1 Szanowni Państwo Alkohol jest dla ludzi, ale dla zdrowych i dorosłych. - Jerzy Melibruda Skala problemów alkoholowych zależy w znacznej mierze od postaw społeczeństwa wobec alkoholu, wiedzy na temat zagrożeń wynikających z picia, a także od wielkości spożycia napojów alkoholowych. Aby zmierzyć się z problemami alkoholowymi na terenie miasta warto jest ich skalę i specyfikę poddać dokładnej diagnozie. Temu celowi służy niniejszy raport. Przy jego konstrukcji oparto się na analizie danych udostępnionych m in. przez Urząd Miejski w Łomży, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Policję, Straż Miejską, Wojewódzki Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień w Łomży. Korzystano także z badań ankietowych realizowanych w szkołach oraz przeprowadzono sondę uliczną z udziałem 150 losowo wybranych mieszkańców Łomży. Wyniki badań ujęte są w następujące bloki tematyczne: o Metryka miasta: - Dostępność napojów alkoholowych - Szacunkowa skala problemów alkoholowych - Stan zasobów w sferze rozwiązywania problemów alkoholowych o Alkohol w życiu dorosłych: - Reklama napojów alkoholowych i propagowanie trzeźwego stylu życia - Poglądy i postawy wobec alkoholu - Spożycie alkoholu o Szkody społeczne związane z nadużywaniem alkoholu. - Skala zagrożenia problemami związanymi z nadużywaniem alkoholu o Dynamika zachowań alkoholowych na przestrzeni ostatnich lat - Dynamika spożycia alkoholu - Obyczaj alkoholowy
2 - Alkohol w pracy - Obyczaj abstynencki skuteczność oddziaływań terapeutycznych - Przemoc domowa T Przy analizie przedstawionego raportu należy pamiętać, że rozwiązywanie problemów alkoholowych nie oznacza walki z alkoholem, ani też nie ogranicza się do minimalizowania skutków alkoholizmu. Większość dorosłych mieszkańców naszego kraju to konsumenci napojów alkoholowych. Można ich z grubsza podzielić na trzy grupy: - osoby kontrolujące swoje picie także im zdarzają się epizody alkoholowe dezorganizujące życie, - osoby nadużywające alkoholu czyli ci, którzy piją w nieodpowiednim czasie, okolicznościach i ilościach, - osoby uzależnione czyli ci, którzy utracili kontrolę nad swoim piciem Planując działania gminne należy wziąć pod uwagę tzw. paradoks prewencyjny. Otóż, jak pokazują badania, wielkość szkód związanych z nadużywaniem alkoholu jest większa w grupie osób nieuzależnionych niż alkoholików. Tych pierwszych jest po prostu kilkakrotnie więcej. W związku z tym realizacja gminnego programu rozwiązywania problemów alkoholowych nie powinna ograniczać się do pomocy osobom uzależnionym, lecz zawierać szerszy pakiet działań ograniczających zakres strat wynikających z nadużywania alkoholu. CEL BADAŃ Dane diagnostyczne uzyskane w wyniku badań pomocne są w konstrukcji gminnego programu rozwijania problemów alkoholowych. Ułatwiają one opracowanie strategii postępowania i tworzenia szczegółowych programów działań socjalnych, profilaktycznych, terapeutycznych, itp. zgodnie z potrzebami mieszkańców, a także wskazują kierunki korygowania dotychczasowych oddziaływań. Oprócz danych ilościowych dotyczących skali problemów alkoholowych, narkomanii, przemocy szkolnej i domowej, w raporcie bardzo ważną rolę odgrywa: analiza psychologicznych i społecznych przyczyn spożywania alkoholu,
3 badanie reakcji środowiskowych na odmowę spożywania alkoholu przez młodzież i osoby dorosłe wpływ postaw i zachowań osób dorosłych na spożycie alkoholu przez młodzież, dynamika zmian obyczajów alkoholowych na przestrzeni ostatnich lat (picie alkoholu w pracy, płacenie alkoholem, widok osób pijanych na ulicach, upijanie się na uroczystościach, dynamika zmian postaw abstynenckich (m.in. akceptacja postaw abstynenckich abstynenckich społeczeństwie, popularność uroczystości bezalkoholowych) badanie postaw młodych ludzi w stosunku do alkoholu, znaczenie lokalnej działalności psychoterapeutycznej, profilaktycznej i psychoedukacyjnej w zakresie problemów alkoholowych. Dzięki lokalnej diagnozie problemów alkoholowych: W trakcie realizacji programu gminnego łatwiejsze będzie skoordynowanie działań poszczególnych instytucji działających w tych sferach. Raport pozwoli na porównanie stanu zagrożenia badanego regionu w porównaniu z danymi ogólnokrajowymi. Powtórzenie badań monitoringowych stwarza możliwość porównania skali zagrożeń społecznych w odstępie czasowym. OPIS METODOLOGII BADAŃ Badania realizowane były przy pomocy następujących metod: A/ sonda uliczna przeprowadzona wśród mieszkańców miasta (mężczyzn i kobiet), którzy ukończyli 18 lat. Wybór osób badanych dokonywany jest metodą doboru losowego. Wielkość próby wynosi 150 osób.
