Klub Seniora aktywna jesień życia

Klub Seniora aktywna jesień życia Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu

Spis treści I. Ogólne dane... 3 II. Inicjatywa powołania klubu seniora... 6 III. Rodzaj działalności... 7 IV. Warunki, jakie należy spełnić, aby zostać członkiem klubu seniora... 8 V. Rodzaje prowadzonych zajęć Sekcje... 9 VI. Współpraca z innymi instytucjami... 11 VII. Inne kluby seniora działające na terenie gminy... 13 VIII. Kadra klubu seniora... 14 IX. Źródła finansowania... 15 X. Zajęcia godne upowszechniania... 16 XI. Działania przyczyniające się do uatrakcyjnienia oferty klubów seniora... 17 XII. Zmiany w sposobie funkcjonowania klubu seniora od czasu jego powstania... 18 XIII. Trudności w bieżącym funkcjonowaniu... 19 XIV. Inicjatywy integracji międzypokoleniowej... 20 Podsumowanie... 21 Przykłady najciekawszych inicjatyw godnych popularyzowania z województwa kujawskopomorskiego... 22 Załącznik nr 1... 25 1

Obserwując zmiany zachodzące w polskim społeczeństwie, szczególnie zmiany demograficzne, zauważa się zjawisko starzenia się społeczeństwa, a więc wydłużenie przeciętnego czasu trwania życia oraz stały wzrost liczby osób w wieku 60+. Z upływem lat przybywa osób starszych, dysponujących dużą ilością wolnego czasu i chcących ten czas spożytkować w sposób aktywny. Z tego też względu należałoby podjąć działania zmierzające w kierunku zaspokojenia potrzeb i pragnień osób starszych, okazać większe zainteresowanie i wsparcie dla tej grupy społecznej. Przede wszystkim w dziedzinie aktywizacji seniorów, by mogli oni pozostać, jak najdłużej w swoim środowisku, czerpiąc radość z życia i podejmowanych działań. Jedną z instytucji realizującą zadania z zakresu działań aktywizujących i integrujących osoby starsze jest klub seniora. Jest to placówka zrzeszająca osoby powyżej 55 roku, proponując im przede wszystkim zajęcia o charakterze towarzyskim, rekreacyjnym, artystycznym, plastycznym i turystycznym. Daje możliwość integracji, wymiany doświadczeń i poglądów oraz realizacji własnych pasji. Stanowi również źródło niewyczerpanych inspiracji i ciągłej pracy nad sobą. Najważniejsza jest jednak atmosfera panująca w klubie, rodzinna, przyjacielska, oferująca poczucie jedności i przynależności do grupy. Ze względu na możliwości, jakie daje klub seniora oraz jego pozytywny wpływ na kształtowanie postawy osób starszych, należy promować i upowszechniać tę formę działalności. Przyczyni się to do aktywizacji seniorów, zachęcenia ich do działania i nawiązywania nowych kontaktów. Zyskają na tym nie tylko sami seniorzy, ale także ich rodziny i najbliższe otoczenie. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja pn. Klub Seniora aktywna jesień życia będzie źródłem inspiracji i przyczyni się do zmiany dotychczasowego trybu życia osób starszych. Zachęci seniorów do korzystania z przygotowanej z myślą o nich oferty różnych zajęć i warsztatów tematycznych, proponowanych przez kluby seniora z naszego województwa. 2

I. Ogólne dane Klub Seniora to ośrodek, który zajmuje się rozwojem życia kulturalnego, oświatowego, towarzyskiego i rekreacyjnego osób starszych 1. Zachęca swoich członków do aktywnego spędzania czasu, rozwoju pasji i otwierania się na nowe doznania i doświadczenia. Dzisiejsze kluby seniora swój program zajęć dostosowują do potrzeb i zainteresowań seniorów. Oferowane są między innymi zajęcia plastyczne i muzyczne, prelekcje poświęcone tematom kulturalnym, czy zdrowotnym, spotkania ze specjalistami (np. lekarzami, prawnikami), różne sekcje tematyczne oraz wycieczki turystyczno-krajoznawcze. Coraz częściej przy klubach seniora działają również amatorskie zespoły wokalno-taneczne, chóry, grupy teatralne i kabaretowe, które chcąc zaprezentować swoje umiejętności, biorą udział w różnych przeglądach i konkursach artystycznych. Oprócz funkcji kulturalno-artystycznych i ogólnorozwojowych, kluby seniora pełnią wielokrotnie funkcje pomocowe, podejmują się zadania niesienia pomocy najbardziej potrzebującym, schorowanym i samotnym członkom klubu 2. Najważniejszymi celami, jakie realizować ma klub seniora jest zapewnienie odpowiednich warunków do przyjemnego i pożytecznego spędzania czasu, rozwój zainteresowań oraz utrzymanie i wzmacnianie kontaktów towarzyskich 3. W województwie kujawsko-pomorskim funkcjonują 140 kluby seniora 4. Zdecydowanie najwięcej jest ich w miastach oraz w większych gminach. W samych miastach grodzkich jest ich ponad 30. Kluby seniora z naszego regionu prowadzone są przez różne instytucje. Wiele z nich działa jako osobne sekcje przy ośrodkach kultury. Często prowadzone są także przez organizacje pozarządowe, takie jak Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Polski Komitet Pomocy Społecznej, czy różne stowarzyszenia. Spotyka się również zakładanie klubów seniora przy spółdzielniach mieszkaniowych oraz parafiach kościelnych 5. Poniżej mapa ilustrująca kluby seniora w naszym województwie 6. 1 A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy i jego wspomaganie w stronę pedagogiki starości, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2007. 2 Poznaj-Sprawdź-Skorzystaj! Małopolski Informator dla Seniorów, Zakliczyn Kraków 2006, s. 11. 3 A. Leszczyńska-Rejchert, dz. cyt. 4 Dane na sierpień 2012 r., zebrane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu oraz udostępnione przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Seniora z siedzibą w Bydgoszczy. 5 Opis instytucji prowadzących kluby seniora na podstawie: Poznaj-Sprawdź-Skorzystaj! Małopolski Informator dla Seniorów, dz. cyt. 6 Dane na sierpień 2012 r., zebrane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu oraz udostępnione przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Seniora z siedzibą w Bydgoszczy. 3

