Zróżnicowanie stężenia rtęci w glebach leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego Variation of mercury concentration in forest soils of the western part of the Pieniny National Park Maja Jaworska 1, Ryszard Mazurek 1, Tomasz Zaleski 1, Michał Gąsiorek 1, Paweł Zadrożny 1, Agnieszka Józefowska 1, Bartłomiej Kajdas 1, Agnieszka Baran 2 Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja 1 Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb 2 Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej Al. Mickiewicza 21, 31 120 Kraków e-mail: poczta@majaworska.pl Streszczenie Rtęć jest pierwiastkiem, którego występowanie w glebach łączy się zarówno z działalnością człowieka, jak i czynnikami naturalnymi. Do jej głównych źródeł antropogenicznych zalicza się emisję związaną ze spalaniem paliw kopalnych, w tym węgla kamiennego. Rtęć może trafiać do środowiska również na skutek transportu samochodowego, m.in. w wyniku ścierania opon. Hg cechuje się wysoką mobilnością zarówno pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska, jak i w samej glebie. Specyficzny charakter pierwiastka i możliwość przechodzenia w formy lotne, a także łatwo rozpuszczalne, powoduje, że Hg może być przenoszona na duże odległości. Rtęć jest pierwiastkiem niebezpiecznym, który wykazuje tendencje do akumulacji w glebach i organizmach żywych Naturalnym czynnikiem wpływającym na wysokie stężenie rtęci w glebach Pienińskiego Parku Narodowego jest charakter skały macierzystej. Gleby powstałe na dominujących w PPN utworach osadowych, zwłaszcza węglanowych, cechuje zwykle występowanie relatywnie dużych stężeń Hg. Celem niniejszej pracy jest ocena przestrzennej zmienności stężenia Hg w organicznych i próchnicznych poziomach powierzchniowych gleb leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego, pomiędzy Czorsztynem, Hałuszową, Kątami i Sromowcami Wyżnymi. Największe stężenie rtęci oznaczono w poziomie organicznym, co wiąże się ze zdolnością substancji organicznej do kumulowania badanego pierwiastka. Potwierdza to istotna wartość współczynnika korelacji obliczonego pomiędzy stężeniem Hg w poziomach organicznych i próchnicznych badanych gleb i zawartością węgla organicznego. W pracy wykazano podwyższone stężenie rtęci w stosunku do tła geochemicznego oraz średnich stężeń Hg właściwych dla gleb leśnych. Słowa kluczowe: rtęć, gleba leśna, metale ciężkie, Pieniński Park Narodowy. Abstract Mercury is an element that occurs in soils conditioned by human activity and natural factors. Its main anthropogenic sources are connected with emission associated with the combustion of fossil fuels, including coal. Mercury may also enter into the environment as a result of road transport, including due to wear of tires. Hg is characterized by high mobility between the elements of the environment, and in the soil. The specific nature of the element, high ability to change physical state in the form of volatile and easily solubility causes that mercury can be transmitted over long distances. Mercury is a dangerous element, which tends to accumulate in soil and living organisms. The natural factor affecting the high concentration of mercury in soils of the national park is the nature of the parent rock. On the area of the PPN predominate soils derived from sedimentary, especially carbonate, rocks. Usually, these rocks type are characterized by the presence of large amounts of Hg. Of the study area from north to south county runs road No. K1638. Both the road and as well as buildings adjacent park area can contribute to the creation of low emission affected soils of the PPN. The aim of this study was to evaluate the spatial variability of the content of Hg in the organic and humus horizons of forest soils located in the western part (between Czorsztyn, Hałuszowa, Kąty and Sromowce Wyżne villages) of the Pieniny National Park. The highest concentration of mercury in the organic level was determined, which is associated with the high ability of organic substances to accumulate the element. This finding is proved by the significant correlation between the content of Hg levels in organic and humus soils and organic carbon content. It was showed an elevated level of mercury concentration in studied soils compared to geochemical background and average level in forest soils. Key words: mercury, forest soil, heavy metals, Pieniny National Park.