4 Badania realizowane są metodą ankiet bezpośrednich (rozdawanych i odbieranych przez ankieterów w miejscach publicznych). Ankiety (dla dorosłych i dla młodzieży) przygotowane były przez psychologa, specjalistę psychoterapii uzależnień, w oparciu o narzędzia stosowane powszechnie w tego typu badaniach. Ankiety przeprowadzali ankieterzy z firmy Ekspertyzy-Edukacja-Terapia EKSTER. Są to osoby przygotowane do realizacji badań ankietowych, mające duże doświadczenie w realizacji takich badań, a także zajmujące się w praktyce zagadnieniami w sferze rozwiązywania problemów alkoholowych. B/ Analiza danych z instytucji mających swoja siedzibę w gminie, zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych. I. METRYKA MIASTA Miasto Łomża liczy 63.903 mieszkańców DOSTĘPNOŚĆ NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH Ilość punktów sprzedaży napojów alkoholowych: Ogółem... 137 w tym: a/ do spożycia poza miejscem sprzedaży wg zawartości alkoholu: - do 4,5%... 86 - od 4,5% do 18%... 25 - powyżej 18%... 25 b/ do spożycia w miejscu sprzedaży wg zawartości alkoholu: - do 4,5%... 49 - od 4,5% do 18%... 25 - powyżej 18%... 34 Biorąc pod uwagę ogólną ilość sklepów i lokali gastronomicznych zajmujących się handlem alkoholem, jeden punkt sprzedaży napojów alkoholowych przypada w Łomży na ok. 466 osób. Chcieliśmy zobaczyć, co o rozmieszczeniu punktów sprzedaży alkoholu myślą mieszkańcy miasta. Zapytaliśmy: Czy w miejscu Pana/i zamieszkania dostępność alkoholu jest:
5 Zdecydowanie łatwa 51 % Raczej łatwa 24 % Raczej trudna 16 % Zdecydowanie trudna 7 % Trudno powiedzieć 2 % Widać z tego, że mieszkańcy Łomży nie mają problemów z kupnem alkoholu. Jak pokazują badania, liczba punktów sprzedaży napojów alkoholowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca koreluje z umieralnością spowodowaną chorobami serca, nowotworami, śmiercią wynikłą bezpośrednio ze spożywania alkoholu oraz z umieralnością całkowitą. Polityka kontroli ilości punktów sprzedaży alkoholu jest więc istotnym instrumentem kształtowania kondycji zdrowotnej mieszkańców. Zgodnie z obecnym stanem prawnym pieniądze na rozwiązywanie problemów alkoholowych w gminie pochodzą głównie z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Czy mieszkańcy miasta popierają takie rozwiązanie? Spytaliśmy: Czy Pana/i zdaniem sprzedawcy napojów alkoholowych powinny odprowadzać do kasy miasta pieniądze na finansowanie zapobiegania alkoholizmowi, nawet przez to alkohole byłyby nieco droższe? Otrzymaliśmy następujące odpowiedzi: trudno powiedzieć zdecydowanie NIE 7% 15% zdecydowanie TAK 41% raczej NIE 11% 26% raczej TAK Jak widać, 2/3 badanych zgadza się na istniejący obecnie system finansowania zadań w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, nawet kosztem wyższej ceny napojów alkoholowych. JAK WYGLĄDA SZACUNKOWA SKALA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH W ŁOMŻY Liczba osób uzależnionych od alkoholu:
6 1.300-1900 Liczba osób dorosłych żyjących w rodzinach alkoholowych (współmałżonkowie, rodzice, rodzeństwo): 2.600-3.200 Liczba dzieci wychowujących się w rodzinach alkoholików: 2.600-3.200 Liczba osób pijących szkodliwie, nie uzależnionych od alkoholu: 3.200-4.500 Ofiary przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym (dzieci i dorośli): 3.400-4.300 * Obliczono wg wskaźników empirycznych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. STAN ZASOBÓW W ZAKRESIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH Miejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Osoby uzależnione i wyrządzające swoim piciem poważne szkody społeczne a niechcące dobrowolnie poddać się leczeniu odwykowemu mogą być zgłoszone do Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w celu wszczęcia procedury sądowej zobowiązującej do leczenia. Liczba nowych wniosków o skierowanie na leczenie odwykowe złożonych do MKRPA 2003 48 2004 38 2005 22 W 2005 r. w MKRPA w Łomży było (łącznie z wnioskami zawieszonymi w poprzednich latach) 107 spraw związanych z tzw. Leczeniem odwykowym. MKRPA podjęła następujące rozstrzygnięcia: 17 wniosków skierowano do Sądu o zarządzenie badań przez biegłego w celu wydania pisemnej opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania zakładu lecznictwa odwykowego, 8 wniosków skierowano do Sądu o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu (sprawy zakończone) 82 wnioski zawieszono w związku z podjęciem dobrowolnego leczenia odwykowego
7 Zapytaliśmy mieszkańców miasta, co sądzą o instytucji sądowego zobowiązania do leczenia. Przymus leczenia powinno się stosować: Wobec wszystkich alkoholików 44 % W pewnych przypadkach (np. szkody 19 % społeczne) Nie powinno się w ogóle stosować przymusu 19 % Trudno powiedzieć 18 % Jak widać, prawie 2/3 mieszkańców Łomży popiera instytucję sądowego zobowiązania do leczenia. Część badanych uważa, że nie wystarczy samo uzależnienie. Istotne jest, czy alkoholik powoduje swoim zachowaniem szkody społeczne. Takie myślenie odpowiada obecnemu stanowi prawnemu, gdzie do zastosowania postanowienia o leczeniu odwykowym uzależnienie musi współistnieć z takimi zachowaniami jak: zakłócanie porządku publicznego, rozpad rodziny, czy demoralizacja dzieci. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Pomoc Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Leczenie odwykowe, grupy samopomocowe rok 2003 rok 2004 rok 2005 liczba liczba liczba rodzin rodzin rodzin Ogółem 2.550 2.082 1.884 Rodziny korzystające ze świadczeń z powodu problemów alkoholowych 133 113 117
