Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder

Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder Zespół realizujący projekt współpracujący przy opracowaniu raportu:: dr Piotr Szukalski dr Dorota Starzyńska mgr Paulina Bunio-Mroczek mgr Natalia Holets mgr Joanna Dytrych mgr Bogdan Jankowski mgr Maciej Tomczak mgr Łukasz Kutyło lokalny koordynator badań Projekt okładki Anna Szumigaj - Badziak Copyright by autorzy, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2010 ISBN: 978-83-929572-8-7 Wydawnictwo Biblioteka Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych 2

Spis treści 1. Wstęp... 7 2. Główne wyniki w skrócie... 10 3. Miejsce Tomaszowa Mazowieckiego wśród pozostałych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego... 11 4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości... 17 4.1 Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców... 18 4.2. Warunki mieszkaniowe... 20 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji... 21 4.3.1 Wymiar ekonomiczny... 21 4.3.2. Wymiar przestrzenny... 23 4.3.3. Funkcjonowanie w roli ucznia... 25 4.3.4. Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi... 26 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne... 28 4.3.6 Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą... 29 4.3.7 Wakacje... 33 4.3.8 Relacje rodzinne... 34 4.3.9 Wymiar zdrowia... 35 4.3.10 Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa... 37 5. Działania podejmowane w mieście na rzecz diagnozowanych grup problemowych... 39 5.1. Władze samorządowe... 40 5.2. Pomoc społeczna... 42 5.3. Szkoły podstawowe i gimnazjalne oraz inne instytucje edukacyjne... 43 5.4. Inne instytucje i organizacje... 44 5.5. Działania na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej... 46 6. Zakończenie... 48 3

Spis tabel Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycję do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego... 14 Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008... 15 Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008... 15 Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 16 Tabela 5 Udział respondentów wychowujących sie bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych... 18 Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach... 19 Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzający klasę, uczestniczący w lekcjach wyrównawczych, uważających przez nauczycieli za uczniów słabych, oceniających niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli... 26 Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %)... 27 Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w danych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach... 29 Tabela 10 Pozycja w rankingu badanych miast w analizowanych wymiarach deprywacji... 39 Tabela 11 Zidentyfikowane działania na rzecz dzieci i młodzieży podejmowane przez władze Tomaszowa Mazowieckiego na tle innych miast regionu... 41 Tabela 12 Dożywianie i stypendia socjalne w szkołach podstawowych i gimnazjach w Tomaszowie Mazowieckim (2008)... 43 Tabela 13 Zidentyfikowane działania na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich rodzin podejmowane przez szkoły w Tomaszowie Mazowieckim... 44 Tabela 14 Zidentyfikowane działania podejmowane w Tomaszowie Mazowieckim przez instytucje rynku pracy... 45 4

Spis wykresów Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach... 19 Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach... 20 Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach... 22 Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby... 23 Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach... 24 Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych... 29 Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych prze zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach... 30 Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach... 31 Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach.. 31 Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe... 32 Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach... 33 Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach... 34 Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach... 35 Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby (w badanych miastach)... 36 Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach 37 Wykres 17 Zasięg (w %) wielorakiej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach... 38 5

Podziękowanie Zespół projektu kieruje słowa podziękowania do dyrekcji i nauczycieli szkół, w których przeprowadzaliśmy badania, do rodziców uczniów, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo syna lub córki w badaniu socjologicznym oraz do samych szóstoklasistów, którzy okazali się kompetentnymi i poważnymi respondentami dzieląc się z nami swoimi uwagami i spostrzeżeniami. Dziękujemy pracownikom i reprezentantom służb społecznych i organizacji pozarządowych, którzy istotnie wzbogacili naszą wiedzę o mieście i jego problemach. Słowa podziękowania kierujemy także do władz miasta za udostępnienie niezbędnych dokumentów i do wszystkich osób, które pomogły nam w uzyskaniu informacji potrzebnych do stworzenia niniejszego opracowania. 6

1. Wstęp Rząd Polski, wypełniając zalecenia Unii Europejskiej, uznał za priorytetowe w latach 2008-2010 przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu wśród dzieci, zobowiązując władze lokalne wszystkich szczebli do realizacji tego priorytetu. Jednakże, na poziomie społeczności lokalnych wiedza na temat zasięgu biedy wśród dzieci i ich specyficznych potrzeb jest ograniczona, co wynika z braku danych oraz z ograniczonej współpracy między instytucjami zajmującymi się dziećmi. W latach 2008-2010 Instytut Socjologii UŁ, we współpracy z Fundacją Instytut Inicjatyw Społecznych w Łodzi, realizuje projekt badawczy WZLOT Wzmocnić szanse i osłabić transmisję biedy wśród mieszkańców miast województwa łódzkiego. Celem projektu jest wzmocnienie procesu inkluzji społecznej poprzez dostarczenie władzom lokalnym naukowo udokumentowanej wiedzy o grupach ludności zagrożonych biedą i ekskluzją społeczną oraz informacji o dobrych praktykach realizowanych gdzie indziej. W szczególności realizacja projektu WZLOT przyczynić się ma do ustalenia stopnia nasilenia biedy wśród dzieci w dużych miastach regionu łódzkiego oraz do opracowania na podstawie specjalnie zaplanowanych badań diagnozy sytuacji i potrzeb dzieci żyjących w warunkach, które stwarzają szczególne zagrożenie kontynuacją biedy i wykluczenia także w przyszłości. W polu zainteresowania badaczy znalazły się również dzieci i młodzież niepełnosprawna. Badania realizowane były w Łodzi oraz w sześciu miastach województwa łódzkiego o populacji powyżej 50 tysięcy mieszkańców: w Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu. Zdecydowaliśmy się skoncentrować uwagę na miastach, ponieważ w trakcie wieloletnich badań prowadzonych na terenie Łodzi 1 stwierdziliśmy, że ludność biedna jest znacząco nadreprezentowana wśród mieszkańców kilku kwartałów ulic zlokalizowanych w śródmiejskiej strefie miasta, 1 Wyniki tych badań zostały opublikowane w następujących książkach: Warzywoda-Kruszyńska W, Grotowska- Leder J (1996), Wielkomiejska bieda. Klienci pomocy społecznej w okresie transformacji, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1998, 2001), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red ) (1999, 2001), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (2001), Lokalne strategie przeciwdziałania bezrobociu i biedzie, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W Grotowska- Leder J, Krzyszkowski J (2003), Lokalna polityka wobec biedy i pomocy społecznej, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Tarkowska E, Warzywoda-Kruszyńska W., Wódz K. (2003), Biedni o sobie i swoim życiu, Katowice: Wyd. Śląsk; Grotowska-Leder J (2004), Wielkomiejska bieda Od epizodu do underclass, Łódź: Wydawnictwo UŁ; Golczyńska-Grondas A (2004), Mężczyźni z enklaw biedy, Łódź: Wyd ABSOLWENT; Potoczna M, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Kobiety z łódzkich enklaw biedy Bieda w cyklu życia i międzypokoleniowym przekazie, Łódź: Wyd. UŁ 7