TUCHOLA CEKCYN ŚLIWICE OSIE WARLUBIE NOWE KAMIEŃ KĘSOWO ROGÓŹNO KRAJEŃSKI (2) JEŻEWO ŁASIN GOSTYCYN LNIANO DRZYCIM DRAGACZ (2) SĘPÓLNO LUBIEWO (2) GRUDZIĄDZ GRUTA ŚWIECIE (2) KRAJEŃSKIE BUKOWIEC NAD Osą (2) (3) ŚWIECIE SOŚNO ŚWIEKATOWO RADZYŃ CHEŁMNO CHEŁMIŃSKI JABŁONOWO (2) WIĘCBORK KORONOWO PRUSZCZ POMORSKIE PŁUŻNICA ZBICZNO (2) STOLNO KSIĄŻKI KIJEWO LISEWO BRZOZIE (2) KRÓLEWSKIE BOBROWO MROCZA DOBRCZ PAPOWO BARTNICZKA (6) (2) BISKUPIE DĘBOWA BRODNICA SICIENKO UNISŁAW OSIELSKO WĄBRZEŹNO ŁĄKA GÓRZNO SADKI DĄBROWA (2) CHEŁMIŃSKA CHEŁMŻA KOWALEWO OSIEK GOLUB NAKŁO BYDGOSZCZ ŁUBIANKA POMORSKIE DOBRZYŃ WĄPIELSK NAD NOTECIĄ ŚWIEDZIEBNIA (3) ZŁAWIEŚ WIELKA BIAŁE (11) ŁYSOMICE (4) RADOMIN (2) BŁOTA CIECHOCIN SOLEC LUBICZ RYPIN KCYNIA SZUBIN KUJAWSKI TORUŃ BRZUZE SKRWILNO NOWA WIEŚ (8) ZBÓJNO (4) (2) WIELKA OBROWO (3) ROGOWO WIELKA NIESZAWKA ŁABISZYN ROJEWO ZŁOTNIKI KIKÓŁ CHROSTKOWO KUJAWSKIE CZERNIKOWO(2) SKĘPE ŻNIN BARCIN CIECHOCINEK GNIEWKOWO RACIĄŻEK (2) (2) ALEKSANDRÓW NIESZAWA (2) INOWROCŁAW KUJAWSKI WAGANIEC LIPNO PAKOŚĆ DĄBROWA BOBROWNIKI JANOWIEC GĄSAWA KONECK BISKUPIA WIELKOPOLSKI DĄBROWA WIELGIE TŁUCHOWO ZAKRZEWO LUBANIE JANIKOWO BĄDKOWO FABIANKI ROGOWO (3) DOBRE (8) DOBRZYŃ MOGILNO KRUSZWICA NAD WISŁĄ RADZIEJÓW OSIĘCINY WŁOCŁAWEK STRZELNO BRZEŚĆ KUJAWSKI Legenda: (2) JEZIORA WIELKIE BYTOŃ KOWAL PIOTRKÓW LUBRANIEC CHOCEŃ KUJAWSKI TOPÓLKA BARUCHOWO kluby seniora w województwie kujawsko-pomorskim (140) (w nawiasie - liczba klubów seniora w gminie) (2) (3) (Źródło: opracowanie własne) BONIEWO CHODECZ IZBICA LUBIEŃ KUJAWSKA KUJAWSKI W 2011 roku Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu przesłał do klubów seniora z województwa kujawsko-pomorskiego ankietę dot. działalności i funkcjonowania w/w ośrodków, celem przygotowania opracowania na temat klubów seniora. Niniejsze opracowanie zawiera opis m.in. następujących elementów: ofertę programową oraz rodzaj prowadzonych zajęć w klubach seniora, warunki, jakie należy spełnić, żeby być przyjętym do klubu seniora, współpracę z innymi instytucjami, trudności, które napotykają kluby seniora w bieżącym funkcjonowaniu, 4

dane teleadresowe klubów seniora. Celem opracowania jest popularyzacja klubów seniora, szczególnie na terenach wiejskich, jako ciekawej oferty na spędzanie czasu zgodnie ze swoimi zainteresowaniami oraz utrzymywania kontaktów towarzyskich. Z rozesłanych 147 ankiet, zwrotnie otrzymaliśmy 46 kwestionariuszy, czyli ogółem przebadano ponad 30% klubów seniora z naszego województwa. Zamieszczona poniżej mapa przedstawia kluby seniora, które przesłały do Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Toruniu ankietę zwrotną. TUCHOLA CEKCYN ŚLIWICE OSIE WARLUBIE NOWE KAMIEŃ KĘSOWO ROGÓŹNO KRAJEŃSKI JEŻEWO ŁASIN GOSTYCYN LNIANO DRZYCIM DRAGACZ SĘPÓLNO LUBIEWO GRUDZIĄDZ GRUTA ŚWIECIE KRAJEŃSKIE BUKOWIEC NAD Osą (2) ŚWIECIE SOŚNO ŚWIEKATOWO RADZYŃ CHEŁMNO CHEŁMIŃSKI JABŁONOWO (2) WIĘCBORK KORONOWO POMORSKIE PRUSZCZ PŁUŻNICA ZBICZNO STOLNO KSIĄŻKI KIJEWO LISEWO BRZOZIE KRÓLEWSKIE BOBROWO MROCZA DOBRCZ PAPOWO BARTNICZKA BISKUPIE DĘBOWA BRODNICA SICIENKO UNISŁAW OSIELSKO WĄBRZEŹNO ŁĄKA GÓRZNO SADKI DĄBROWA CHEŁMIŃSKA CHEŁMŻA KOWALEWO OSIEK NAKŁO GOLUB BYDGOSZCZ ŁUBIANKA POMORSKIE DOBRZYŃ WĄPIELSK NAD NOTECIĄ ŚWIEDZIEBNIA ZŁAWIEŚ WIELKA BIAŁE (2) ŁYSOMICE RADOMIN BŁOTA CIECHOCIN SOLEC LUBICZ RYPIN KCYNIA SZUBIN KUJAWSKI TORUŃ BRZUZE SKRWILNO NOWA WIEŚ (4) ZBÓJNO WIELKA OBROWO (2) ROGOWO WIELKA NIESZAWKA ŁABISZYN ROJEWO ZŁOTNIKI KIKÓŁ CHROSTKOWO KUJAWSKIE CZERNIKOWO SKĘPE ŻNIN BARCIN CIECHOCINEK GNIEWKOWO RACIĄŻEK ALEKSANDRÓW NIESZAWA INOWROCŁAW KUJAWSKI WAGANIEC LIPNO PAKOŚĆ DĄBROWA BOBROWNIKI JANOWIEC GĄSAWA KONECK BISKUPIA WIELKOPOLSKI DĄBROWA WIELGIE TŁUCHOWO ZAKRZEWO LUBANIE JANIKOWO BĄDKOWO FABIANKI ROGOWO DOBRE (3) DOBRZYŃ MOGILNO KRUSZWICA NAD WISŁĄ RADZIEJÓW OSIĘCINY WŁOCŁAWEK STRZELNO BRZEŚĆ KUJAWSKI (2) Legenda: JEZIORA WIELKIE BYTOŃ KOWAL PIOTRKÓW LUBRANIEC CHOCEŃ KUJAWSKI TOPÓLKA BARUCHOWO BONIEWO CHODECZ IZBICA LUBIEŃ KUJAWSKA KUJAWSKI kluby seniora w województwie kujawsko-pomorskim, które przesłały ankietę zwrotną (46) (Źródło: opracowanie własne) 5