8 Wojewódzki Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień w Łomży Rok Zarejestrowan ych ogółem ogółem pierwszoraz owi w tym z miasta Łomża zobowiązan Przedziały wiekowe i sądownie do 19 r.ż 20-29 r.ż pow. 65 r.ż. UZALEŻNIENI 2003 808 583 371 114 27 78 16 2004 842 627 280 53 15 83 4 2005 928 693 264 34 10 38 4 WSPÓŁUZALEŻNIENI 2003 218 205 118-18 17-2004 270 256 154-40 35 1 2006 265 234 69-21 27 2 Szpital Wojewódzki w Łomży Jednostka chorobowa Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane użyciem alkoholu Woj. Przychodnia Zdrowia Psychicznego Oddział Psychiatryczny Oddział Dziennego Pobytu 72 5 - Grupy samopomocowe AA (dla uzależnionych)...... Al-Anon (dla współuzależnionych)... Ilość 3 1 ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA Przy realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych istotne jest dotarcie z informacją do mieszkańców, a także ugruntowanie przekonania, co do skuteczności podejmowanych działań. Pytaliśmy: Czy wiedziałbym gdzie szukać pomocy, gdyby ktoś z moich bliskich miał problemy z alkoholem?. Otrzymaliśmy następujące odpowiedzi:
9 50% 40% raczej tak 43% 30% 33% zdecydowanie tak 20% 10% 0% 8% zdecydowanie nie raczej nie 6% trudno 10% powiedzieć Świadczy to o dobrej orientacji mieszkańców Łomży w zakresie funkcjonowania instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych. Pytaliśmy także: Czy uważa Pan/i, że leczenie uzależnienia od alkoholu jest skuteczne i czy warto je podejmować. Ankietowani odpowiadali: Zdecydowanie tak 47 % Raczej tak 33 % Zdecydowanie nie 9 % Raczej nie 6 % Trudno powiedzieć 5 % Zdecydowana większość badanych osób wierzy w skuteczność oddziaływań terapeutycznych ukierunkowanych na pomoc ludziom uzależnionym od alkoholu. II. ALKOHOL W ŻYCIU DOROSŁYCH REKLAMA NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH I PROPAGOWANIE TRZEŹWEGO STYLU ŻYCIA Jak wykazują badania z lat 1970-83 przeprowadzone w 17 krajach OECD, poziom spożycia alkoholu, wskaźnik śmiertelności w wyniku marskości wątroby, a także wskaźnik wypadków z udziałem pojazdów mechanicznych ma bezpośredni związek z poziomem liberalizacji przepisów dotyczących reklamy
10 napojów alkoholowych. Otóż, wskaźniki te były najniższe tam, gdzie obowiązywał całkowity zakaz reklamy alkoholu, zaś najwyższe tam, gdzie reklama wszystkich napojów alkoholowych była dozwolona. Wyniki tych badań wskazują, iż wbrew temu, co twierdzą niekiedy producenci alkoholu, odbiorcy są skłonni w reklamie postrzegać raczej elementy atrakcyjności, promocji picia, i przyjemności płynące z konsumpcji trunku, a nie informację o jego jakości, czyli odczytują z reklamy przekaz jak dobrze jest pić, a nie który alkohol jest lepszy. Reklama napojów alkoholowych to jednak olbrzymie pieniądze. Dla przykładu biznes alkoholowy w Polsce przeznaczył na kampanie reklamowe ponad 150 mln USD. (Oparto się na danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Alkohol i życie codzienne 25/26/27 1996 r.). W naszych badaniach chcieliśmy się zorientować, jaka jest świadomość zasięgu oddziaływania reklamy napojów alkoholowych na dorosłych konsumentów alkoholu w Łomży. Oto rezultaty: Na pytanie: Czy kiedykolwiek kupił(a) Pan(i) alkohol pod wpływem reklamy? nasi respondenci odpowiadają: 39% 61% NI E TA K Większość ankietowanych nie dostrzega u siebie związku pomiędzy reklamą a spożywaniem napojów alkoholowych. Widziałbym tu następujące wytłumaczenie powyższych rezultatów:
11 - reklama oddziałuje w dużej mierze nie wprost i jej wpływ nie jest często bezpośredni (na zasadzie: zobaczyłem plakat idę kupić piwo) lecz odroczony, polegający m.in. na nieuświadomionej zmianie nawyków, preferencji i stylu życia. - siła oddziaływania reklamy na dorosłych jest mniejsza niż na ludzi młodych, Interesowało nas również zagadnienie niejako przeciwne do poprzedniego, tzn. czy mieszkańcy Łomży spotkali się z działaniami mającymi na celu propagowanie trzeźwego stylu życia. I tak, na pytanie: Czy pamięta Pan(i) jakąś akcję, która zachęcałaby do powstrzymania się od picia alkoholu? nasi respondenci odpowiedzieli: NIE 17% 83% TAK Zaś na pytanie: Na czym ta akcja polegała? odpowiedziano następująco: NA CZYM TA AKCJA POLEGAŁA Ulotki, plakaty 21 % Artykuły prasowe 36 % Audycje radiowe/tv 26 % Kazania w kościele 31 % Spotkania, wykłady 7 % Manifestacje, wiece 6 % Z jakąkolwiek formą oddziaływań mających na celu ograniczenie spożycia alkoholu spotkała się zdecydowana większość respondentów, zaledwie co szósty badany nie pamięta żadnej takiej akcji. Największy udział w tych edukacyjno uświadamiających oddziaływaniach mają media (głównie prasa a także TV i radio) a także przekazy kościelne oraz ulotki i plakaty. Korzystne byłoby jednak przesunięcie punktu ciężkości na działania bezpośrednie, żywe, tzn. na programy profilaktyczne w szkołach (obejmujące oprócz młodzieży także i