przekraczając znacznie średnią stopę biedy w kraju. Nasunęło to nam przypuszczenie, że również w mniejszych miastach występuje proces skupiania się gospodarstw biednych w określonych fragmentach ich przestrzeni. Takie przestrzenie miejskie ulegają szybkiej degradacji społecznej i zagrożenie przeniesieniem biedy do następnego pokolenia jest tam relatywnie większe niż na obszarach, gdzie ludność biedna jest rozproszona wśród osób lepiej sytuowanych i lepiej radzących sobie w życiu. Istnienie przestrzennych zróżnicowań w miastach w omawianym zakresie nie jest brane pod uwagę w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, ponieważ władze miejskie nie mają odpowiednich danych, a z opracowań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że ludność miejska jest mniej narażona na biedę niż ludność wiejska. Służby społeczne działające na obszarach nasilonej biedy nie biorą pod uwagę specyfiki tych miejsc i nie wykraczają w swoich aktywnościach poza codzienną rutynę. To sprawia, że ich przedsięwzięcia są skuteczne i, jak dokumentuje przykład Łodzi 2, kolejne mieszkające tam pokolenia stają się klientami pomocy społecznej. A przecież można temu zapobiec wzmacniając szanse dzieci i młodzieży zagrożonej biedą i wykluczeniem społecznym. W każdym z miast obszary nasilonej biedy zostały wytyczone na podstawie współczynnika dożywiania dzieci w szkołach podstawowych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Rejony szkół o najwyższych wartościach współczynników wyznaczyły enklawy dziecięcej biedy. W tych szkołach jesienią 2008 roku przeprowadziliśmy ankietę audytoryjną wśród wszystkich szóstoklasistów. Ogółem w miastach województwa łódzkiego zebrano 1408 ankiet, w tym 859 poza Łodzią 3. Przeprowadzono także pogłębione wywiady swobodne z wybranymi dziećmi, korzystającymi ze wsparcia instytucji pomocy społecznej oraz z uczniami niepełnosprawnymi. Celem badań przeprowadzonych wśród szóstoklasistów było zdiagnozowanie warunków życia nastolatków kończących szkoły podstawowe zlokalizowane na terenie dziecięcych enklaw biedy, a w szczególności ustalenie jak dużą część stanowią wśród nich tacy, których pomyślny rozwój i szanse życiowe mogą być zagrożone wskutek deprywacji wielu potrzeb. Ważnym aspektem badań było także określenie subiektywnego poczucia dobrostanu nastolatków, bardzo ważnego w osiąganiu sukcesu życiowego. 2 Zobacz Bunio-Mroczek P, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Łódź: Wyd. Biblioteka, Jankowski B., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Łódzkie enklawy biedy po 10 latach, Łódź. Wyd. Biblioteka. 3 Metodologię tych badań znajdzie Czytelnik w opracowaniu Petelewicz M, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości, Łódź: Wyd., Biblioteka. 8

Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie dzieci chodzące do szkół zlokalizowanych w enklawach dziecięcej biedy żyją w rodzinach biednych, korzystających z zasiłków z pomocy społecznej. Zdecydowana ich większość wychowuje się w rodzinach dobrze sobie radzących i niekorzystających z pomocy społecznej. Ale są także tacy, których rodzinom wiedzie się źle a oni sami doświadczają wielu upośledzeń. O nich w szczególności chodzi w naszych badaniach i z takiego punktu widzenia opracowaliśmy ten raport. W sprawie przeciwdziałania biedzie wśród dzieci, a w szczególności w sprawie łagodzenia jej skutków, duże możliwości ma społeczność lokalna i władze lokalne. Dlatego w raporcie tym zamieszczamy także sprawozdanie z działań, które udało się nam odtworzyć z istniejących zasobów informacyjnych i w oparciu o wywiady fokusowe z przedstawicielami władz miejskich, reprezentantami instytucji społecznych oraz organizacji pozarządowych działających na terenie miasta. Niestety, w miastach nie ma skonsolidowanych baz danych pozwalających na kompletny opis takich działań. To sprawia, że również nasz raport może zawierać braki i nie informować o inicjatywach, które godne są podkreślenia i rozpropagowania. Ponieważ miasto jako całość stanowi kontekst, w którym osadzony jest problem zagrożenia biedą i wykluczeniem wskutek biedy wśród dzieci, prezentację wyników naszych badań rozpoczynamy od wskazania na usytuowanie Tomaszowa Mazowieckiego wśród największych miast województwa łódzkiego ze względu na poziom rozwoju lokalnego, rozpatrywany z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Mamy nadzieję, że prezentowane opracowanie stanie się przedmiotem dyskusji w kręgach politycznych i administracyjnych miasta, że wzbudzi zainteresowanie zwykłych obywateli i okaże się pomocne w pracy z dziećmi i młodzieżą ze środowisk zagrożonych i zaniedbanych. 9

2. Główne wyniki w skrócie 1. Tomaszów Mazowiecki zajmuje niską pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. 2. Gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie Tomaszów Mazowiecki znajduje się w grupie miast o wysokiej stopie biedy. 3. Na terenie miasta istnieją obszary, gdzie występować może zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia, ponieważ obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w dwóch szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. 4. W Tomaszowie Mazowieckim proces deinstytucjonalizacji rodziny nie jest szczególnie zaawansowany. Udział rodzin monoparentalnych lokuje miasto na pozycji środkowej. Zwraca uwagę fakt, że w Tomaszów Mazowiecki jest miastem, w którym najmniej dzieci wychowuje się w rodzinach wielodzietnych. Tomaszów Mazowiecki wyróżnia się spośród innych miast, gdy chodzi o zatrudnienie rodziców, ponieważ prawie 3/4 uczniów żyje w rodzinach, w których pracują obydwoje rodzice. 5. W Tomaszowie Mazowieckim w mieszkaniach/lokalach jednopokojowych mieszka 5% respondentów. Pokój do własnej dyspozycji ma ponad połowa uczniów. Istotnym wskaźnikiem jakości warunków mieszkaniowych jest również dostęp do ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. W Tomaszowie Mazowieckim udział dzieci pozbawionych dostępu do ciepłej wody w mieszkaniu wynosi 4%, a ubikacji w mieszkaniu 0,6%. 6. W Tomaszowie Mazowieckim poniżej 40% badanych uczniów ma dobrą sytuację ekonomiczną. Mimo relatywnie dobrych warunków mieszkaniowych, odsetek dzieci niepodsiadających własnego łóżka do spania nie odbiega od innych miast. Prawie co ósmy uczeń dzieli łóżko z kimś innym; można przypuszczać, że jest to brat lub siostra. Również często tomaszowscy uczniowie nie mają biurka do swojej dyspozycji. W Tomaszowie Mazowieckim mniej niż 5% uczniów nie ma komputera w domu. Brak Internetu w domu zgłosił co szósty uczeń. Choć sytuacja materialna nastolatków w Tomaszowie Mazowieckim jest relatywnie najlepsza, właśnie w tym mieście, stosunkowo często ma miejsce sytuacja, że uczniowie samodzielnie podejmują prace zarobkowe. Co piętnasty badany tomaszowski uczeń (ponad 7%) stwierdza, ze pracował, żeby zarobić pieniądze na swoje potrzeby. 10

7. Z przeprowadzonej analizy wynika, że poczucie głębokiej deprywacji przestrzennej jest nasilone w stopniu średnim. Relatywnie niskie jest poczucie średniej deprywacji przestrzennej 10% badanych uczniów z Tomaszowa Mazowieckiego stwierdza, że ma poczucie zagrożenia w okolicy zamieszkania, około 20% nie dostrzega możliwości ciekawego spędzenia czasu wolnego w okolicy, a 16% gdyby mogło, chętnie przeprowadziłoby się gdzieś indziej 8. Udział wagarowiczów jest w Tomaszowie Mazowieckim jednym z najniższych w stosunku do innych badanych miast. Do opuszczania lekcji bez wyraźnego powodu przyznało się 6% tomaszowian. Powtarzanie klasy zdarzało się im ponad dwa razy rzadziej (4%) niż w Pabianicach (10%), gdzie odnotowano najwyższy wskaźnik drugoroczności. Stosunkowo często uczniowie z Tomaszowa Mazowieckiego uczestniczyli w lekcjach wyrównawczych. 9. W Tomaszowie Mazowieckim, podobnie jak w pozostałych miastach, najbardziej popularne jest uczestnictwo w pozalekcyjnych zajęciach sportowych, a najmniej popularne jest uczestnictwo w szkolnych wycieczkach i wyjściach z klasą do kina lub teatru. W Tomaszowie Mazowieckim co czwarty badany szóstoklasista korzysta z dodatkowych lekcji języka obcego, a częściej niż co czwarty korzysta z płatnych korepetycji. 10 Dzieci nieuczestniczące w żadnej z form spędzania wakacji należy uznać za wykluczone z odpowiedniego dla dzieci wypoczynku wakacyjnego. W Tomaszowie Mazowieckim w takiej sytuacji znajdował się co dwudziesty uczeń (5%). Ci, którzy nie wyjechali na wakacje poza miasto z rodzicami lub na obóz, a więc nie uczestniczyli w wyjeździe turystycznym, stanowili 18% i było ich mniej niż w większości miast. 11 W całej badanej próbie, obejmującej uczniów ze wszystkich badanych miast, co dziesiąty respondent doświadcza deprywacji w wymiarze relacji rodzinnych W Tomaszowie Mazowieckim w takiej sytuacji znajduje się 6% badanych uczniów. 3. Miejsce Tomaszowa Mazowieckiego wśród pozostałych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego Tomaszów Mazowiecki jest czwartym pod względem liczby ludności miastem w województwie łódzkim, o powierzchni 41,3 km 2, położonym na terenie Równiny 11