II. Inicjatywa powołania klubu seniora Do głównych inicjatorów powołania klubów seniora należą: Dyrektorzy Domów Kultury, Zarządy Administracji Spółdzielni Mieszkaniowych, Animatorzy kultury i animatorzy społeczni, Same osoby starsze, emeryci i renciści, Przewodniczący Rady Gmin, Członkowie zespołów wokalno-instrumentalnych, tanecznych, kół gospodyń wiejskich, Członkowie organizacji pozarządowych, m.in. Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej oraz pracownicy Ośrodków Pomocy Społecznej, Mieszkańcy gmin, Nauczyciele ze szkół oraz pracownicy bibliotek, Znane są dwa przypadki powstania klubu seniora w ramach środków zewnętrznych. Klub seniora Złote Kłosy z Jabłonowa Pomorskiego został utworzony ze środków pochodzących z Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich, natomiast klub seniora z Więcborka został powołany poprzez realizację projektu konkursowego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.3. Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji, pn. W 80 dni dookoła aktywności Klub Seniora w gminie Więcbork. 6

III. Rodzaj działalności Do najczęściej proponowanej przez kluby seniora działalności należą zajęcia o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym, muzycznym, plastycznym oraz rękodzielniczym. Ponadto prowadzona jest także działalność: kulturalna, promująca czytelnictwo, edukacyjna, wokalno-instrumentalna, artystyczna, turystyczna, integracyjna (z innymi ośrodkami, międzypokoleniowa), spotkania okolicznościowe (imieninowe, urodzinowe, świąteczne), komputerowa, taneczna, teatralna, kabaretowa, uczestnictwo w konkursach, przeglądach, zawodach sportowych, zwyczajne spotkania przy kawie i ciastku, tzw. pogadanki (charakter towarzyski), udział w zajęciach Uniwersytetu Trzeciego Wieku, uświetnianie imprez gminnych. 7

IV. Warunki, jakie należy spełnić, aby zostać członkiem klubu seniora Głównymi kryteriami przy wyborze członków do klubów seniora jest kryterium wieku (wiek 55+), złożenie deklaracji członkowskiej oraz opłacenie składki członkowskiej. Niektóre kluby wprowadzają dodatkowo następujące warunki: rozmowę z kandydatem, wypełnienie ankiety, zainteresowany musi być mieszkańcem spółdzielni (jeśli klub seniora prowadzony jest przez spółdzielnię mieszkaniową), zapoznanie się ze statutem klubu, przedstawienie decyzji o przyznaniu emerytury, renty lub orzeczenia o niepełnosprawności, dobra opinia oraz nie nadużywanie alkoholu, istotne są cechy osobowościowe, tj. otwartość i chęć do działania, weryfikacja pod kątem umiejętności artystycznych celem wstąpienia osoby do odpowiedniej grupy artystycznej. 8

V. Rodzaje prowadzonych zajęć Sekcje W programie klubów seniora najczęściej realizowane są zajęcia muzyczne, taneczne, plastyczne (rękodzielnicze), turystyczne oraz sportowe. m.in.: Ponadto ankietowane kluby wskazywały, że w swojej działalności prowadzą również zajęcia edukacyjne, zespół fitness, spotkania okolicznościowe, warsztaty teatralne, zajęcia komputerowe, zajęcia kulturalne, chór, przeglądy chórów i kabaretów, spotkania integracyjne, wieczorki poetyckie, zajęcia kulinarne, zajęcia literackie, zespół folklorystyczny, zespół kabaretowy i satyryczny. Z ankietowanych klubów seniora, tylko 21 zadeklarowało, że prowadzi sekcje, pozostałe 25 ich nie ma. Do najczęściej spotykanych sekcji zaliczyć można: teatralną, kulturalno-oświatową, gospodarczą, malarską, hafciarską, zespół pieśni i tańca, wokalną, muzyczną, sportową, rowerową, nordic walking, socjalno-bytową, rękodzielniczą, 9

dekoratorsko-plastyczną, warcabowo-brydżową, szachistów, karcianą, poezji i prozy, literacką, folklorystyczną, turystyczną. Kluby seniora nie prowdzące sekcji 54% Kluby seniora prowadzące sekcje 46% Rysunek 1 Kluby seniora prowadzące/nieprowadzące sekcje (Źródło: opracowanie własne) W klubach seniora panuje zdecydowana przewaga kobiet niż mężczyzn. Rodzaje zajęć oraz proponowane sekcje determinują płeć uczestników. I tak, w zajęciach manualnych, plastycznych i muzycznych najczęściej biorą udział kobiety. Mężczyźni przeważają natomiast w sekcjach towarzysko-rozrywkowych, tj. w wszelkiego rodzaju grach karcianych, brydżowych oraz grach intelektualnych. Zajęcia krajoznawcze i sportowe cieszą się zainteresowaniem zarówno ze strony kobiet, jak i mężczyzn. 10

VI. Współpraca z innymi instytucjami Spośród wszystkich badanych klubów seniora, 37 zadeklarowało współpracę z innymi instytucjami przy realizacji zajęć. Pozostałe 9 (tj. Klub Seniora Zacisze Spółdzielni Mieszkaniowej Kopernik w Toruniu, Klub Seniora Piast z Włocławka, Towarzystwo Miłośników Kultury Brodniczanka z Brodnicy, Klub Seniora Złote Kłosy z Jabłonowa Pomorskiego, Klub Seniora Pokrzydowianki z Pokrzydowa, Klub Seniora w Brześciu Kujawskim, Klub Seniora Srebrny Włos z Rypina, Klub Seniora Nowianie w Nowem nad Wisłą, Klub Seniora Jarzębina z Gródka, gm. Drzycim) nie współpracuje z innymi podmiotami. Kluby seniora niewspółpracują ce z innymi instytucjami 20% Kluby seniora współpracujące z innymi instytucjami 80% Rysunek 2 Współpraca klubów seniora z innymi instytucjami (Źródło: opracowanie własne) Instytucje, z którymi najczęściej współpracują kluby seniora to m.in.: Uniwersytety Trzeciego Wieku, Placówki oświaty (Szkoły Podstawowe, Gimnazja, Szkoły Ponadpodstawowe, Przedszkola, biblioteki), Inne Kluby Seniora, Instytucje kultury (Filharmonia, Opera, teatry, kina, muzea), Urzędy oraz wydziały kultury, Ośrodki i domy kultury, 11

Domy Pomocy Społecznej, Domy Dziennego Pobytu, Środowiskowe Domy Samopomocy, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Świetlice środowiskowe, Ośrodki Pomocy Społecznej, Kościoły, Polskie Związki Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Seniora, Toruńskie Centrum Caritas. Współpraca ta dotyczy najczęściej organizacji imprez, występów, spotkań integracyjnych, wyjazdów kulturalno-turystycznych, pomocy w dofinansowaniu przedsięwzięć i uzyskaniu dotacji oraz korzystania z pomieszczeń i sprzętu. 12