12 rodziców), działalność służb socjalnych w zakładach pracy, imprezy promujące zdrowy styl życia, ciekawe szkolenia itp. POGLĄDY I POSTAWY WOBEC ALKOHOLU Chcieliśmy zbadać, jaka jest hierarchia problemów społecznych wśród mieszkańców Łomży. Oto otrzymane rezultaty: Które z problemów uważa Pan/i za najważniejsze? * Zanieczyszczenie środowiska 17 % Bezrobocie 67 % Kryzys rodziny 22 % Wzrost przestępczości 34 % Alkoholizm 49 % AIDS 11 % Zubożenie społeczeństwa 27 % Kryzys norm moralnych 16 % Narkomania 36 % Problemy mieszkaniowe 9 % * W przypadku pytań, na które odpowiedzi nie wykluczały się wzajemnie, respondenci wybierali niejednokrotnie kilka możliwości.
13 W takich przypadkach suma wartości procentowych jest większa niż 100%. Alkoholizm spostrzegany jest jako jedno z ważniejszych zagrożeń (drugi w hierarchii ważności 49% wskazań). Gdy dodamy do tego zagrożenie narkomanią (36% wskazań), otrzymamy pełny obraz tego, jak mieszkańcy Łomży postrzegają problemy związane z uzależnieniami. Skala problemów alkoholowych w danym środowisku zależy w dużej mierze od poglądów, wiedzy, postaw i przekonań ludzi na temat konsumpcji alkoholu. Na pytanie: Czy alkohol w piwie jest mniej groźny niż w wódce odpowiedziano: TAK 24% NIE 76% Prawda jest taka, że alkohol w piwie jest taki sam jak w winie i wódce. Zdecydowana większość badanych ma słuszny pogląd w tej sprawie, jednakże co czwarty mieszkaniec Łomży ma odmienne zdanie. Badano też postawy mieszkańców Łomży dotyczące zasad handlu napojami alkoholowymi. Oto rezultaty:
14 Alkohol jest takim sam ym tow arem jak każdy inny i nie należy ograniczać handlu nim 80% 20% Alkohol jest szczególnym tow arem i dlatego dostęp do niego m usi być ograniczony i kontrolow any Większość badanych nie ma wątpliwości. Alkohol jest na pewno towarem bardzo specyficznym, zmieniającym świadomość spożywającego, uzależniającym i jego dystrybucja nie może być poddany wyłącznie prawom rynku. Poza tym nadużywanie alkoholu powoduje konsekwencje dotyczące nie tylko samego pijącego, ale również, a może głównie, jego bliskich, rodziny, dzieci. W związku z tak istotnymi skutkami społecznymi dystrybucja napojów alkoholowych a także zasady ich spożywania podlegają w większości krajów kontroli społecznej. Jednakże niepokojący jest fakt, że co piąty badany nie zgadza się z tym. Na pytanie: Czy oczekuje Pan/i od władz lokalnych działań służących ograniczeniu problemów alkoholowych badani mówią: Oczekuję takich działań... 89% Nie oczekuję takich działań... 11% Wynika z tego bardzo istotna przesłanka: WŚRÓD MIESZKAŃCÓW ŁOMŻY ISTNIEJE DUŻE ZROZUMIENIE DLA SPECYFIKI PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH, A TAKŻE PRZYZWOLENIE I OCZEKIWANIE BY WŁADZE SAMORZĄDOWE WŁĄCZYŁY SIĘ AKTYWNIE W ROZWIĄZYWANIE TYCH PROBLEMÓW Isto tna jest także zasadnicza zgodność opinii w kwestii ustalenia granicy wieku legalnego nabywania napojów alkoholowych. Wszyscy z badanych wyrażają poparcie i zrozumienie dla istniejącego prawnego zakazu sprzedawania napojów alkoholowych dla dzieci i młodzieży. Jak wynika z doświadczeń amerykańskich, podwyższenie granicy wieku uprawniającego do zakupu alkoholu do 21 lat zmniejszyło liczbę wypadków
15 komunikacyjnych związanych z piciem alkoholu, spowodowanych przez młodych kierowców od 5% do 28%! A jak widzą to mieszkańcy Łomży? N a pytanie: Od jakiego wieku powinno sprzedawać się alkohol? badani odpowiadają: Bez ograniczeń 0 % Od 16 roku życia 0 % Od 18 roku życia 49 % Od 21 roku życia 51 % Żaden z badanych nie widzi możliwości obniżenia wieku legalnego nabycia napojów alkoholowych do lat 16, natomiast duża część ankietowanych (51%) byłoby skłonnych poprzeć działania zmierzające do podniesienia tej granicy do 21 lat. Warto tu zwrócić uwagę, że adresatami ankiety nie były środowiska abstynenckie, ani osoby zajmujące się rozwiązywaniem problemów alkoholowych. Jest to dodatkowy argument za tym, że wśród mieszkańców miasta można by znaleźć poparcie dla różnorodnych działań zmierzających do ograniczenia negatywnych skutków nadużywania alkoholu. SPOŻYCIE ALKOHOLU Skala problemów alkoholowych a także wskaźnik uzależnień jest w dużej mierze uwarunkowany ogólnym poziomem spożycia napojów alkoholowych w danym środowisku. Relacja jest prosta: im wcześniejszy pierwszy kontakt z alkoholem, im większe spożycie alkoholu tym szerszy jest zakres problemów alkoholowych. Inną istotną determinantą skali uzależnienia jest też rodzaj spożywanego alkoholu. Chodzi tu o tzw. model picia. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że w zależności od kręgu kulturowego wyróżniamy w Europie trzy takie modele: - śródziemnomorski (Francja, Włochy) z przewagą spożycia wina, - anglosaski (Niemcy, Anglia, Czechy) gdzie wśród spożywanych alkoholi dominuje piwo, - skandynawski (Szwecja, Polska) z przewagą konsumpcji alkoholi wysokoprocentowych, głównie wódek. Najgroźniejszy jest trzeci z tych modeli picie mocnych alkoholi skraca drogę do uzależnienia.