Piotrkowskiej, na styku Wysoczyzny Rawskiej oraz Doliny Białobrzeskiej nad rzekami Pilicą, Wolbórką, Czarną oraz Piasecznicą. Początki Tomaszowa Mazowieckiego jako osady sięgają 1788 roku, natomiast prawa miejskie otrzymał w 1830 roku. Jako typ administracyjny Tomaszów Mazowiecki stanowi obecnie gminę miejską. Tomaszów Mazowiecki znajduje się w centrum Polski, 110 km od Warszawy i 55 km od Łodzi, 24 km od Piotrkowa Trybunalskiego. Przez miasto przebiegają ważne szlaki komunikacyjne: międzynarodowa droga E-67 łącząca Warszawę poprzez Wrocław z Pragą, droga krajowa 48 (Tomaszów Radom), droga wojewódzka 713 (Łódź Opoczno) i linie kolejowe: Koluszki Skarżysko- Kamienna i Koluszki Radom. W celu określenia miejsca zajmowanego przez Tomaszów Mazowiecki w rankingu miast, zastosowano model taksonomicznej analizy rozwoju lokalnego 4 w oparciu o wskaźniki charakteryzujące jakość życia mieszkańców, dostępne na stronie internetowej www.stat.gov.pl/bdr, odnoszące się do roku 2007. Pod uwagę zostały wzięte następujące wskaźniki: Uwarunkowania ekonomiczne: 1. saldo migracji, uwzględniając migracje wewnętrzne i zagraniczne [w liczbie osób] 2. odsetek osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym Wychowanie przedszkolne: 3. liczba dzieci w wieku 3 7 przypadająca na 1 miejsce w przedszkolach ogółem 4. odsetek dzieci w wieku 3 7 objętych wychowaniem przedszkolnym Kształcenie dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjalnych: 5. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w szkole podstawowej 6. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w gimnazjum 7. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów 8. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów z szerokopasmowym dostępem do Internetu 9. współczynnik skolaryzacji netto w gimnazjach ogółem Możliwości spędzania czasu wolnego: 4 Analizę przeprowadziła Kornelia Milczarek 12

10. średnia liczba wypożyczonych woluminów na jednego czytelnika biblioteki publicznej 11. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na jedną placówkę biblioteczną Ochrona zdrowia: 12. zgony niemowląt na 1000 ludności ogółem 13. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na 1 przychodnię 5 14. liczba dzieci w wieku 0 2 przypadająca na 1 miejsce w żłobku Struktura rodziny i pomoc społeczna: 15. minimalny odsetek dzieci żyjących w rodzinach wielodzietnych (troje i więcej dzieci) 16. odsetek ludności w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków pomocy społecznej wśród ludności ogółem 17. odsetek dzieci w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków z pomocy społecznej 18. odsetek uczniów w szkołach dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania 19. Różnica między stopą biedy w roku 2005 i 2008 20. Liczba dzieci w wieku 0-17 przypadających na jedną organizację pozarządową i publiczną skierowaną do dzieci i młodzieży 6 Dochody i wydatki samorządów terytorialnych per capita: 21. dochody budżetu gminy i miast na prawach powiatu przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 22. wydatki budżetu gminy na oświatę i wychowanie przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 23. wydatki budżetu gminy na ochroną zdrowia przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 24. wydatki budżetu gminy na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] Gospodarka mieszkaniowa: 5 Dane dla obu zmiennych z roku 2003 6 Na podstawie www bazy ngo pl 13

25. liczba nowych mieszkań oddanych do użytku w 2007 roku przypadająca na 1000 mieszkańców Jak ilustrują dane w tabeli 1, duże miasta województwa łódzkiego grupują się w trzy klastry. Pierwszy tworzą te, które uzyskały wartości poniżej 0,3, następnie te, które uzyskały wartości wyższe niż 0,3 ale niższe niż 0,4 oraz Łódź, która na skali uzyskała wartość powyżej 0,5. Tomaszów Mazowiecki, Radomsko i Pabianice zajęły w tej hierarchii niższą pozycję, a Łódź zajęła pozycję wyższą. Bełchatów, wraz z Piotrkowem Trybunalskim i Zgierzem, lokuje się na środkowych pozycjach pod względem rozwoju lokalnego analizowanego z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycję do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego Radomsko 0,241844914 Tomaszów Mazowiecki 0,250564730 Pabianice 0,252326942 Piotrków Trybunalski 0,318126733 Bełchatów 0,331568140 Zgierz 0,368860938 Łódź 0,505969003 Źródło: obliczenia własne Pozycja w rankingu miast ze względu na poziom rozwoju lokalnego nie jest jednoznacznie powiązana z zasięgiem biedy wśród mieszkańców ogółem oraz wśród dzieci. Ranking miast ze względu na zasięg biedy jest inny niż ze względu na poziom rozwoju lokalnego (tab. 2). Tomaszów Mazowiecki jest miastem o wysokim nasileniu biedy wśród ludności ogółem oraz wśród dzieci. Ze względu na stopę biedy 7 wśród ludności ogółem lokuje się w tej samej kategorii co Radomsko i Łódź, a ze względu na stopę biedy wśród dzieci (tab. 3) charakteryzuje się najwyższym w województwie łódzkim nasileniem biedy wśród dzieci. 7 Stopa biedy liczona jest jako stosunek osób objętych pomocą społeczną (z wyłączeniem pracy socjalnej) do ogólnej liczby ludności danej kategorii przestrzennej czy wiekowej (mieszkańcy miasta/dzieci i młodzież w wieku 0-17 lat) 14

Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008 Miasto 2000 2005 2006 2007 2008 Bełchatów 11,16 7,74 7,71 7,18 6,44 Pabianice 8,19 8,26 7,59 6,77 6,34 Piotrków Trybunalski 14,55 11,24 12,63 12,13 9,79 Radomsko 9,89 10,88 10,84 9,49 9,85 Tomaszów Mazowiecki 12,78 14,78 8,71 12,56 10,78 Zgierz 11,69 15,19 6,1 4,8 6,52 Łódź 8,29 10,19 5,61 5,72 7,85 Województwo łódzkie 12,36 12,8 9,21 8,87 9,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. Podobnie jak w pozostałych miastach stopa biedy wśród dzieci jest w Tomaszowie Mazowieckim wyższa niż wśród ludności dorosłej. W Tomaszowie Mazowieckim współczynnik biedy wśród dzieci jest najwyższy spośród analizowanych miast. Dziecko żyjące w rodzinie korzystającej z pomocy społecznej spotyka się tutaj ponad dwa razy częściej niż osobę dorosłą żyjącą przy wsparciu pomocy społecznej wśród ogółu ludzi dorosłych. Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008 Miasto 2000 2005 2006 2007 2008 Bełchatów 11,38 13,57 14,48 14,57 12,32 Pabianice 7,86 16,36 16,08 14,55 12,31 M. Piotrków Trybunalski 26,62 20,05 22,22 21,47 17,78 Radomsko 15,20 19,44 19,97 12,01 12,19 Tomaszów Mazowiecki 20,63 27,95 24,17 28,00* 25,04* Zgierz 18,30 24,92 24,98 21,76 14,10 Łódź 13,23 18,68 18,49 16,73 14,20 Województwo łódzkie 19,13 24,18 24,19 22,2 19,36 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. *kryterium dochodowe upoważniające do otrzymania posiłku w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania zostało podniesione przez Radę Miejską do 200% kryterium ustalonego w Ustawie o pomocy społecznej, a więc wyższy dochód stanowił granicę upoważniającą do otrzymania tej formy wsparcia 15