66 M. Jaworska, R. Mazurek, T. Zaleski, M. Gąsiorek, P. Zadrożny, A. Józefowska, B. Kajdas, A. Baran 1. Wprowadzenie Rtęć to pierwiastek niezwykle aktywny w środowisku. Z uwagi na zmienność postaci występowania, charakteryzuje się wysoką mobilnością, w odniesieniu do długości drogi transportu, jak i pomiędzy samymi elementami ekosystemu. Hg nie posiada żadnej poznanej funkcji biologicznej, jest za to toksyczna w każdej formie i szkodzi zarówno organizmom roślinnym, jak i zwierzęcym niezależnie od przyjętej dawki. Nie ulega biodegradacji, wykazuje natomiast tendencje do kumulacji w organizmach żywych, a także w glebach. Lotne związki rtęci można oznaczyć w powietrzu i wodach (Szpadt, 1994). Gleby leśne charakteryzują się większym stężeniem rtęci w profilu pionowym, w porównaniu do gleb o innym sposobie użytkowania. Średnie stężenie Hg w utworach pochodzących z terenów zalesionych występowało na poziomie 0,05 mg kg 1 s.m. podczas, gdy w użytkach zielonych oraz gruntach uprawnych wartość ta wynosiła 0,02 mg kg 1 s.m. (Pasieczna, 2014). Jest to również zgodne z badaniami wykonanymi przez Mazurka i Wieczorka (2010), w których wykazano, że w glebach leśne występuje większe stężenie rtęci niż w glebach z terenów o innym sposobie użytkowania. Stężenie rtęci w glebach zmienia się zarówno pod wpływem czynników naturalnych, jak i antropopresji. Zmiany w profilu pionowym stężenia Hg są uzależnione od procesów glebowych, a także przemian biochemicznych występujących w tych glebach (Karczewska, 2002). Wierzchnie poziomy gleb, bogate w materię organiczną, mają większą zdolność do wiązania śladowych pierwiastków, w tym rtęci (Kabata-Pendias i Pendias 1999; Karczewska, 2002). Bogate w próchnicę gleby są w stanie sorbować znaczne ilości metali śladowych z uwagi na ich zdolność do wiązania przez substancje humusowe (Szpadt, 1994). Gromadzi się w nich głównie rtęć związana z depozycją atmosferyczną (Kiebała i Bednarczyk, 2013). Jest to charakterystyczne szczególnie dla ekosystemów górskich, ponieważ ich ekranizująca rola sprzyja kumulacji metali śladowych (Niemyska-Łukaszuk, 1993). Głównym naturalnym czynnikiem wpływającym na stężenie Hg w glebie jest charakter skały macierzystej. Pieniński Park Narodowy leży na obszarze pienińskiego pasa skałkowego, który zbudowany jest z utworów osadowych. W skałach takich jak łupki węglanowe czy bitumiczne wykazywano zwiększone stężenia Hg (Szopka i in., 2010). Na właściwości gleby, a szczególnie poziomu próchnicznego lub organicznego, istotny wpływ ma rodzaj zbiorowiska roślinnego znajdującego się na danym obszarze. Obecnie mniej niż połowa drzewostanu Pienińskiego Parku Narodowego to gatunki iglaste, z przewagą jodły, a powyżej 50% stanowią buczyny o zróżnicowanym składzie gatunkowym (Karwowski i in., 2014). Kumulacja węgla organicznego w glebach siedlisk leśnych jest istotnie większa, niż gleb siedlisk borowych. Celem pracy jest ocena przestrzennego zróżnicowania zawartości Hg w poziomach organicznych i próchnicznych gleb leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego. W pracy ocenie poddano wpływ wybranych właściwości gleb na zawartość Hg w badanych glebach. 