16 Działania związane z rozwiązywaniem problemów alkoholowych powinny więc iść w kierunku przeciwdziałania zbyt wczesnym kontaktom z alkoholem, ograniczenia spożycia napojów alkoholowych a także zmiany wzorców picia na takie, w których preferuje się trunki o niskiej zawartości alkoholu. Istotne są też motywy sięgania po alkohol. Spytaliśmy mieszkańców, które z czynników mają, ich zdaniem, najistotniejszy wpływ na nadużywanie alkoholu Oto ich zdanie: Stosunkowo niskie ceny alkoholu... 2 % 6 Bezrobocie... 4 % 9 Napięcia psychiczne... 4 % 4 Nuda... 1 % 4 Obyczaj społeczny... 1 % Jak widać, 7 mieszkańcy Reklama alkoholu... 9 % miasta uważają, że głównym powodem występowania problemów związanych z nadużywaniem alkoholu jest bezrobocie. Inne ważne czynniki to napięcia psychiczne i stosunkowo niskie ceny alkoholu. W naszych badaniach pytaliśmy: Ile czasu minęło, od kiedy pił/a Pan/i alkohol? Oto odpowiedzi: Piłem dzisiaj 3 % 1 2 dni 9 % Mniej więcej tydzień 22 % 2 tygodnie do miesiąca 26 % Miesiąc do trzech miesięcy 17 % Więcej niż 3 miesiące 13 % Nie piję od kilku lat 10 % Jak z tego wynika 60% ankietowanych mieszkańców Łomży piło alkohol nie więcej niż miesiąc przed okresem badania, zaś 10% deklaruje się jako abstynenci.
17 Na pytanie: Jaki alkohol pił/a Pan/i ostatnim razem? odpowiadano: WÓDKA 2 8 % 4 8 % 2 4 % PIWO WINO Mieszkańcy Łomży częściej spożywają napoje z niższą zawartością alkoholu (piwo i wino), niż wódkę. Jest to tendencja korzystna, oczywiście o ile nie wynika jedynie z bezwzględnego wzrostu spożycia piwa. Należy także wziąć pod uwagę fakt, że spożywanie wina w wielu przypadkach nie jest wynikiem ukształtowania takich preferencji, lecz jest uwarunkowane niską ceną win rodzimej produkcji. Chcieliśmy się także dowiedzieć, jak silne są naciski społeczne na osoby, które odmawiają wypicia alkoholu, czyli innymi słowy czy łatwo w Łomży być abstynentem. Jakie są w Pana/i środowisku reakcje na odmowę wypicia alkoholu? zdziwienie 9 % krytyka 5 % podziw 7 % wyśmiewanie 4 % zrozumienie 34 % odrzucenie 5 % obojętność 29 % usilne namawianie 18 %
18 Jak widać osoby odmawiające wypicia alkoholu nie spotykają się z wyraźnym brakiem akceptacji ze strony środowiska. W reakcjach otoczenia dominuje zrozumienie (czasem nawet podziw) lub przynajmniej obojętność, zaś krytyka, wyśmiewanie, czy odrzucanie zdarza się stosunkowo rzadko. W naszych badaniach interesowało nas również, w jakim wieku dorośli dzisiaj mieszkańcy Łomży sięgnęli po raz pierwszy po alkohol. Oto odpowiedzi: W jakim wieku miał/a Pan/i pierwszy kontakt z alkoholem? W ogóle nie piłem 4 % 9 lat lub mniej 0 % 10 12 lat 2 % 13 15 lat 17 % 16 17 lat 31 % 18 21 lat 29 % Powyżej 21 lat 12 % Nie pamiętam 5 % Prawie połowa badanych osób dorosłych poznała smak alkoholu będąc już osobami pełnoletnimi. Do 15 roku życia sięgnęło po alkohol 19% dzisiejszych dorosłych. Zaś na pytanie: Z kim po raz pierwszy pił/a Pan/i alkohol badani mówią: Z kolegą 66 % Z rodzicami 11 % Z innym dorosłym członkiem 11 % rodziny Z innym dorosłym 6 % Sam 6 % 2/3 dzisiejszych dorosłych pierwszy kieliszek alkoholu wypiło z kolegą, zaś co dziewiąty z rodzicem.
