum maila z informacją, że własność i posiadanie zdeponowanego portretu przeniesiono na Krystiana. Zatem również Krystian nabył posiadanie samoistne obrazu w sposób przewidziany w art. 350 k.c. Mógł więc przenieść posiadanie na Annę. Ostatecznie należy przyjąć, że przesłanka posiadania samoistnego Anny została spełniona. k. Upływ trzyletniego terminu. Zgodnie z art. 350 k.c. do przeniesienia posiadania dochodzi przez umowę i zawiadomienie dzierżyciela. Znaczenie zawiadomienia jest sporne. Według jednego stanowiska dopiero z chwilą zawiadomienia dzierżyciela następuje przeniesienie posiadania. Zgodnie natomiast ze stanowiskiem konkurencyjnym zawiadomienie ma jedynie znaczenie porządkowe i już sama umowa wystarcza do przeniesienia posiadania. Pierwsze stanowisko jest zgodne z wykładnią językową art. 350 k.c. Brak jednocześnie dostatecznych argumentów celowościowych dla odstąpienia od znaczenia przepisu ustalonego w drodze wykładni językowej. Dlatego też należy przyjąć, że nabycie posiadania nastąpiło dopiero z chwilą zawiadomienia muzeum będącego dzierżycielem. Nastąpiło to 23 kwietnia 2014 r., kiedy wypis aktu notarialnego obejmującego także umowę o przeniesienie posiadania na Annę wpłynął do sekretariatu muzeum. Trzyletni termin posiadania samoistnego upływał zatem 23 kwietnia 2017 r. Natomiast na tle drugiego odrzuconego tutaj poglądu Anna nabyłaby posiadanie samoistne już z chwilą zawarcia umowy darowizny, a więc 15 kwietnia 2017 r. Według treści kazusu nie nastąpiło żadne zdarzenie pociągające za sobą utratę posiadania przez Annę. Przesłanka posiadana samoistnego rzeczy przez trzy lata została spełniona bez względu na stanowisko w kwestii znaczenia zawiadomienia dzierżyciela o przeniesieniu posiadania. Ad I. 1. l. Dobra wiara przez cały czas biegu terminu. Anna nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że Krystian był nieuprawniony do rozporządzania obrazem. W chwili zawarcia umowy darowizny była zatem błędnie przekonana, że nabyła własność obrazu, a błąd ten był usprawiedliwiony. Stan ten trwał aż do 20 kwietnia 2017 r., kiedy to Anna dowiedziała się o treści listu Jana zawierającego uchylenie się od
skutków prawnych oświadczenia woli złożonego w ramach umowy sprzedaży zawartej z Krystianem. Jeżeli jak uczyniono wyżej przyjmie się, że zawiadomienie dzierżyciela jest warunkiem koniecznym przeniesienia posiadania w sposób określony w art. 350 k.c., to Anna popadła w zła wiarę przed upływem terminu zasiedzenia i nie nabyła własności obrazu przez zasiedzenie. Natomiast na tle stanowiska upatrującego w zawiadomieniu jedynie aktu o znaczeniu porządkowym termin zasiedzenia upłynąłby przed popadnięciem Anny w złą wiarę i nabyłaby ona własność obrazu. Wobec trafności pierwszego zapatrywania należy przyjąć, że przesłanka dobrej wiary nie została spełniona. Anna nie nabyła własności obrazu przez zasiedzenie, ponieważ nie była w dobrej wierze w chwili upływu terminu zasiedzenia. Ostatecznie należy stwierdzić, że Anna nie była właścicielką obrazu. Ad I. 2. Faktyczne władztwo na d rzeczą adresata roszczenia. Z treści kazusu jednoznacznie wynika, że obraz znajdował się muzeum. Jednostka ta sprawowała zatem faktyczne władztwo nad malowidłem. Ad I. 3. Brak skutecznego wobec żądającego wydania uprawnienia do władania rzeczą. Muzeum dzierżyło obraz na podstawie umowy przechowania zawartej z Janem. Umowa ta rodziła skutki jedynie w stosunkach między stronami. Nie była zatem skuteczna względem Anny. Nawet gdyby jednak przyjąć, że Anna wstąpiła w stosunek przechowania (do czego kazus nie daje podstaw), i tak mogłaby w każdym czasie żądać zwrotu obrazu (art. 844 1 k.c.). Dzierżycielowi nie przysługiwało zatem skuteczne względem żądającego wydania uprawnienie do władania obrazem. Ostatecznie należy przyjąć, że Annie nie przysługiwało roszczenie windykacyjne, ponieważ nie była ona właścicielką obrazu. Ad II i III. Brak wygaśnięcia i zaskarżalność. Wobec braku roszczenia bezprzedmiotowe jest rozważanie jego wygaśnięcia bądź zaskarżalności. Odpowiedź: muzeum nie powinno zadośćuczynić żądaniu Anny.