VII. Inne kluby seniora działające na terenie gminy Spośród wszystkich ankietowanych klubów seniora, 26 potwierdziło funkcjonowanie innych klubów seniora na terenie gminy. Są to najczęściej kluby, z którymi współpracują i z którymi utrzymują kontakty. Pozostałe 20 klubów nie posiada informacji o działalności innych klubów na terenie gminy. W większości są to kluby z małych gmin, w których działa tylko jeden klub seniora. Nieznajomość innych klubów seniora na terenie gminy 43% Znajomość innych klubów seniora na terenie gminy 57% Rysunek 3 Znajomość innych klubów seniora na terenie gminy (Źródło: opracowanie własne) 13

VIII. Kadra klubu seniora W większości klubów seniora kadra opiera się na wolontariuszach najczęściej są to członkowie klubu. Tylko 3 ankietowane kluby (tj. Klub Seniora przy Domu Kultury Modraczek w Bydgoszczy, Klub Seniora Epicentrum z Grudziądza i Centrum Aktywizacji Seniorów z Torunia) potwierdziły zatrudnienie pracowników na etat. Kadrę specjalistyczną zatrudnia natomiast 14 badanych klubów seniora (tj. Klub Seniora Epicentrum z Grudziądza, Klub Seniora Kopernik z Torunia, Klub Seniora Kacperek z Torunia, Klub Seniora Zacisze z Torunia, Klub Seniora Złote Kłosy z Jabłonowa Pomorskiego, Klub Seniora Wesołe Kumoszki ze Zbiczna, Klub Seniora Złota Jesień z Pakości, Klub Seniora przy Szubińskim Domu Kultury, Klub Seniora z Więcborka, Klub Seniora Radosne Serca przy GOKSiR w Górnej Grupie, Klub Seniora Kociewiacy ze Świecia, Klub Seniora Złota Jesień z Grębocina, Klub Seniora Cisowianie z Cekcyna oraz Klub Seniora Tulipan przy Łabiszyńskim Domu Kultury) są to najczęściej artyści muzycy i plastycy. Ogółem w 46 ankietowanych klubach seniora zatrudnionych jest 4 pracowników etatowych, 19 specjalistów na umowę zlecenie oraz współpracuje ok. 244 wolontariuszy. Wolontariusze (27 klubów seniora) 61% Pracownicy etatowi (3 kluby seniora) 7% Kadra specjalistyczna (14 klubów seniora) 32% Rysunek 4 Kadra pracowników klubów seniora (w %) (Źródło: opracowanie własne) 14

IX. Źródła finansowania Podstawowym źródłem finansowania klubów seniora są składki członkowskie, prawie 55% ankietowanych klubów zadeklarowało je jako główne źródło utrzymania. Istotnym źródłem finansowania są także dotacje z budżetu gminy podało je ponad 30% ankietowanych klubów. Żaden z ankietowanych klubów seniora nie jest finansowany z budżetu państwa, natomiast, co zasługuje na uwagę, tylko 3 kluby pozyskują środki z Unii Europejskiej, są to: Klub Seniora Wesołe Kumoszki ze Zbiczna, Klub Seniora Łojewianie z Łojewa oraz Klub Seniora Jesienny Liść z Kikoła. Środki z organizacji pozarządowych pozyskuje tylko 6 klubów seniora. Budżet gminy 23 kluby seniora (33%) Składki członkowskie 38 klubów seniora (54%) Rysunek 5 Źródła finansowania Środki z UE 3 kluby seniora (4%) Środki z organizacji pozarządowych 6 klubów seniora (9%) (Źródło: opracowanie własne) 15

X. Zajęcia godne upowszechniania W opinii członków klubów seniora do zajęć godnych upowszechniania, jako dobra praktyka należą przede wszystkim warsztaty muzyczne (taneczne i wokalne), warsztaty plastyczne i rękodzielnicze, ćwiczenia sportowe, wyjścia kulturalno-edukacyjne oraz wyjazdy turystyczno-krajoznawcze. Ponadto warte popularyzacji są także: zajęcia komputerowe, ćwiczenia rehabilitacyjne, warsztaty kulinarne, spotkania ze specjalistami, zajęcia teatralno-literackie, kabaretowe, gry i zabawy, przeglądy artystyczne, spotkania międzypokoleniowe, spotkania biesiadne, spotkania towarzyskie, spotkania z innymi klubami seniora, wolontariat na rzecz innych członków klubu. 16

XI. Działania przyczyniające się do uatrakcyjnienia oferty klubów seniora Większość klubów seniora, jako działanie przyczyniające się do uatrakcyjnienia ich oferty, wymieniło zwiększenie dotacji na działalność klubów oraz zmniejszenie wymagań przy ubieganiu się o środki finansowe z różnych źródeł. Dodatkowymi czynnikami mogącymi przyczynić się do wzbogacenia oferty klubów seniora są: współpraca z innymi klubami seniora, organizowanie spotkań seniorów wiejskich z miejskimi celem wymiany doświadczeń, ale także współpraca zagraniczna, wprowadzenie nowych form aktywności kulturalnej, artystycznej, sportowej, rozszerzenie oferty wypoczynku i wyjazdów turystyczno-krajoznawczych dla seniorów, utworzenie na bazie klubu seniora Uniwersytetu Trzeciego Wieku, wprowadzenie spotkań ze specjalistami (np. lekarzami, rehabilitantami, dietetykami), wprowadzenie dodatkowych kursów, np. komputerowych, z bezpieczeństwa, nawiązanie współpracy z młodymi osobami. Ponadto 5 klubów seniora (Klub Seniora Kopernik z Torunia, Klub Seniora Kacperek z Torunia, Klub Seniora Zacisze z Torunia, Klub Seniora w Brześciu oraz Klub Seniora Tulipan z Łabiszyna) uznało, iż obecna oferta programowa jest bardzo atrakcyjna i nie zachodzi potrzeba dokonywania jakichkolwiek zmian. 17

XII. Zmiany w sposobie funkcjonowania klubu seniora od czasu jego powstania Większość klubów seniora do najbardziej zauważalnych zmian w funkcjonowaniu klubów zalicza stałe poszerzanie i wzbogacanie programu zajęć wraz ze zmianą profili organizowanych imprez oraz przede wszystkim zmiany w osobowości członków, wzrost ich samooceny oraz otwartość na podejmowane inicjatywy i działania aktywizujące. Ponadto zauważalne są także inne zmiany, takie jak: zmiana oczekiwań i upodobań klubowiczów wobec funkcjonowania klubu i proponowanych zajęć, zawiązanie licznych przyjaźni, uczestnicy stali się jedną wielką rodziną, wzrost liczby nowych członków, zwiększenie współpracy z władzami lokalnymi oraz innymi klubami seniora, nabywanie przez członków nowych umiejętności i możliwość doskonalenia się na szkoleniach, próbach, przeglądach i konkursach, spadek frekwencji na zajęciach wskazały 2 kluby. 18