19 III. SZKODY SPOŁECZNE ZWIĄZANE Z NADUŻYWANIEM ALKOHOLU Powszechnie uważa się, że alkohol jest dla państwa źródłem poważnych dochodów. Rzeczywiście, koszty produkcji alkoholu są niewspółmiernie niskie w stosunku do ceny sprzedaży, duża część tych zysków zasila skarb państwa. Jednak jest to tylko część prawdy. Często nie dostrzega się kosztów społecznych związanych z piciem i nadużywaniem alkoholu. Naukowcy amerykańscy rozróżnili dwie kategorie kosztów ekonomicznych: koszty bezpośrednie: czyli faktycznie dokonane opłaty. Są to koszty leczenia specjalistycznego i somatycznego, utrzymanie domów opieki społecznej, koszty przestępstw, wypadków, pożarów, a także prowadzenie
20 działalności służb administracyjnych, rządowych i lokalnych zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych. Koszty pośrednie: są to wszelkie stracone dochody związane m. in. z przedwczesną umieralnością, utratą zdolności do pracy, pomocą ofiarom przestępstw, utrzymaniem więźniów. Jak podaje VIII Raport Specjalny dla Kongresu USA społeczne koszty nadmiernego picia są ponad 2-krotnie wyższe od zysków finansowych uzyskiwanych ze sprzedaży alkoholu. Nadmiernie pijący, w porównaniu z umiarkowanie pijącymi i abstynentami, korzystają nieproporcjonalnie dużo częściej z opieki medycznej, zwolnień chorobowych i rent. Z obliczeń Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wynika, że koszty ekonomiczne problemów alkoholowych w Polsce sięgają kwoty 24 miliardów rocznie. Ale przecież nie wszystkie straty można przeliczyć na pieniądze. Dochodzą jeszcze koszty psychologiczne dotykające w dużej mierze ludzi żyjących w otoczeniu osób nadużywających alkoholu. SKALA ZAGROŻENIA PROBLEMAMI ZWIĄZANYMI Z NADUŻYWANIEM ALKOHOLU Na pytanie, czy osoby pijące alkohol w miejscu Pana/i zamieszkania stanowią szczególne zagrożenie dla bezpieczeństwa, odpowiadają: NI E WI EM 2 7 % TA K NI E 2 9% 4 4 % Więcej niż czterech na dziesięciu badanych uważa, że tak. W związku z powyższym chcieliśmy zobaczyć, czy mieszkańcy miasta sami doświadczali sytuacji zagrożenia. Spytaliśmy: Czy zdarzyło się Panu/i w ostatnim okresie doznawać jakichś przykrych przeżyć związanych z nietrzeźwością w miejscach publicznych?. Oto odpowiedzi:
21 TAK 37% NIE 63% Jak z tego wynika, więcej niż co trzecia osoba bezpośrednio i osobiście doświadczały nieprzyjemnych skutków nadużywania przez innych alkoholu. Straż Miejska: Ilość interwencji związanych z nadużywaniem alkoholu w roku: a/ 2003 rok... b/ 2004 rok... c/ 2005 rok... interwenc je w tym: pouczeni mandaty a 20 12 8 12 6 6 6 3 3 Powyższe interwencje związane były ze spożywaniem napojów alkoholowych w miejscach niedozwolonych. Policja: Funkcjonariusze Komendy Miejskiej Policji odnotowali w 2005 r. na terenie Łomży wiele zdarzeń z udziałem osób nietrzeźwych w tym: RODZAJ PRZESTĘPSTWA LUB WYKROCZENIA POD WPŁYWEM ALKOHOLU ROK 2005 Prowadzenie pojazdów na drodze publicznej w stanie 566 nietrzeźwości Prowadzenie pojazdów na drodze publicznej po użyciu 360 alkoholu Zakłócanie porządku publicznego 127
22 Podejmowanie czynności zawodowych pod wpływem alkoholu Liczba wypadków drogowych ogółem w tym na terenie miasta Łomża Kolizje drogowe ogółem w tym na terenie miasta Łomża Przestępstwa kryminalne ogólnie w tym czyny nieletnich Czyny karalne popełnione przez nieletnich ogólnie w tym na terenie Łomży Przestępstwa popełnione przez nieletnich popełnione pod wpływem alkoholu lub podobnie działającego środka Osoby zatrzymane do wytrzeźwienia ogółem w tym nieletnich 35 168 69 1.219 753 2.167 226 226 206 1 393 9 IV.DYNAMIKA ZACHOWAŃ ALKOHOLOWYCH LOWYCH NA PRZESTRZENI OSTATNICH LAT DYNAMIKA SPOŻYCIA ALKOHOLU Według statystyk krajowych spożycie alkoholu na jednego mieszkańca w ostatnich latach waha się. Jednocześnie wyraźnie zarysowały się tendencje