2. Materiały i metody Badania wykonano na glebach pobranych w okresie od czerwca do października 2015 roku z terenu położonego w zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego (rys. 1). Rozmieszczenie punktów poboru wyznaczono na podstawie siatki 200 200 cm, przy czym materiał pobierano jedynie z obszarów zalesionych. Do analiz wykorzystano próby pochodzące z poziomów organicznych i próchnicznych, pobrane z głębokości 0 10 cm za pomocą próbnika z powierzchni 4 m 2. Podczas badań terenowych dokonano pomiarów ekspozycji i kąta nachylenia stoku. Materiał glebowy wysuszono i przesiano przez sito o średnicy oczek 2 mm. Wykonane zostały oznaczenia następujących właściwości gleb ph w 1 mol dm 3 roztworze KCl, zawartości węgla organicznego metodą Tiurina w modyfikacji Oleksynowej (Oleksynowa i in., 1983) oraz stężenia rtęci całkowitej przy użyciu analizatora rtęci AMA 254. Każdą próbkę zbadano w co najmniej dwóch powtórzeniach. Do analiz statystycznych zastosowano program Statistica 12.5 firmy Statsoft, za pomocą którego obliczono współczynnik korelacji Pearsona pomiędzy zawartością rtęci w próbkach, a wybranymi właściwościami gleby. Określone zostały również podstawowe parametry statystyczne, charakteryzujące uzyskane wyniki: średnią, medianę, odchylenie standardowe, zakres oraz współczynnik zmienności. Analizę przestrzennego rozmieszczenia kumulacji rtęci w glebach przeprowadzono przy użyciu programu GeoDa 1.6.7, przy pomocy którego obliczono globalny współczynnik autokorelacji Morana (Im) oraz lokalny wskaźnik przestrzennej autokorelacji (LISA). 3. Wyniki i dyskusja Średnie stężenie rtęci, wyrażone medianą w glebach zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego, było równe 0,165 mg kg 1 s.m., przy czym zakres stężeń Hg wynosił od 0,043 mg kg 1 s.m. do 0,968 mg kg 1 s.m. (tab. 1.). Największe stężenie Hg oznaczono w glebach położonych w zachodniej części badanego obszaru. Najmniejsze wartości stężeń były charakterystyczne dla gleb zlokalizowanych w pobliżu wschodniego brzegu Zbiornika Sromowieckiego. Zróżnicowanie stężenia Hg w analizowanym materiale wynosiło 64,94%, co wskazuje na wysoką zmienność parametru (rys. 2.). Wyniki te są bardzo zbliżone do danych uzyskanych przez Mazurka i Wieczorka (2007) oraz Mazurka i in. (2010) w badaniach dotyczących Parków Narodowych: Babiogórskiego, Ojcowskiego i Pienińskiego. Korespondują one również z wynikami tła geochemicznego Europy, przeprowadzanymi na potrzeby projektu FORGES (Szopka i in., 2011). Odnotowane przez badaczy średnie stężenie Hg w wierzchnich warstwach organicznych gleb leśnych wynosiło 0,202 mg kg 1, podczas gdy w poziomach mineralnych 0,022 mg kg 1 (Szopka i in., 2011).