XIII. Trudności w bieżącym funkcjonowaniu Najczęściej spotykaną trudnością w funkcjonowaniu klubów seniora są niewystarczające środki finansowe na prowadzenie aktywnej działalności (np. na wyjazdy do instytucji kultury, wycieczki krajoznawczo-turystyczne, zakup strojów, czy udział w przeglądach i konkursach artystycznych). Problem ten wskazało 29 ankietowanych klubów seniora. Innymi trudnościami są m.in.: słabo zorganizowana promocja klubu (nikłe informacje o klubie, jak i o prowadzonych zajęciach, co przyczynia się także do małej liczby członków i słabym naborze nowych uczestników), coraz szersza biurokracja, coraz mniej ulg, np. w instytucjach kultury i środkach komunikacji, trudne warunki lokalowe lub brak pomieszczeń, gdzie mogłyby odbywać się spotkania, brak propozycji ze strony ośrodków kultury na aktywne spędzanie wolnego czasu przez osoby starsze. Spośród wszystkich ankietowanych klubów seniora, tylko 6 wskazało, iż nie spotyka trudności w bieżącym funkcjonowaniu. Są to: Klub Seniora Kopernik z Torunia, Klub Seniora Kacperek z Torunia, Koło Seniora przy GOK w Osieku, Klub Seniora Jarzębina z Gródka, Klub Seniora Cisowianie z Cekcyna oraz Klub Seniora Tulipan przy Łabiszyńskim Domu Kultury. 19

XIV. Inicjatywy integracji międzypokoleniowej Inicjatywy integracji międzypokoleniowej stanowią wspaniałą możliwość do kontaktów między seniorami i młodszymi osobami, do wymiany doświadczeń i dzielenia się posiadaną wiedzą. Kluby seniora także korzystają z tej formy działań. Z ankietowanych klubów, 31 potwierdziło podejmowanie inicjatyw integracji międzypokoleniowej, najczęściej w formie: współpracy z placówkami oświaty (żłobkami, przedszkolami, szkołami podstawowymi, gimnazjami, szkołami ponadpodstawowymi), organizacji imprez, uroczystości okolicznościowych (np. z okazji Dnia Dziecka, Dnia Babci i Dziadka, Świąt Bożego Narodzenia itp.) oraz wycieczek, wspólnych spotkań w klubie seniora lub placówkach oświatowych, imprez osiedlowych, festynów integracyjnych wielopokoleniowych, współpracy z Ośrodkiem Szkolno-Wychowawczym, Świetlicą Środowiskową, Środowiskowym Domem Samopomocy, Ośrodkiem Kultury, wzajemnej pomocy, np. w poznawaniu nowinek technicznych, realizowanych projektów, np. projekt pn. Smak zdrowia integracja międzypokoleniowa realizowany przez Klubu Seniora Jesienny Liść z Kikoła (był to cykl warsztatów na temat zdrowego odżywiania, na których seniorzy przekazywali swoją wiedzę młodszemu pokoleniu), przyjmowania w szeregi klubu młodszych członków lub pracowników. Jednakże 15 klubów seniora zaznaczyło, iż nie realizuje przedsięwzięć o charakterze integracji międzypokoleniowej. 20

Podsumowanie 1. Kluby seniora są odpowiedzią na potrzeby osób starszych, dlatego też w bieżącym funkcjonowaniu kierują się opiniami i zainteresowaniami członków. Najczęściej organizują zajęcia o charakterze artystycznym, sportowym, towarzyskim i turystycznym. 2. Kluby seniora prowadzone są m.in. przez ośrodki kultury, organizacje pozarządowe (PZERiI, PKPS), kościoły i spółdzielnie mieszkalne. 3. Głównymi kryteriami przy wyborze członków do klubów seniora są: kryterium wieku (najczęściej wiek powyżej 55 roku życia), złożenie deklaracji i opłaty członkowskiej. 4. Największymi trudnościami w funkcjonowaniu klubów seniora są niewystarczające środki finansowe oraz brak kadry, która prowadziłaby interesujące zajęcia. Aktualnie podstawowym źródłem finansowania klubów seniora są składki członkowskie, które nie wystarczają na prowadzenie aktywnej działalności (np. na wyjazdy do instytucji kultury, wycieczki turystyczne, czy udział w przeglądach i konkursach artystycznych). Kadra klubów seniora opiera się natomiast w głównej mierze na wolontariuszach, tj. najczęściej samych członkach klubu. Niewiele klubów może sobie pozwolić na zatrudnienie pracowników etatowych lub specjalistów. Wyjątkiem są kluby seniora działające przy ośrodkach kultury, które czasami wspomagane są instruktorami zatrudnionymi w instytucji. 5. Dzięki działalności klubów seniora zauważa się poprawę życia seniorów, zmianę ich osobowości i nastawienia do życia, wzrost samooceny oraz otwartość na podejmowane inicjatywy i działania aktywizujące. 21

Przykłady najciekawszych inicjatyw godnych popularyzowania z województwa kujawsko-pomorskiego Centrum Aktywizacji Seniorów w Toruniu W CAS prowadzona jest działalność edukacyjna i kulturalna, zajęcia prowadzone są przez wykwalifikowaną kadrę instruktorów i wolontariuszy. Seniorzy regularnie uczestniczą w spotkaniach edukacyjnych w Muzeum Okręgowym i Muzeum Etnograficznym, uczą się obsługi komputera, śpiewają dla przyjemności, ćwiczą w ramach zajęć taneczno-ruchowych, na których poznają tańce integracyjne w grupie i na siedząco oraz uczestniczą w grach i zabawach podnoszących sprawność ogólną, zdolności poznawcze-pamięć, koordynację ruchową, koncentrację uwagi. Ważną dziedziną aktywności jest udział w zajęciach Teatru Niebylejakiego, jak również inicjatywy podejmowane celem podtrzymywania więzi międzypokoleniowych: spotkania z dziećmi, młodzieżą oraz seniorami z innych klubów i domów pomocy społecznej. Klub Seniora Epicentrum w Grudziądzu Klub kładzie nacisk na upowszechnianie formy ćwiczeń gimnastycznych, szczególnym zainteresowaniem cieszą się zajęcia z tańca Zumba, który jest połączeniem latynoskiego tańca z aerobikiem. Poprzez świetną zabawę, seniorzy dbają o kondycję i zdrowie, poprawia się ich samopoczucie oraz nastawienie do życia. Klub Seniora Jubilat we Włocławku W ramach zajęć klubu, prowadzony jest zespół wokalny, który współpracuje z Wydziałem Kultury Urzędu Miasta Włocławka w organizacji wspólnych imprez i uroczystości. Klub bierze również udział w imprezach organizowanych przez Włocławskie Centrum Kultury, m.in. w Bulwarze Sztuki, gdzie wraz z innymi klubami seniora oraz zespołami ludowymi prezentował występ artystyczny. Klub Seniora Wesołe Kumoszki w Zbicznie przy Polskim Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów Klub jest inicjatorem festiwalu pieśni romantycznej w Zbicznie. Wydarzenie to zostało na trwałe wpisane w kalendarz imprez powiatu brodnickiego i miało już IX swoich edycji. Z każdym rokiem festiwal przyciąga coraz więcej uczestników - zespołów wokalnoinstrumentalnych z naszego województwa oraz wielu gości i obserwatorów. 22