Dobrym wskaźnikiem warunków materialnych dzieci jest udział korzystających z bezpłatnych obiadów w szkole 8. W roku 2007 średnio w szkołach podstawowych Tomaszowa Mazowieckiego było dożywianych 15% uczniów (tab.4). Tomaszów Mazowiecki lokował się wśród miast o średnim współczynniku dożywiania, obok Radomska (13%) i Łodzi (13%). Gorsza sytuacja miała miejsce w Piotrkowie Trybunalskim (17%) dożywianych dzieci. Najmniejszy procent dożywianych uczniów miały Zgierz (8%), Bełchatów (11%) oraz Pabianice (11%). Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Miasto 2007 2008 Bełchatów 11,0 13,0 Pabianice 11,0 13,5 Radomsko 13,0 14,4 Tomaszów Mazowiecki 15,0 13,5 Zgierz 8,0 7,5 Łódź 13,0 10,4 Piotrków Trybunalski 17,0 14,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MOPS oraz Systemu Informacji Oświatowej Centrum Informacyjnego Edukacji Rozmieszczenie dzieci z ubogich rodzin na terenie miasta, określane na podstawie współczynnika dożywiania uczniów w szkołach podstawowych, było nierównomierne. Współczynnik ten przybierał wartości od 15% do 28%, co oznacza, że w pierwszej z wymienionych szkół co piętnasty uczeń pochodził z rodziny o niskich dochodach (biednej), a w drugiej co czwarty. W dwóch szkołach o najwyższych współczynnikach dożywiania (23%, 28%) zgrupowanych było aż 51% ogółu dożywianych uczniów, podczas gdy w szkołach tych uczyło się tylko 31% ogółu uczniów tomaszowskich szkół podstawowych. Zatem, w Tomaszowie Mazowieckim występuje duża koncentracja dzieci z biednych rodzin na obszarze odpowiadającym rejonom tych szkół. W roku 2008 udział uczniów dożywianych zmniejszył się w omawianym mieście o 1,5 punktu procentowego i wynosił 13,5%. Tomaszów Mazowiecki, obok Piotrkowa Trybunalskiego, Zgierza i Łodzi, znalazł się wśród miast, w których udział dzieci dożywianych zmniejszył się, podczas gdy w pozostałych miastach wzrósł. Należy odnotować, że te same tomaszowskie szkoły, co rok wcześniej, zajmowały najwyższe pozycje na liście 8 Program Pomoc państwa w zakresie dożywiania jest adresowany do ludzi i rodzin o niskich dochodach Przysługuje gospodarstwom domowym, w których dochód na jedną osobę, nie przekracza 150% kryterium dochodowego upoważniającego do otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej. W przypadku osób samotnie gospodarujących jest to 715,50 zł, a rodzin 526,50 zł na miesiąc. 16

uporządkowanej od mających największy odsetek uczniów dożywianych. Geografia dziecięcej biedy nie uległa zatem zmianie. Podsumowując ten fragment Tomaszów Mazowiecki zajmuje niską pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. Natomiast, gdy chodzi o udział ludności biednej oraz o udział dzieci żyjących w biedzie, Tomaszów Mazowiecki jest miastem o wysokim nasileniu biedy wśród ludności ogółem, charakteryzuje się także najwyższym w województwie łódzkim nasileniem biedy wśród dzieci. Na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia. Obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w dwóch szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. Poniżej przedstawimy opis warunków życia uczniów z tych szkół odtworzony z wypowiedzi szóstoklasistów, porównując opinie uczniów z Tomaszowa Mazowieckiego z opiniami ich rówieśników z pozostałych miast. 4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości Wśród badanych nastolatków (1408 osób ze wszystkich miast) większość żyje i wychowuje się w warunkach, które nie odbiegają od uznawanych za normalne w naszym społeczeństwie. Jednakże ujawniona została grupa uczniów 9, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i, w przyszłości, do dobrej pracy. W całej badanej zbiorowości, liczącej 1408 osób ze wszystkich miast, zagrożenie dotyczy 13% ogółu, w Tomaszowie Mazowieckim 9% badanych. Największe zagrożenie występuje w Piotrkowie Trybunalskim (22%), gdzie częściej niż co piąty szóstoklasista doświadcza zaniedbania w kilku wymiarach oraz w Łodzi (15%) i w Pabianicach (14%), a najmniejsze w Bełchatowie (7%) i w Radomsku (8%). 9 W oparciu o indeks biedy, uwzględniający następujące aspekty: posiadanie własnego biurka, posiadanie własnego łóżka, dostęp do Internetu w domu, regularna kontrola zębów u dentysty, odwiedzanie kolegów z klasy w domu, bycie odwiedzanym przez kolegów w domu, posiadanie samochodu w gospodarstwie domowym, co najmniej jeden pracujący rodzic. Brak w co najmniej czterech wymiarach spośród wyżej wymienionych traktowany jest jako doświadczanie wielowymiarowej deprywacji potrzeb. 17

4.1 Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców Skład gospodarstwa domowego uznawany jest za jedną z zasadniczych determinant sytuacji życiowej dziecka. Zwraca się uwagę przede wszystkim na to, czy rodzina jest pełna czy niepełna, podkreślając znaczenie socjalizacji do ról rodzinnych (ojca, matki) dla funkcjonowania dziecka w przyszłości oraz możliwości zaspokojenia jego potrzeb materialnych i emocjonalnych. Za znaczące dla rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka uważa się także liczebność rodzeństwa. Z jednej strony, bowiem, liczne rodzeństwo zmniejsza możliwości finansowe rodziny ( bieda przez dzieci ), ale z drugiej strony sprzyja uspołecznieniu dziecka, co może przyczynić się do zwiększenia jego przedsiębiorczości i innowacyjności. W całej badanej zbiorowości zdecydowana większość dzieci mieszka co najmniej z jednym rodzicem biologicznym. Ale co dwudzieste dziecko (5%) pozostaje poza rodziną biologiczną, będąc członkiem rodziny zastępczej lub wychowankiem domu dziecka. W Tomaszowie Mazowieckim w takiej sytuacji jest zaledwie 2% badanych szóstoklasistów (tab. 5). Obok Radomska i Bełchatowa, uczniowie z Tomaszowa Mazowieckiego najczęściej wychowują się w rodzinach z obojgiem rodziców i rzadziej niż w Pabianicach i Łodzi mieszkają tylko z jednym rodzicem (najczęściej z matką). Tabela 5 Udział respondentów wychowujących sie bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych Miasto Dzieci nie mieszkające z żadnym z rodziców biologicznych Rodziny monoparentalne Rodziny pełne Łódź 5% 27% 68% Bełchatów 3% 14% 83% Pabianice 6% 26% 68% Piotrków Trybunalski 15% 19% 66% Radomsko 0 11% 89% Tomaszów Mazowiecki 2% 14% 83% Zgierz 5% 18% 77% Źródło: opracowanie własne W Tomaszowie Mazowieckim względnie rzadko badani uczniowie mają liczne rodzeństwo. Prawie co czwarty z nich wychowuje się w rodzinie wielodzietnej (wykres 1) 18

Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Tomaszów Mazowiecki (tab. 6) wyróżnia się spośród innych miast, gdy chodzi o zatrudnienie rodziców, ponieważ najwięcej uczniów (72%) żyje w rodzinach, w których pracują obydwoje rodzice. Podobnie jak w Zgierzu, w rodzinach, w których nie pracuje żaden z rodziców, żyje tylko 3% dzieci. Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach Miasto Oboje rodzice pracują Jeden rodzic pracuje Żaden rodzic nie pracuje Łódź 68% 27% 5% Bełchatów 66% 28% 5% Pabianice 68% 26% 6% Piotrków Trybunalski 67% 28% 5% Radomsko 61% 33% 6% Tomaszów Mazowiecki 72% 25% 3% Zgierz 71% 26% 3% Źródło: Opracowanie własne W Tomaszowie Mazowieckim, podobnie jak w Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Zgierzu i Łodzi, najpopularniejszy jest wzór rodziny z obojgiem pracujących rodziców. Aktywność zawodowa rodziców wynosi około 80%. 19

Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 4.2. Warunki mieszkaniowe Mieszkanie pełni wielorakie funkcje: funkcję integracyjną, zabezpieczającą, gospodarczą itd. Dla ucznia jest miejscem, w którym odrabia się lekcje, spędza czas wolny, śpi i konsumuje. Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe utrudniają wywiązywanie się z obowiązków ucznia, a brak odpowiednich urządzeń sanitarnych w mieszkaniu, uniemożliwiający utrzymanie higieny, może skutkować wykluczeniem z grupy rówieśniczej. Za trudne warunki mieszkaniowe uznaliśmy mieszkania jednopokojowe, w mieszkaniach kilkupokojowych brak pokoju do własnej dyspozycji respondenta, brak ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. Bełchatów i Radomsko charakteryzują najlepsze warunki mieszkaniowe badanych uczniów, a Łódź najgorsze. W dwóch pierwszych miastach zamieszkiwanie w pomieszczeniu jednoizbowym zdarza się śladowo, a względna liczba uczniów mających pokój do swojej dyspozycji jest największa (69% i 65% odpowiednio). Równocześnie tylko 5% i 3% badanych uczniów z tych miast nie ma w mieszkaniu wydzielonego pokoju dla dzieci. W miastach województwa łódzkiego w mieszkaniach/lokalach jednorodzinnych mieszka w Tomaszowie Mazowieckim oraz Piotrkowie Trybunalskim po 5% uczniów, w Zgierzu i Pabianicach po 6%. W Łodzi najczęściej w porównaniu z pozostałymi miastami (9%) spotkać można wśród respondentów dziewczynę lub chłopca, którzy zamieszkują z całą 20

rodziną w jednym pokoju i najrzadziej takich (46%), którzy mają pokój do własnej dyspozycji. Pokój do własnej dyspozycji ma w Tomaszowie Mazowieckim i Zgierzu ponad połowa uczniów, w Piotrkowie Trybunalskim 46%, a w Pabianicach 42%. Istotnym wskaźnikiem jakości warunków mieszkaniowych jest również dostęp do ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. W Tomaszowie Mazowieckim udział dzieci niemających ciepłej wody w mieszkaniu wynosi 4%, a ubikacji w mieszkaniu 0.6%. 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji 4.3.1 Wymiar ekonomiczny Podczas gdy sytuację ekonomiczną dorosłych określają przede wszystkim dochody i posiadanie dóbr, przede wszystkim trwałych, w odniesieniu do dzieci takie czynniki nie mają zastosowania. Z punktu widzenia dzieci ważny jest nie brak zasobów materialnych per se, lecz wykluczenie wskutek braku pieniędzy z aktywności, które rówieśnicy uważają za oczywiste. Może to prowadzić do poczucia zawstydzenia, ograniczania kontaktów koleżeńskich a czasem do agresji. Oczywiście nie ulega wątpliwości, że sytuacja finansowa rodziców determinuje położenie ekonomiczne dziecka, ale wykluczenie ekonomiczne dziecka nie wyczerpuje się w braku pieniędzy. Przygotowując narzędzie badawcze zespół opracował listę dóbr materialnych istotnych z punktu widzenia funkcjonowania dziecka. Część z nich wpływa na możliwość realizacji przez niego roli ucznia, jak posiadanie biurka, łóżka, komputera, czy dostępu do Internetu w domu, inne, jak rower, czy odtwarzacz MP3, określają pozycję dziecka w grupie rówieśniczej. Pełna lista obejmowała posiadanie przez ucznia: własnego biurka, własnego łóżka, przyborów szkolnych, komputera, książek i czasopism dla młodzieży, dostępu do Internetu w domu, roweru i odtwarzacza MP3/4. Jeśli przyjąć, że posiadanie tych wszystkich przedmiotów oznacza dobrą sytuację ekonomiczną dziecka, to w żadnym z badanych miast udział respondentów znajdujących się w takiej sytuacji nie przekracza połowy badanych. W Tomaszowie Mazowieckim poniżej 40% badanych uczniów ma dobrą sytuację ekonomiczną i jest ich mniej niż w Zgierzu, Radomsku i Pabianicach czy Bełchatowie. Traktując brak łóżka oraz biurka do własnej dyspozycji za najostrzejszy przejaw deprywacji materialnej dziecka sprawdziliśmy, z jaką częstością podlegają jej badani uczniowie. 21

Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne We wszystkich badanych miastach swojego łóżka nie ma częściej niż co dziesiąty respondent. W Tomaszowie Mazowieckim, mimo relatywnie dobrych warunków mieszkaniowych, odsetek dzieci zmuszonych do spania z kimś innym w jednym łóżku nie odbiega od innych miast. Prawie co ósmy uczeń dzieli łóżko z kimś innym; można przypuszczać, że jest to brat lub siostra. Również często tomaszowscy uczniowie nie mają biurka do swojej wyłącznej dyspozycji, choć znajdują się pod tym względem w lepszej sytuacji niż ich rówieśnicy z Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Pabianic. Posiadanie komputera i dostępu do Internetu nie tylko ułatwia realizację roli ucznia, ale także umożliwia kontakty koleżeńskie i relacje w grupie rówieśniczej. Wspólne granie na komputerze oraz wymiana informacji o tym, co znalazło się w Internecie i czatowanie stanowi wyraz przynależności do grona tych, którzy mają to, co należy. Brak komputera i dostępu do Internetu może prowadzić do wykluczenia cyfrowego, które ograniczać będzie przyszłe szanse zawodowe dzisiejszych nastolatków. W Tomaszowie Mazowieckim mniej niż 5% uczniów nie ma komputera w domu i jest to dwa razy mniej niż w Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim, gdzie co dziesiąty badany szóstoklasista nie ma komputera. W Łodzi takich osób jest 7%. Dostęp do Internetu jest bardziej ograniczony dla nastoletnich respondentów we wszystkich miastach, w których prowadzono badania ankietowe. W Tomaszowie Mazowieckim również pod tym względem sytuacja jest lepsza niż gdzie indziej, ponieważ 22

brak Internetu w domu zgłosił co szósty uczeń, czyli prawie połowa mniej niż w Bełchatowie, Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim. W pozostałych miastach sytuacja dzieci jest podobna. W tej fazie cyklu życia, w której są nasi respondenci, istotne jest posiadanie pieniędzy do własnej dyspozycji. Możliwość dysponowania nawet drobnymi kwotami pozwala na poczucie niezależności, a także, co bardzo istotne w tym wieku, na możliwość funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Znacząca część badanych nastolatków najwyżej od czasu do czasu lub prawie nigdy nie ma pieniędzy do własnej dyspozycji. W Tomaszowie Mazowieckim, Łodzi i w Zgierzu (wykres 4) w takiej sytuacji jest prawie co trzeci badany trzynastolatek (31%), w Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim co czwarty, a w Radomsku częściej niż częściej niż co piąty. Choć sytuacja materialna nastolatków w Tomaszowie Mazowieckim jest relatywnie najlepsza, niektórzy uczniowie samodzielnie podejmują prace zarobkowe. Co piętnasty badany tomaszowski uczeń (ponad 7%) stwierdza, ze pracował, żeby zarobić pieniądze na swoje potrzeby. Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby Źródło: Opracowanie własne 4.3.2. Wymiar przestrzenny Dla ustalenia tego, jak nastolatkowie postrzegają okolicę, w której mieszkają, czy dobrze się w niej czują, poproszono respondentów o dokonanie oceny, czy zamieszkiwanie tutaj daje im poczucie bezpieczeństwa, czy chcieliby się stąd wyprowadzić, czy mogą tu spędzić ciekawie czas oraz czy mają tu dużo koleżanek i kolegów. 23

W zdecydowanej większości badani nastolatkowie pozytywnie oceniają swoją najbliższą okolicę, w tym przede wszystkim to, że mają tam koleżanki i kolegów zapewniających im przynależność do grupy rówieśniczej. Ale istnieje też grono takich, którzy bardzo krytycznie oceniają swoje miejsce zamieszkania i wyrażają chęć wyprowadzenia się, gdyby taka możliwość zaistniała. Dla oszacowania rozmiaru niezadowolenia z miejsca zamieszkania zbudowaliśmy indeks deprywacji przestrzennej, który obejmował trzy wymiary: poczucie bezpieczeństwa, chęć wyprowadzenia się, możliwości spędzania czasu wolnego. Z przeprowadzonej analizy wynika, że poczucie głębokiej deprywacji wynikającej z miejsca zamieszkania jest w Tomaszowie Mazowieckim relatywnie słabe. Jeśli bierze się pod uwagę niezadowolenie z dwóch spośród trzech analizowanych aspektów, określane przez nas jako deprywacja średnia, to Tomaszów Mazowiecki wyróżnia się środkową pozycją. Tylko Radomsko jest oceniane przez tamtejszych nastolatków jako lepsze miejsce do mieszkania. Jednakże 10% badanych uczniów z Tomaszowa Mazowieckiego stwierdza, że ma poczucie zagrożenia w okolicy zamieszkania, około 20% nie dostrzega możliwości ciekawego spędzenia czasu wolnego w okolicy, a 16% gdyby mogło, chętnie przeprowadziłoby się gdzieś indziej. Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 24