23 negatywne: następuje szybki wzrost spożywania napojów alkoholowych wśród marginalnych dotychczas grup konsumenckich, to jest kobiet i młodzieży. W naszych badaniach chcieliśmy zobaczyć, czy sytuacja ta ma przełożenie na spostrzeganie problemów alkoholowych przez mieszkańców Łomży. Zapytaliśmy: Czy Pana/i zdaniem osoby dorosłe oraz młodzi ludzie (poniżej 18 roku życia) piją obecnie mniej, więcej czy tyle samo, co przed 10 laty. Oto odpowiedzi: Spożycie alkoholu jest: Wśród dorosłych Wśród młodzieży Większe niż 10 lat temu 46 % 91 % Mniejsze niż 10 lat temu 9 % 4 % Nie widzę zmiany 45 % 5 % Jeśli chodzi o konsumpcję alkoholu mieszkańcy Łomży nie dostrzegają tendencji spadkowej. Wyraźnie potwierdziła się natomiast opinia o wzroście spożycia alkoholu przez młodych ludzi. Tak uważa zdecydowana większość mieszkańców miasta. Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz Narodowym Programem Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wskazane jest podejmowanie działań w kierunku zmiany obyczajów w zakresie spożywania napojów alkoholowych (m.in. zastąpienie alkoholi mocnych słabszymi). Oto jak, zdaniem badanych, zmieniły się u nich preferencje alkoholowe: Nastąpiła zmiana na korzyść alkoholi 41 % niskoprocentowych Nastąpiła zmiana na korzyść alkoholi 12 % wysokoprocentowych Nie widzę zmiany 47 % Wielu mieszkańców Łomży dostrzega korzystną tendencję zmiany preferencji konsumpcji napojów alkoholowych na korzyść alkoholi niskoprocentowych. Spytaliśmy także mieszkańców Łomży, jak, ich zdaniem, wygląda nielegalny obrót alkoholem. Czy dostrzegają zmiany na przestrzeni ostatnich lat. przypadki nielegalnej produkcji alkoholu (bimbrownictwo) Skala zjawiska większa mniejsza bez zmian 25 % 49 % 26 %
24 Ilość alkoholu nielegalnie przywożonego z zagranicy 32 % 32 % 36 % Jak widać, zdaniem wielu badanych, skala bimbrownictwa uległa zdecydowanemu ograniczeniu. Co trzeci ankietowany uważa natomiast, że zwiększyła się skala kontrabandy alkoholowej. OBYCZAJ ALKOHOLOWY Pewne normy i praktyki związane z piciem funkcjonujące w danej społeczności są czynnikami rokującymi pojawienie się problemów alkoholowych. W naszym społeczeństwie w związku z przemianami ustrojowymi i obyczajowymi nastąpiły pewne zmiany dotyczące wzorców picia. Przyjrzyjmy się jak oceniają te zmiany mieszkańcy miasta. RODZAJ ZACHOWAŃ SKALA ZJAWISKA mniejs za większ a bez zmian Widok osób pijanych na ulicach 51 % 21 % 28 % Załatwianie sprawy przez alkohol ( płacenie alkoholem, opijanie 33 % 26 % 41 % spraw ) Przypadki upijania się, awanturowania i inne niekontrolowane zachowania alkoholowe na imprezach i uroczystościach 33 % 44 % 23 % Jak wynika z powyższego zestawienia spojrzenie mieszkańców miasta na zachowania alkoholowe jest zróżnicowane. Dostrzegają oni jednak, oprócz tendencji negatywnych, także zjawiska pozytywne. ALKOHOL W PRACY Alkohol jest napojem chłodzącym - zapał do pracy. - JerzyLeszczyński Dla alkoholika najpierw picie przeszkadza w pracy, a potem praca przeszkadza w piciu. - porzekadło francuskie
25 Straty wynikłe z nadużywania alkoholu w miejscu pracy, przychodzenia do pracy pod wpływem alkoholu lub po przepiciu, są trudne do oszacowania. Są to zarówno szkody wymierne, takie jak absencje w pracy czy też wypadki, ale także straty mniej wymierne, jak ograniczona wydajność. Jednakże nie zawsze z faktów tych wyciągano prawidłowe konsekwencje. Do czasu transformacji ustrojowej w 1989 roku doktryna o konieczności zapewnienia wszystkim miejsca pracy nie stwarzała możliwości pełnego egzekwowania odpowiedzialności za naruszanie dyscypliny pracy. Spójrzmy, czy mieszkańcy Łomży dostrzegają w tej sferze zmiany na przestrzeni ostatnich lat. RODZAJ ZACHOWAŃ SKALA ZJAWISKA WIĘKSZA MNIEJSZA BEZ ZMIAN Picie alkoholu w pracy 23 % 64 % 13 % Tolerancja kadry kierowniczej zakładów pracy w stosunku do osób nadużywających alkoholu 23 % 66 % 11 % Zdecydowana większość badanych dostrzega pozytywną tendencję w obszarze spożywania alkoholu w pracy. OBYCZAJ ABSTYNENCKI. SKUTECZNOŚĆ ODDZIAŁYWAŃ PROFILAKTYCZNO -LECZNICZYCH Jak z ogórka kiszonego nie zrobi się świeżego, tak alkoholik nie stanie się człowiekiem pijącym w sposób kontrolowany. - maksyma AA Z alkoholizmu nie można się wyleczyć, ale można wyzdrowieć. - Wiktor Osiatyński Zacytowane wyżej powiedzenia, choć z pozoru paradoksalne, dobrze oddają istotę dochodzenia osób uzależnionych do trzeźwości. Alkoholizm jest chorobą chroniczną (podobnie jak cukrzyca, czy alergie).leczenie nie ma więc na celu powrotu pacjenta do picia okazjonalnego (utracona kontrola picia nie powraca), lecz naukę życia w trzeźwości (całkowita abstynencja). Temu celowi najlepiej służy połączenie i współdziałanie terapii odwykowej oraz grup samopomocowych. Mieszkańcy Łomży mogą w przypadku wystąpienia problemów alkoholowych korzystać z usług terapeutycznych, a także otrzymać