Klub Seniora Złota Jesień przy Ośrodku Kultury i Turystyki w Pakości W ramach Klubu działa zespół wokalno-muzyczny Pakościanie. Zespół prezentuje dorobek związany z kultywowaniem tradycji kujawskich, obrzędowości ludowej. Klub Seniora Łojewianie w Łojewie W ramach klubu działa kabarecik Trochę Starszych Pań, prezentujący swoje skecze podczas różnych uroczystości. Od kilku lat klub organizuje Seniorskie Turnieje sportowe z uśmiechem, czyli sport na wesoło. Klub Seniora Srebrny Włos w Rypinie W klubie prowadzone są dwa zespoły muzyczne: zespół wokalny Walentynki oraz chór Srebrny Włos. Uświetniają one swoimi występami szereg spotkań i uroczystości. Klub Seniora Złote Kłosy w Jabłonowie Pomorskim W ramach warsztatów, których celem jest poprawa sprawności fizycznej i ruchowej seniorów, klubowicze uczestniczą w spotkaniach z rehabilitantem. Zachowanie wysokiej aktywności fizycznej w wieku starszym umożliwia seniorem zachowanie niezależności, a tym samym przyczynia się do poprawy jakości życia. Klub Seniora Złoty Wiek przy MGOK w Janikowie Klub organizuje szereg imprez i spotkań klubowych, integracyjnych, środowiskowych i międzypokoleniowych, m.in. Zloty Seniorskie, Żaglówki, biesiady i koncerty, podczas których kluby, ale i środowisko lokalne integrują się i wymieniają doświadczeniami i pomysłami. Klub Seniora w gminie Więcbork Jednym z większych przedsięwzięć, które przyczyniło się do powstania w Więcborku Klubu Seniora, był projekt pn. W 80 dni dookoła aktywności Klub Seniora w gminie Więcbork. Realizowany był on w okresie od 01.10.2009 roku do 30.09.2010 roku w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja Integracji Społecznej, Działanie 7.3. Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji. Aktywnie do tworzenia Klubu włączył się również Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów w Więcborku. Po zakończeniu projektu w okresie od października do grudnia 2010 r. odbywały się dalsze spotkania seniorów, finansowane ze środków własnych gminy Więcbork. Od sierpnia 2011 r. Klub Seniora ponownie wznowił swoją działalność. Obecnie Klub finansowany jest ze środków własnych gminy Więcbork. Klub proponuje przede wszystkim zajęcia plastyczne, wyjazdy integracyjne i turystyczno-kulturalne. Planowane są również zajęcia edukacyjno- 23

kulturalne, sportowo-rekreacyjne oraz spotkania z pielęgniarką. Celem klubu jest głównie aktywizowanie i integrowanie osób starszych z terenu gminy Więcbork oraz przyczynianie się do integracji międzypokoleniowej i rozwoju zainteresowań. 24

Załącznik nr 1 Wykaz wszystkich klubów seniora z danymi adresowymi 7 Gmina BYDGOSZCZ Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Złota Jesień Pl. Kościeleckich 6 85-033 Bydgoszcz Klub Seniora Pogodni Pl. Piastowski 3 85-012 Bydgoszcz Klub Seniora PTTK Koło nr 18 Pl. Kościeleckich 6 85-033 Bydgoszcz Klub Seniora Uniwerek Pl. Kościeleckich 6 85-033 Bydgoszcz Klub Seniora przy Domu Kultury Modraczek, Spółdzielni Mieszkaniowej Budowlani ul. Ogrody 15 85-870 Bydgoszcz Klub Seniora im. Piastowski Międzywojewódzka Spółdzielnia Usługowa - Zakład Pracy Chronionej Pl. Piastowski 3 85-012 Bydgoszcz Klub Seniora Odnowa Dom Kultury Odnowa Al. Planu 6-letniego 38 85-806 Bydgoszcz Klub Seniora Cyganeria Opera Nova ul. Focha 5 85-070 Bydgoszcz Klub Seniora Niewidomych "OKATiK" prowadzony w ramach Okręgowego Klubu Aktywności Twórczej i Kulturalnej przy Polskim Związku Niewidomych w Okręgu Kujawsko-Pomorskim ul. Powstańców Wlkp. 33 85-090 Bydgoszcz Klub Seniora przy Klubie Skalny ul. K. Bachledy 5 85-791 Bydgoszcz Pomorsko-Kujawski Klub Seniora Boksu w Bydgoszczy ul. Lelewela 38/31a 85-638 Bydgoszcz 7 Dane na sierpień 2012 r., zebrane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu oraz udostępnione przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Seniora z siedzibą w Bydgoszczy). 25

Gmina GRUDZIĄDZ TORUŃ WŁOCŁAWEK Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Słońce ul. Kulerskiego 11 86-300 Grudziądz Klub Seniora Radość ul. Bydgoska 26 86-300 Grudziądz Klub Seniora Epicentrum ul. Śniadeckich 26 86-300 Grudziądz Klub Seniora Wrzosy ul. Śniadeckich 26 86-300 Grudziądz Klub Seniora Kopernik Spółdzielni Mieszkaniowej Kopernik w Toruniu ul. Świętopełka 15/23 87-100 Toruń Klub Seniora Kacperek Spółdzielni Mieszkaniowej Kopernik w Toruniu ul. Kaliskiego 9 87-100 Toruń Klub Seniora Zacisze Spółdzielni Mieszkaniowej Kopernik w Toruniu ul. Bema 38a 87-100 Toruń Centrum Aktywizacji Seniorów, Klub Seniora Supełek ul. Szpitalna 8 87-100 Toruń Klub Seniora przy Klubie Kameleon ul. Tuwima 9 87-100 Toruń Klub Seniora przy Klubie Sobótka ul. Wojska Polskiego 45 87-100 Toruń Klub Seniora Podgórski Walczyk ul. Poznańska 52 87-100 Toruń Klub Seniora TUTW Toruński Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. Fosa Staromiejska 1a 87-100 Toruń Klub Seniora Jubilat Klub Krokus ul. Chopina 27 87-800 Włocławek Klub Seniora Nasz Dom ul. Gałczyńskiego 9 87-800 Włocławek 26