4.3.3. Funkcjonowanie w roli ucznia Szkoła jest bardzo znaczącą instytucją w życiu ucznia, która równocześnie może sprzyjać integracji, jak i może generować wykluczenie społeczne dzieci. Jest czynnikiem integracji, ponieważ grupuje dzieci z okolicy i tworzy z nich małe społeczności klasy. Dla niektórych uczniów jednakże może być także czynnikiem wykluczającym i stygmatyzującym, jeśli nie potrafi dostosować działań do potrzeb jednostki, nie pobudza dzieci do aktywności, nie dostrzega lub akceptuje fakt odrzucenia poszczególnych uczniów przez kolegów. Rola ucznia jest jedną z najważniejszych ról społecznych wypełnianą przez dzieci w okresie adolescencji. Ma ona decydujący wpływ zarówno na codzienne funkcjonowanie dziecka, jak i na jego potencjalny rozwój. W literaturze przedmiotu 10 podkreśla się, że dla uczniów pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, dysfunkcyjnych, szkoła jest instytucją opresyjną, obcą, co w znacznym stopniu utrudnia im prawidłowe funkcjonowanie w środowisku szkolnym oraz negatywnie wpływa na osiągnięcia edukacyjne i rozwój dzieci. W ankiecie zawarty został zestaw pytań pozwalający wielowymiarowo opisać funkcjonowanie dziecka w roli ucznia. Obejmuje on: osiągnięcia szkolne w aspekcie obiektywnym (powtarzanie klasy, uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych) i subiektywnym (samoocena własnych osiągnięć), antycypowany stosunek nauczycieli do ucznia (czy uczeń jest lubiany przez nauczycieli, czy jest sprawiedliwie oceniany), wykluczenie i samo wykluczenie ze społeczności szkolnej (poczucie osamotnienia w szkole, opuszczanie lekcji, strach przed szkołą). Obiektywnym wskaźnikiem niskich osiągnięć edukacyjnych jest powtarzanie klasy i uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych. Tomaszowscy uczniowie mają z takiego punktu widzenia lepsze osiągnięcia szkolne niż ich koledzy z innych miast (z wyjątkiem Radomska oraz Bełchatowa) oraz takie same jak uczniowie ze Zgierza. Powtarzanie klasy zdarzało się im ponad dwa razy rzadziej (4%) niż w Pabianicach, (10%), gdzie odnotowano najwyższy wskaźnik drugoroczności. Stosunkowo często uczniowie z Tomaszowa Mazowieckiego uczestniczyli w lekcjach wyrównawczych, które często stanowią formę przymusu wobec uczniów słabych, nie radzących sobie z materiałem. 10 Zob np Janowski A. (1995), Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa: WSiP. 25

Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli Uczeń słaby według nauczyciela Miasto Powtarzanie klasy Lekcje wyrównawcze Oceniany niesprawiedliwie Bełchatów 3,4 15,0 9,0 10,0 12,0 Pabianice 10,0 50< 8,0 10,0 11,0 Piotrków Trybunalski 7,0 40<50 12,0 13,0 13,0 Radomsko 0,0 40<50 4,0 13,0 7,0 Tomaszów Mazowiecki 4,0 40,50 8,0 13,0 11,0 Zgierz 4,0 33,0 7,0 23,0 12,0 Łódź 7,0 50< 12,0 14,0 15,0 Źródło: Opracowanie własne Nauczyciel nie lubi Niejako syntetycznym wskaźnikiem stosunku ucznia do szkoły jest wagarowanie. Okazuje się, że w Tomaszowie Mazowieckim udział wagarowiczów jest jednym z najniższych. Do opuszczania lekcji bez wyraźnego powodu przyznało się 6% tomaszowian, podczas gdy w innych miastach udział wagarowiczów był, z wyjątkiem Zgierza i Pabianic (6%), wyższy (w Piotrkowie Trybunalskim 12%, w Łodzi 9%). Jak się zdaje, przyczyny wagarowania wykraczają poza relacje z nauczycielami, ponieważ gdy chodzi o odczucia dotyczące stosunku nauczycieli do uczniów, tomaszowscy szóstoklasiści nie różnią się zasadniczo od rówieśników z innych miast. Lokują się na środkowych pozycjach, gdy chodzi o udział osób mających poczucie, że nauczyciele uważają ich za słabych uczniów, oraz, że nauczyciele ich nie lubią oraz mają średnie poczucie doznawania niesprawiedliwości ze strony nauczycieli. 4.3.4. Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi Relacje z rówieśnikami są bardzo istotne dla młodzieży w okresie adolescencji. W tej fazie życia grupa rówieśnicza w coraz większym stopniu stanowi grupę odniesienia dla jednostki. Staje się źródłem norm, wartości, wzorów postępowania, a także punktem wyjścia do oceny samego siebie na różnych płaszczyznach. Jakość relacji rówieśniczych w znacznym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości i samoocenę jednostki. Znaczna część kontaktów interpersonalnych w okresie dzieciństwa i adolescencji ma miejsce właśnie w placówkach oświatowych. W związku z tym zapytaliśmy badanych szóstoklasistów o ich relacje z kolegami z klasy. 26

Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %) Miasto Uczestniczący w bójkach, kłótniach Koledzy dokuczali im często i b. często Odwiedzają kolegów z klasy rzadko i nigdy Odwiedzani przez kolegów z klasy rzadko i nigdy Łódź 20,0 23,0 20,0 25,0 Bełchatów 13,0 19,0 16,0 23,0 Pabianice 25,0 22,0 20,0 21,0 Piotrków 13,0 19,0 25,0 25,0 Trybunalski Radomsko 11,0 11,0 16,0 10,0 Tomaszów 17,0 25,0 16,0 17,0 Mazowiecki Zgierz 25,0 23,0 20,0 20,0 Źródło: Opracowanie własne Jeśli kontakty ze współuczniami mają charakter antagonistyczny (agresja, dokuczanie), prowadzić mogą do osamotnienia i ograniczania kontaktów pozalekcyjnych z kolegami z klasy, a w skrajnych przypadkach także do wykluczenia ze społeczności klasowej. Znaczna część respondentów stosuje w szkole przemoc i równie znaczna część jej doświadcza. W Tomaszowie Mazowieckim zjawisko to jest mniej nasilone niż w innych miastach 17% tomaszowskich szóstoklasistów bardzo często lub często kłóciło się i biło z koleżankami/kolegami z klasy w ciągu ostatniego tygodnia poprzedzającego badania ankietowe, podczas gdy w Pabianicach i Zgierzu co czwarty uczeń, co piąty uczeń w Łodzi i co siódmy w Piotrkowie Trybunalskim zgłaszał takie zachowanie. 25% tomaszowskich szóstoklasistów podało, że w ciągu ostatniego miesiąca koledzy/koleżanki dokuczali im często lub bardzo często. Doświadczenia takie miało 19% uczniów piotrkowskich, prawie co czwarty uczeń w Łodzi i Zgierzu, 22% ankietowanych w Pabianicach, 21% w Bełchatowie, oraz 11% w Radomsku. Jednym z istotnych elementów relacji rówieśniczych są pozalekcyjne kontakty z kolegami i koleżankami z klasy. Wśród ankietowanych są one ograniczone. 16% uczniów w Tomaszowie Mazowieckim stwierdziło, że odwiedza rówieśników ze swojej klasy rzadko lub nie robi tego nigdy, w porównaniu do 1/5 respondentów z Łodzi, Pabianic i Zgierza oraz 16% szóstoklasistów z Bełchatowa i Radomska oraz 25% uczniów z Piotrkowa Trybunalskiego. Podobne wskazania otrzymujemy analizując sytuację odwrotną odwiedziny ze strony kolegów i koleżanek z klasy. 17% ankietowanych z Tomaszowa Mazowieckiego 27