26 wsparcie w grupach samopomocowych. Chcieliśmy sprawdzić, czy dostrzegają oni efekty tych działań. Spytaliśmy: Czy styka się Pan/i z osobami dawniej nadużywającymi alkoholu, którzy obecnie nie piją wcale lub w sposób znaczący ograniczyli swoje picie? Oto wyniki: NI E 29% TAK 71% Jak widać, wielu mieszkańców miasta coraz częściej styka się z osobami, które zostały abstynentami lub przynajmniej piją w sposób mniej destrukcyjny niż dawniej. Interesującą sprawą są także zmiany w odbiorze przez otoczenie realizacji postaw abstynenckich. RODZAJ ZACHOWAŃ SKALA ZJAWISKA (na przestrzeni ostatnich lat) większa mniejsza bez zmian Przypadki odmawiania picia 22 % 34 % 44 % Akceptacja dla postaw abstynenckich (nienamawianie do picia) 37 % 21 % 42 % Popularność uroczystości bezalkoholowych (komunie, wesela, itp. 19 % 29 % 52 % Wynika z tego, że wielu badanych dostrzega pozytywną ewolucję, jeżeli chodzi o przypadki odmawiania picia, obserwują oni także korzystną zmianę w stosunku do osób niepijących. Część z nich widzi również tendencje do coraz częstszego organizowania uroczystości bezalkoholowych. Istotne znaczenie ma oczywiście pytanie, jaki wpływ na korzystne zmiany w obyczaju alkoholowym mają działania podejmowane w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, oraz terapia odwykowa.
27 Jeśli zauważa Pan/i pozytywne zmiany obyczajów i zachowań alkoholowych w ostatnich latach, to są one wynikiem: Edukacji społecznej (prasa, radio, tv) 29 % Działań lokalnych (leczenie odwykowe, miejska 39 % komisja rozwiązywania problemów alkoholowych, grupy AA, kluby abstynenta, profilaktyka szkolna i in.) Działań administracyjno-prawnych 7 % Polityki cenowej wobec alkoholu 13 % Zmian w obyczajowości 22 % Promocji zdrowego stylu życia 31 % Zubożenia społeczeństwa (brak pieniędzy na alkohol) 31 % Większych możliwości wydawania pieniędzy na inne cele 13 % Obawy o utratę pracy 61 % Jak wynika z przeprowadzonych badań, działania lokalne mają, zdaniem mieszkańców Łomży, bardzo istotny wpływ na pozytywne zmiany w obyczaju i zachowaniach alkoholowych na przestrzeni ostatnich lat (docenia to prawie czterech na dziesięciu badanych). V.PRZEMOC DOMOWA Na początek zobaczmy, jak spostrzegają ta kwestię dorośli mieszkańcy miasta. Czy zgadza się Pan/i z następującymi stwierdzeniami? TAK NIE
28 Dziecko powinno się bać rodziców, wtedy łatwiej o posłuszeństwo i szacunek. Surowe traktowanie dziecka przez rodziców hartuje dziecko i pozwala mu lepiej radzić sobie z przeciwieństwami losu. 21 % 79 % 17 % 83 % Jak widać, co piąty z rodziców uważa, że dziecko powinno bać się swoich rodziców, co szósty zaś jest zwolennikiem surowego traktowania dzieci. Dalej zadaliśmy pytanie: Czy Pana/i zdaniem stosowanie kar fizycznych przez rodziców powinno być zakazane prawnie. TA K 51 % 49% NIE Połowa dorosłych popiera pomysł prawnego zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. A jak spostrzegają oni swoje zachowania w tej sferze? Czy zdarza się Panu/i stosować czasem kary fizyczne w stosunku do swoich dzieci? NI E 81% TA K 19% WNIOSKI: Na podstawie przeprowadzonych badań monitoringowych można stwierdzić, że mieszkańcy Łomży problemy alkoholowe plasują wysoko w hierarchii zagrożeń społecznych. Istnieje także wyraźne społeczne oczekiwanie na lokalne działania związane z rozwiązywaniem problemów alkoholowych.
29 Podstawą tych działań jest dostosowany do rzeczywistych potrzeb lokalnych, gminny program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Program taki realizowany jest w Łomży od wielu lat i, jak pokazały nasze badania, widoczne są już tego rezultaty. Większość badanych mieszkańców naszej miasta wiedziałoby gdzie się zgłosić się w przypadku wystąpienia w ich rodzinie problemów alkoholowych, Badani są przekonani ankietowanych uważa, że w ostatnim czasie wzrosła skuteczność leczenia odwykowego, Prawie czterech na dziesięciu badanych uważa, że pozytywne zmiany w rozwiązywaniu problemów alkoholowych są wynikiem lokalnych działań związanych z realizacją programu gminnego. Ogólne wnioski z całości badań zamieszczone są w drugiej części raportu ( Alkohol a młodzież ).