NIESZAWA Gmina ALEKSANDRÓW KUJAWSKI M KONECK RACIĄŻEK ZAKRZEWO BRODNICA M JABŁONOWO POMORSKIE Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora "Piast" przy Włocławskiej Spółdzielni Mieszkaniowej ul. Chopina 27 87-800 Włocławek Klub Seniora Senior Kujawy Klub Stara Remiza ul. Żabia 8 87-800 Włocławek Klub Seniora Stokrotka Klub Stara Remiza ul. Żabia 8 87-800 Włocławek Klub Seniora Wrzos przy Cechu Rzemiosł Różnych Pl. Wolności 17 87-800 Włocławek Klub Seniora Złota Jesień ul. Fredry 16 87-800 Włocławek Klub Seniora Zazamcze ul. Wieniecka 34 87-800 Włocławek Klub Seniora Wrzos Świetlica Terapeutyczna ul. Drzewna 1/1 87-730 Nieszawa Klub Seniora Złoty Wiek działający przy Miejskim Centrum Kultury w Aleksandrowie Kujawskim ul. Parkowa 3 87-700 Aleksandrów Kujawski Klub Emerytów i Rencistów w Gminnym Ośrodku Kultury Koneck 24 87-702 Koneck Klub Seniora Raj ul. Wysoka 4 87-721 Raciążek Klub Seniora 50 Plus ul. Dworcowa 1 87-707 Zakrzewo Towarzystwo Miłośników Kultury Brodniczanka Dom Kultury ul. Przykop 43 87-300 Brodnica Klub Seniora Złote Kłosy ul. Główna 22 87-330 Jabłonowo Pomorskie 27

Gmina BRODNICA G BRZOZIE OSIEK ZBICZNO KORONOWO SOLEC KUJAWSKI BIAŁE BŁOTA DOBRCZ Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Szczupanki Remiza OSP w Szczuce przy Gimnazjum nr 1 w Szczuce 87-300 Brodnica Klub Seniora Karbowianie Wiejski Dom Kultury w Karbowie ul. Klubowa 25 87-300 Brodnica Klub Seniora Serce za serce Szkoła Podstawowa w Jajkowie 87-313 Brzozie Koło Seniora, Sekcja Gminnego Ośrodka Kultury Osiek 81 87-340 Osiek Klub Seniora Pokrzydowianki 87-312 Pokrzydowo Klub Seniora Wesołe Kumoszki przy Polskim Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów 87-305 Zbiczno Klub Seniora Grabina ul. Sz. Kotomierska 3 86-010 Koronowo Klub Emerytów, Rencistów i Inwalidów Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów ul. Pomianowskiego 1 86-010 Koronowo Klub Seniora Szarotka Spółdzielnia Transportowiec ul. Żwirki i Wigury 1 86-050 Solec Kujawski Klub Seniora Niezapominajka Świetlica Jagódka ul. Kujawska 7 86-050 Solec Kujawski Klub Seniora Razem Raźniej ul. Jałowcowa 7 86-005 Białe Błota Klub Seniora Moc Serc ul. Czerska 40 86-005 Białe Błota Klub Seniora przy Białobłockim Ośrodku Kultury ul. Czysta 1a 86-065 Łochowo Klub Seniora działający przy Gminnym Ośrodku Kultury ul. Długa 52 86-022 Dobrcz 28

Gmina NOWA WIEŚ WIELKA OSIELSKO CHEŁMNO M PAPOWO BISKUPIE GOLUB-DOBRZYŃ M KOWALEWO POMORSKIE Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Kwiat Jesieni ul. Ogrodowa 1 86-022 Dobrcz Klub Seniora Wrzos przy Zarządzie Gminnym Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej Al. Pokoju 7 86-060 Nowa Wieś Wielka Klub Seniora Brzoza przy PKPS Zarząd Gminny Nowa Wieś Wielka ul. Przemysłowa 9 86-061 Brzoza Klub Seniora Brzozowiacy Al. Pokoju 10 Brzoza (ZGPKPS) 86-060 Nowa Wieś Wielka Klub Seniora ul. Starowiejska 86-031 Jarużyn Klub Seniora - Dom Parafialny ul. Kościelna 2 86-031 Maksymilianowo Klub Seniora - Klub Rolnika ul. Wierzbowa 2 86-021 Żołędowo Klub Seniora świetlica ul. Pod Wierzbami 86-032 Niemcz Klub Seniora działający przy Gminnym Ośrodku Kultury w Osielsku ul. Szosa Gdańska 57 86-031 Osielsko Klub Seniora Bożenkowo ul. Harcerska 2 86-021 Bożenkowo Klub Seniora ul. Dworcowa 40a 86-200 Chełmno Klub Seniora Malwa działający przy Gminnym Ośrodku Kultury 86-221 Papowo Biskupie Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów: Oddział Rejonowy ul. Mickiewicza 4 87-400 Golub-Dobrzyń Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów: Oddział Rejonowy Pl. Wolności 13 87-410 Kowalewo Pomorskie 29

Gmina GOLUB-DOBRZYŃ G ROGÓŹNO ŚWIECIE N/OSĄ INOWROCŁAW M JANIKOWO KRUSZWICA PAKOŚĆ INOWROCŁAW G ROJEWO LIPNO M DOBRZYŃ NAD WISŁĄ KIKÓŁ Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora 87-400 Ostrowite Klub Seniora przy Gminnym Ośrodku Kultury w Rogóźnie Rogóźno 91c 86-318 Rogóźno Klub Seniora Osa działający przy Gminnym Ośrodku Kultury 86-341 Świecie nad Osą Klub Seniora przy Klubie KSM Rondo ul. Wojska Polskiego 5 88-100 Inowrocław Klub Seniora Złoty Wiek przy Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Janikowie ul. Przemysłowa 26 88-160 Janikowo Klub Seniora w Kruszwicy ul. Kujawska 88-150 Kruszwica Klub Seniora w Brześciu Brześć 88-121 Chełmce Klub Seniora w Brześciu n/gopłem gm. Kruszwica Centrum Kultury i Sportu Ziemowit ul. Niepodległości 43 88-150 Kruszwica Klub Seniora Złota Jesień przy Ośrodku Kultury i Turystyki ul. Św. Jana 12 88-170 Pakość Klub Seniora Łojewianie Łojewo 85 88-101 Inowrocław Gminny Klub Seniora Wrzos Rojewo 105 88-111 Rojewo Klub Seniora Nawojka Miejskie Centrum Kultury w Lipnie ul. Piłsudskiego 22 87-600 Lipno Klub Seniora Złoty Kłos Dobrzyński Dom Kultury Żak ul. Szkolna 2 87-610 Dobrzyń nad Wisłą Klub Seniora Jesienny Liść ul. Targowa 19 87-620 Kikół 30

Gmina TŁUCHOWO MOGILNO STRZELNO JEZIORA WIELKIE SZUBIN SADKI PIOTRKÓW KUJAWSKI Klub Seniora dane teleadresowe Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Pl. Kościuszki 63 87-620 Kikół Klub Seniora w Tłuchowie prywatny adres - Pani Brożek Urszula ul. Szkolna 1c 87-605 Tłuchowo Klub Seniora Po 50-tce przy Mogileńskim Domu Kultury ul. ks. P. Wawrzyniaka 88-300 Mogilno Klub Seniora Kujawianka przy Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury i Rekreacji ul. Gimnazjalna 26 88-320 Strzelno Klub Seniora RADOŚĆ działający przy Gminnym Ośrodku Kultury i Rekreacji Jeziora Wielkie 98 88-324 Jeziora Wielkie Klub Seniora przy Szubińskim Domu Kultury ul. Kcyńska 13 89-200 Szubin Klub Seniora Adres: Sołtys Kołaczkowa - Irena Wojciechowska Kołaczkowo ul. Leśna 15 89-200 Szubin Klub Seniora Zamość Adres: Sołtys Zamościa ul. Sosnowa 2 89-200 Zamość Klub Seniora działający przy Wiejskim Domu Kultury ul. Strażacka 3 89-203 Rynarzewo Klub Seniora Sadkowianie przy Polskim Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów ul. Strażacka 9 89-110 Sadki Klub Seniora Polonez Gminny Ośrodek Kultury ul. 30-Lecia PRL 88-230 Piotrków Kujawski Klub Seniora Złota Jesień ul. Słoneczna 32 88-230 Piotrków Kujawski 31