stwierdziła, że w ciągu miesiąca poprzedzającego przeprowadzenie ankiety rówieśnicy z klasy wcale lub rzadko złożyli w ich domu wizyty, a w pozostałych miastach odsetek uczniów doświadczających takiej sytuacji wynosi kolejno: Bełchatów 23%, Pabianice 21%, Zgierz 20%,Piotrków Trybunalski 25%, Radomsko 10% oraz Łódź 25%. Brak kontaktów pozaszkolnych wynikać może z różnych przyczyn: słabej więzi, ograniczeń ze strony rodziców, ale również z przyczyn materialnych dzieci wstydzą się warunków w jakich mieszkają, nie mają możliwości przyjmowania gości. Część uczniów doświadcza negatywnych relacji w szkole, agresji psychicznej i fizycznej. Może to wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla psychiki dziecka, mieć wpływ na jego funkcjonowanie w innych aspektach, a także na dalszy rozwój. 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne W życiu szkolnym ucznia bardzo istotną rolę odgrywają zajęcia pozalekcyjne. Pozwalają rozwinąć zainteresowania i talenty, sprzyjają integracji z grupą rówieśniczą poprzez uczestnictwo w kółkach przedmiotowych i zajęciach sportowych, umożliwiają rozwój kulturalny poprzez udział w wycieczkach, spektaklach teatralnych i seansach kinowych. Brak uczestnictwa w tych aktywnościach stanowi formę wykluczenia ucznia z ważnych aspektów funkcjonowania społeczności szkolnej. Trzeba jednak zauważyć, że czynnikiem wykluczającym mogą być zarówno praktyki stosowane w szkole, jak i sam uczeń. Formą dyskryminacji może być na przykład zapraszanie do uczestnictwa w kółku zainteresowań tylko uczniów najlepszych, rokujących nadzieję na uczestnictwo w olimpiadach przedmiotowych lub wykluczanie z zajęć osób, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Gdy chodzi o samowykluczanie, to ma ono miejsce wtedy, gdy dziewczyna lub chłopiec wiedząc, że rodzice nie mają pieniędzy, nie mówią im o wycieczce, czy pójściu do kina, albo o tym, że chcieliby mieć wymagany strój sportowy, żeby nie narazić ich na dyskomfort. W obawie przed drwinami i docinkami, uczniowie z biedniejszych rodzin po prostu rezygnują z uczestnictwa. Jak ilustrują dane w tabeli 9, odsetek uczniów nie biorących udziału w poszczególnych zajęciach pozaszkolnych różnicuje się w zależności od rodzaju zajęć, a w ramach tych samych zajęć w zależności od miasta, w którym mieszkają badani. W Tomaszowie Mazowieckim, podobnie jak w pozostałych miastach, najbardziej popularne jest uczestnictwo w pozalekcyjnych zajęciach sportowych, a najmniej popularne uczestnictwo w szkolnych wycieczkach i wyjściach z klasą do kina lub teatru. 28

Co czwarty badany szóstoklasista w tym mieście korzysta z dodatkowych lekcji z języka obcego, a trochę częściej niż co czwarty korzysta z płatnych korepetycji. Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w danych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach Miasto Kółko zainteresowań Wycieczki szkolne Wyjścia do kina/teatru Udział w akademiach/ przedstawieniach Zajęcia sportowe Łódź 50% 12% 8% 47% 60% Bełchatów 28% 5% 8% 28% 50% Pabianice 53% 18% 8% 29% 38% Piotrków 39% 7% 10% 35% 44% Trybunalski Radomsko 68% 3% 4% 11% 69% Tomaszów 44% 11% 11% 40% 62% Mazowiecki Zgierz 61% 4% 6% 40% 61% Źródło: Opracowanie własne Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych Źródło: Opracowanie własne 4.3.6 Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą Chcąc ustalić możliwości dostępu uczniów do działań organizowanych na terenie miasta, w ankiecie uwzględniony został blok pytań dotyczący uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez: kluby sportowe, zespoły muzyczne/taneczne, harcerstwo, świetlice środowiskowe, parafie i domy kultury, ponieważ na te instytucje jako organizatorów czasu wolnego dzieci zwracali uwagę uczestnicy wywiadów fokusowych organizowanych w każdym z miast przed badaniami ankietowymi z uczniami. 29

Brak uczestnictwa w aktywnościach organizowanych przez wszystkie wymienione instytucje, określiliśmy jako wykluczenie z zorganizowanych form spędzania czasu wolnego. W Tomaszowie Mazowieckim, Łodzi, Radomsku i Zgierzy po 30% respondentów nie bierze udziału w żadnej z sześciu analizowanych form aktywności w czasie wolnym, a w pozostałych miastach odsetek ten wynosi 36%. Z punktu widzenia celu tego opracowania szczególnie ważne jest stwierdzenie, ile osób chciałoby korzystać z działań oferowanych przez te instytucje, ale nie mają takich możliwości. Wykresy poniżej obrazują ten fakt szczegółowo: Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych prze zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych prze kluby sportowe w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 30

Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 31

Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe Źródło: Opracowanie własne W Tomaszowie Mazowieckim brak możliwości uczestnictwa w zespole muzycznym zgłosił co czwarty uczeń, w zajęciach klubu sportowego 10% uczniów, w zajęciach harcerskich 17%, w zajęciach organizowanych przez parafię również 17%, w zajęciach organizowanych prze świetlice środowiskowe 15%. Pod tym względem Tomaszów Mazowiecki nie wyróżnia się w znaczący sposób od pozostałych miast. Jeśli uczeń stwierdził, że ze względu na brak możliwości nie mógł uczestniczyć w działaniach co najmniej w czterech spośród wymienionych instytucji, określiliśmy to jako wymuszone wykluczenie z zajęć czasu wolnego. Odsetek uczniów znajdujących się w takiej sytuacji w poszczególnych miastach wynosi od 9% w Łodzi do 14% w Zgierzu. W Tomaszowie Mazowiecki, Piotrkowie Trybunalskim i Bełchatowie co dziesiąty uczeń wykluczony jest z możliwości udziału w zajęciach organizowanych przez różne instytucje, w Radomsku odsetek ten wynosi 11%, zaś w Pabianicach 12%. Oczywiście takie wymuszone wykluczenie może wynikać z różnych sytuacji występujących zarówno po stronie instytucji, rodziny, jak i samego ucznia. Brak możliwości uczestnictwa może być spowodowany np. koniecznością wniesienia opłaty, posiadania określonego sprzętu lub stroju, ograniczona liczbą miejsc czy zasobami czasu wolnego ucznia. Nie zmienia to jednak faktu, że znacząca część uczniów ma poczucie ograniczenia w dostępie do aktywności czasu wolnego, w których chciałaby uczestniczyć. 32

4.3.7 Wakacje Wakacje są dla uczniów czasem odpoczynku i rekreacji. Jednakże sposoby spędzania wakacji są bardzo zróżnicowane i w znacznej mierze zależą od poziomu materialnego rodziny. Spośród możliwych sposobów spędzania wakacji, przedmiotem naszego zainteresowania stały się cztery: wyjazd z rodzicami, wyjazd na obóz lub kolonie, wyjazd do dziadków lub innych krewnych, pobyt na półkoloniach w mieście zamieszkania. Uczniowie pozbawieni możliwości uczestniczenia w wymienionych powyżej formach wypoczynku letniego są wykluczeni z aktywności, która powinna być udziałem wszystkich dzieci w okresie adolescencji. Jeśli przyjąć, że dzieci nieuczestniczące w żadnej z wyżej wymienionych form spędzania wakacji należy uznać za wykluczone z odpowiedniego dla dzieci wypoczynku wakacyjnego, to okazuje się, że w Tomaszowie Mazowieckim w takiej sytuacji znajdował się co dwudziesty uczeń (5%). Ci, którzy nie wyjechali w wakacje poza miasto z rodzicami lub na obóz, a więc nie uczestniczyli w wyjeździe turystycznym, stanowili 18% i było ich mniej niż w większości miast (w Piotrkowie Trybunalskim 27%, w Zgierzu 24%, w Radomsku 23%,w Łodzi 18%). Tylko w Pabianicach (12%) oraz Bełchatowie (16%) udział szóstoklasistów pozostających w wakacje w mieście był mniejszy niż w Tomaszowie Mazowieckim. Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 33

4.3.8 Relacje rodzinne Rola relacji rodzinnych w okresie adolescencji jest bardzo znacząca. Poczucie akceptacji, wsparcia i zainteresowania ze strony rodziców jest konieczne do właściwego rozwoju i dobrego samopoczucia dzieci. Aby wyodrębnić grupę uczniów, którzy doświadczają niekorzystnych relacji rodzinnych stworzony został wskaźnik zbudowany z siedmiu zmiennych obejmujących: zainteresowanie rodziców codziennymi sprawami dziecka, branie pod uwagę opinii dziecka, czy dziecko lubi być w domu, czy lubi spędzać czas z mamą, czy lubi spędzać czas z tatą, poczucie dziecka, że rodzice są z niego zadowoleni, poczucie, że dziecko może prosić o pomoc rodziców, kiedy jej potrzebuje. Grupa respondentów, którzy co najwyżej tylko od czasu do czasu stanowią przedmiot zainteresowania rodziców albo co najwyżej tylko od czasu do czasu mogą zwrócić się do nich o pomoc, albo co najwyżej od czasu do czasu mają poprawne relacje z rodzicami będąc razem, została określona jako zagrożona deprywacją w relacjach rodzinnych. Jeśli opisana sytuacja dotyczy czterech spośród siedmiu wyżej wymienionych aspektów relacji rodzinnych, to respondenci jej doświadczający określeni zostali jako podlegający deprywacji w życiu rodzinnym. W całej badanej próbie, obejmującej uczniów ze wszystkich badanych miast, co dziesiąty respondent doświadcza deprywacji w wymiarze relacji rodzinnych. Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 34

W Tomaszowie Mazowieckim podobnie jak w Radomsku w takiej sytuacji znajduje się 6% badanych uczniów, a więc mniej niż w Łodzi, Pabianicach, Bełchatowie, Piotrkowie Trybunalskim i Zgierzu. Grupa tych, którzy co najwyżej czasami lubią spędzać czas z tatą jest o sześć punktów procentowych liczniejsza niż tych, którzy co najwyżej czasami lubią spędzać czas z mamą. Relatywnie mała jest natomiast w Tomaszowie Mazowieckim taka liczba uczniów, którzy oceniają swoje relacje z obydwojgiem rodziców jako problematyczne, wskazując, że z żadnym z rodziców nie lubi spędzać czasu często i bardzo często. Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 4.3.9 Wymiar zdrowia Zdrowie stanowi podstawę prawidłowego funkcjonowania każdego człowieka. Jest ono szczególnie ważne w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji, ponieważ decyduje o jakości życia w przyszłości. Na zdrowie dzieci ma wpływ wiele czynników. Wśród nich istotne znaczenie ma dbałość rodziców o zdrowie potomstwa oraz dostępność usług medycznych. Dbałość rodziców wyraża się przede wszystkim w systematycznej kontroli stanu zdrowia dziecka oraz w zapobieganiu okolicznościom, które zdrowiu dziecka mogą zaszkodzić. Czasem jednak rodzice nie mogą, ze względu na ograniczone środki finansowe zapewnić dziecku optymalnych warunków zdrowotnych. Tak dzieje się, gdy rodzina z dziećmi mieszka w zaniedbanych i zagrzybionych budynkach, w których jest wilgoć, które 35

są ciemne i niedogrzane, między innymi dlatego też wśród dzieci wychowywanych w takich warunkach zdarzają się choroby z biedy, o czym pisał łódzki dziennikarz Adam Czerwiński 11. Podkreślić należy, że w badanej zbiorowości przeważają uczniowie, którzy określają się jako osoby zdrowe. Ale co dziesiąty respondent w całej próbie ocenia swoje zdrowie jako najwyżej średnie w Tomaszowie Mazowieckim takich uczniów jest najmniej 4% (najwięcej w Zgierzu 15% i Łodzi 14%). Szczególnym problemem jest kumulacja powtarzających się różnych dolegliwości zdrowotnych. Aby ustalić, jaka część respondentów doświadcza takiej sytuacji skonstruowano wskaźnik, uwzględniający wymienione w kafeterii ankiety choroby (przeziębienie i grypa, ból brzucha/zatrucie, problemy z zasypianiem, zapalenia górnych dróg oddechowych, zapalenie oskrzeli/płuc). Na wykresie nr 15 zaprezentowany jest udział dzieci w poszczególnych miastach, które częściej niż raz w ciągu ostatniego roku miały co najmniej trzy z pięciu dolegliwości. W Tomaszowie Mazowieckim ilość takich dzieci jest najmniejsza 19% wskazań, największa w Pabianicach (22%) oraz Bełchatowie (21%). Najmniej tomaszowskich dzieci cierpi także na choroby przewlekłe 6%, tak samo jak w Radomsku i Piotrkowie. Najwięcej dzieci przewlekle chorych jest w Łodzi (16%) i Bełchatowie (14%). Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby (w badanych miastach) Źródło: Opracowanie własne 11 Czerwiński A., Dzieci chore z biedy, Gazeta Łódzka, 26.11.2007, http://wyborcza pl/1,76842,4705102 html (odwiedzono 3 08 2008) 36

W celu ustalenia zasięgu deprywacji zdrowotnej skonstruowano współczynnik uwzględniający trzy aspekty sytuacji zdrowotnej: chorobę przewlekłą, alergię oraz powtarzające się trzy choroby. Za osoby doświadczające deprywacji zdrowotnej uznani zostali ci respondenci, u których wystąpiły co najmniej dwa z trzech wymienionych problemów zdrowotnych. Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Uczniowie z Tomaszowa Mazowieckiego znajdują się na środkowej pozycji w tym rankingu. Deprywacji w zakresie zdrowia doświadcza prawie co 10 szóstoklasista (co czternasty w Radomsku i co szósty w Pabianicach i Bełchatowie). W Tomaszowie Mazowieckim odnotowano jednakże jeden z największych udziałów uczniów niekorzystających z usług stomatologicznych (21%, podobnie jak w przypadku Łodzi, Pabianic, Piotrkowa Trybunalskiego oraz Zgierza), najmniejsza grupa takich dzieci jest w Radomsku 12%. 4.3.10 Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa Najbardziej niepokojąca sytuacja występuje, gdy dziecko narażone jest na deprywację w wielu wymiarach. Podlegając wykluczeniu nie ma możliwości rozwinięcia swojego potencjału, a co za tym idzie ma mniejsze szanse osiągnięcia sukcesu życiowego w przyszłości. Jak wspomnieliśmy we wstępie do tej części raportu, udział uczniów doświadczających deprywacji wielowymiarowej wynosi w Tomaszowie Mazowieckim 37

9% 12. W całej próbie takich uczniów jest 13%, najmniej w Bełchatowie (7%), Radomsku (8%) i Piotrkowie Tybunalskim największy (22%). Tak więc ucznia zdeprywowanego w wielu wymiarach swojego funkcjonowania spotyka się w Tomaszowie Mazowieckim stosunkowo rzadko. Wykres 17 Zasięg (w %) wielorakiej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Badane miasta lokują się także na różnych pozycjach, biorąc pod uwagę aspekty sytuacji życiowej respondentów, które zostały poddane analizie. Można jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach miasta zajmują podobne pozycje w rankingu pod względem poziomu deprywacji doświadczanej przez ankietowanych szóstoklasistów w różnych wymiarach. W poniższej tabeli przedstawione są pozycje w rankingu poszczególnych miast w analizowanych wymiarach deprywacji. 1 oznacza najniższy udział doświadczających deprywacji w danym wymiarze spośród badanych miast, 7 oznacza najwyższy udział doświadczających deprywacji w danym wymiarze spośród badanych miast. Wyliczona została również średnia arytmetyczna z pozycji w rankingu w poszczególnych wymiarach. 12 Aby ustalić, jaka część badanych nastolatków podlega wielowymiarowej deprywacji skonstruowany został indeks biedy, uwzględniający następujące aspekty: posiadanie własnego biurka, posiadanie własnego łóżka, dostęp do Internetu w domu, regularna kontrola zębów u dentysty, odwiedzanie kolegów z klasy w domu, bycie odwiedzanym przez kolegów w domu, posiadanie samochodu w gospodarstwie domowym, co najmniej jeden pracujący rodzic. Wielowymiarowa deprywacja została zdefiniowana jako brak w co najmniej czterech wymiarach spośród wyżej wymienionych. 38