Gmina BYTOŃ OSIĘCINY RYPIN - M SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE WIĘCBORK NOWE ŚWIECIE Klub Seniora dane teleadresowe Koło Emerytów i Rencistów Ewentualną korespondencję kierować na: Urząd Gminy Bytoń Bytoń 72 88-231 Bytoń Klub Seniora Osięciny przy Gminnym Ośrodku Kultury Osięciny ul. I Armii W.P. 21 88-220 Osięciny Klub Seniora Srebrny Włos Rypiński Dom Kultury ul. Warszawska 8 87-500 Rypin Klub Seniora Wrzosy działający przy Rypińskim Centrum Promocji i Kultury ul. Warszawska 8 87-500 Rypin Klub Seniora Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów ul. Odrodzenia 19/11 89-400 Sępólno Krajeńskie Klub Seniora w gminie Więcbork Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Więcborku ul. Mickiewicza 22A 89-410 Więcbork Klub Seniora Atłasek przy Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury ul. Pocztowa 2 89-410 Więcbork Klub Seniora przy Centrum Kultury Zamek Pl. Zamkowy 3 86-170 Nowe Klub Seniora Nowianie Urząd Gminy Pl. Św. Rocha 5 86-170 Nowe Klub Seniora Pogodna Jesień przy Pomorskich Fabrykach Mebli Klose Sp. Z O.O. ul. Fabryczna 5 86-170 Nowe Klub Seniora Kociewiacy ul. Wojska Polskiego 139 86-100 Świecie Stowarzyszenie Klub Seniora Wrzos ul. Piłsudskiego 15 86-105 Świecie 32

Gmina DRAGACZ DRZYCIM JEŻEWO OSIE PRUSZCZ CZERNIKOWO LUBICZ Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Kalina ul. Wyszyńskiego 15 86-100 Świecie Klub Seniora Radosne Serca przy Gminnym Ośrodku Kultury Sportu i Rekreacji w Górnej Grupie ul. Świecka 8 86-134 Dragacz Klub Seniora Jarzębina w Gródku ul. Hoffmana 2/2 86-140 Gródek Klub Seniora Niezapominajka w Drzycimiu Świetlica Gminna w Drzycimiu ul. Szkolna 8 86-140 Drzycim Klub Seniora Kolejarz przy Gminnym Ośrodku Kultury i Rekreacji w Laskowicach ul. Kolejowa 9 86-130 Laskowice Klub Seniora Astor przy Wiejskim Dom Kultury w Jeżewie ul. Główna 2a 86-131 Jeżewo Klub Seniora Osiacy przy Gminnym Ośrodku Kultury ul. Rynek 2 86-150 Osie Stowarzyszenie Emerytów, Rencistów i Inwalidów Gminy Pruszcz ul. Główna 33 86-120 Pruszcz Klub Seniora Radość ul. Słowackiego 31 87-640 Czernikowo Klub Seniora Lubiczanie ul. Lipnowska 11 87-162 Lubicz Górny Klub Seniora Dolina Drwęcy ul. Sportowa 9 87-162 Lubicz Górny Klub Seniora Arka z Lubicza Dolnego ul. Sosnowa 3 87-162 Lubicz Dolny Klub Seniora Złota Jesień z Grębocina ul. Szkolna 8 87-122 Grębocin 33

Gmina ŁYSOMICE WIELKA NIESZAWKA TUCHOLA CEKCYN GOSTYCYN LUBIEWO ŚLIWICE WĄBRZEŹNO - M KSIĄŻKI LUBIEŃ KUJAWSKI BARUCHOWO Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Szarotka w Turznie Kontakt: Pani Halina Paliwoda ul. Okrężna Turzno 87-148 Łysomice Klub Seniora Wspomnienie ul. Leśna 1 87-102 Mała Nieszawka Stowarzyszenie Klub Seniora Jesień Pl. Zamkowy 8 89-500 Tuchola Klub Seniora Promyk przy Wiejskim Domu Kultury ul. Wczasowa1 89-502 Raciąż Klub Seniora Cisowianie ul. Szkolna 4 89-511 Cekcyn Klub Seniora Wrzos w Gostycynie ul. Główna 35 89-520 Gostycyn Klub Seniora Echo w Pruszczu Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów ul. Dworcowa 32 Pruszcz 89-520 Gostycyn Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Zarząd Koła nr 5 w Lubiewie Lubiewice 89-526 Lubiewo Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Zarząd Koła nr 6 w Bysławiu ul. Polna 4/3 89-510 Bysław Klub Seniora Jarzębinka ul. Dworcowa 37 89-530 Śliwice Klub Seniora Echo ul. Wolności 47 87-200 Wąbrzeźno Klub Seniora przy Gminnym Ośrodku Kultury ul. Szkolna 4 87-222 Książki Klub Aktywnego Seniora ul. Wojska Polskiego 22 84-840 Lubień Kujawski Klub Seniora przy Świetlicy Wiejskiej w Czarnem 87-821 Baruchowo 34

BARCIN Gmina JANOWIEC WIELKOPOLSKI ŁABISZYN ŻNIN GĄSAWA ROGOWO Klub Seniora dane teleadresowe Klub Seniora Wrzos przy Miejskim Domu Kultury w Barcinie ul. Mogileńska 3 88-190 Barcin Klub Seniora Białe Zagłębie przy Miejskim Domu Kultury w Barcinie ul. Mogileńska 3 88-190 Barcin Klub Seniora Uśmiech ul. Powstańców Wlkp. 16 88-430 Janowiec Wlkp. Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów nr 4 przy Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury ul. Powstańców Wlkp. 16 88-430 Janowiec Wielkopolski Klub Seniora Tulipan przy Łabiszyńskim Domu Kultury ul. Parkowa 1 89-210 Łabiszyn Klub Seniora Pałuczanki przy Żnińskim Ośrodku Kultury Białożewin 84 88-400 Żnin Klub Seniora Jaśmin ul. Pocztowa 15 88-400 Żnin Klub Seniora przy Gminnym Ośrodku Kultury ul. Żnińska 19 88-410 Gąsawa tel. (52) 303-62-41 Klub Seniora Aster przy Wiejskim Domu Kultury ul. Kościelna 4a 88-420 Rogowo 35