Zróżnicowanie stężenia rtęci w glebach leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego 67 Rysunek 1 Obszar badawczy Rysunek 2 Przestrzenne rozmieszczenie stężenia Hg (mg kg 1 s.m.) w glebach leśnych zachodniej części Pienińskiego PN Dopuszczalne stężenie rtęci na terenach objętych ochroną w Polsce wynosi 0,5 mg kg 1 s.m. (Rozporządzenie MŚ, 2002). W niniejszej pracy tylko w dwóch miejscach wystąpiło przekroczenie tej normy. Za tło geochemiczne autorzy uznali stężenie rtęci określone w Atlasie Geochemicznym Polski równe 0,10 mg kg 1 s.m. (Pasieczna, 2012). W analizowanym materiale ponad 92% próbek charakteryzowało się większymi wartościami. Wyniki porównano również ze średnim stężeniem rtęci w glebach leśnych, 0,05 mg kg 1 s.m, oznaczonym przez Pasieczną (2014). Jest to jednocześnie najmniejsza wartość w zakresie podawanym przez KabatęPendias i Pendias (od 0,05 do 0,3 mg kg 1 s.m.) jako naturalne stężenie Hg w glebie. W badaniach własnych wykazano, że ponad 99% gleb leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego charakteryzuje się wyższym stężeniem Hg. Ph badanych próbek, zmierzone w 1 mol dm 3 roztworze KCl, wahało się w granicach od 3,07 do 6,90 i wykazywało najmniejsze zróżnicowanie (26,24%) w stosunku do pozostałych parametrów. Zawartość węgla organicznego była bardzo zróżnicowana (CV% 65,01%). Gleby zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego zawierały średnio 5,82% Corg, a jego zawartość w badanych próbach wynosiła od 1,25% do 21,78% (rys. 3.). Ze względu na zawartość materii organicznej w badanych próbkach, przypowierzchniowe warstwy gleb leśnych podzielono na dwa poziomy: próchniczne (zawartość Corg w granicach od 0 do 12%) oraz organiczne (zawartość Corg powyżej 12%). Przeciętny spadek terenu wyrażony medianą wynosił 15, a zakres wynosił od 1 47. Przy odchyleniu standardowym na poziomie 11,44 wartość współczynnika zmienności była równa 61,57%, co oznacza wysoki poziom zróżnicowania rzeźby, charakterystyczny dla terenów górskich. Rysunek 3 Przestrzenne rozmieszczenie udziału Corg (%) w glebach leśnych zachodniej części Pienińskiego PN
68 M. Jaworska, R. Mazurek, T. Zaleski, M. Gąsiorek, P. Zadrożny, A. Józefowska, B. Kajdas, A. Baran Parametry Hg ph Zawartość C org Nachylenie (mg kg 1 ) (%) ( ) Średnia 0,199 4,70 5,82 18,58 Mediana 0,165 4,42 4,47 15 SD 0,129 1,23 3,78 11,44 Zakres 0,043 0,968 3,07 6,90 1,25 21,78 1,00 47,00 CV(%) 64,94 26,24 65,01 61,57 Tabela 1 Podstawowe parametry statystyczne uzyskanych wyników Tabela 2 Mediana stężenia Hg w poziomach próchnicznych i organicznych gleb leśnych PPN w zależności od ich właściwości i położenia Poziomy próchniczne (C org <12) ph Hg Zawartość C org Hg Nachylenie Hg (mg kg 1 ) (%) (mg kg 1 ) ( ) (mg kg 1 ) < 4,5 0,148 < 1 < 10 0,147 4,5 5,5 0,183 1 2 0,094 11 20 0,171 5,6 6,5 0,217 2 4 0,130 21 30 0,218 > 7,2 4 12 0,190 > 41 0,043 Poziomy próchniczne (C org <12) 6,6 7,2 0,354 12 20 0,346 31 40 0,704 > 7,2 > 20 0,380 > 41 0,267 Tabela 3 Współczynniki korelacji pomiędzy stężeniem rtęci, a wybranymi właściwościami gleb Właściwości gleb Stężenie Hg ph Zawartość C org Nachylenie Stężenie Hg 1,00 ph 0,30 ** 1,00 Zawartość C org 0,61 *** 0,61 *** 1,00 Nachylenie 0,30 ** 0,51 *** 0,38 *** 1,00 Istotne przy: *** ρ 0,001, ** ρ 0,01 Zależność stężenia rtęci od właściwości gleb przedstawiono w tab. 2. Biorąc pod uwagę ph, największe stężenie Hg w poziomach próchnicznych wykazano dla gleb lekko kwaśnych. Z kolei poziomy organiczne o odczynie obojętnym cechowały się stężeniem Hg rzędu 0,354 mg kg 1 s.m. Najmniejsze stężenie rtęci w analizowanym materiale oznaczono przy odczynie bardzo kwaśnym (51% badanych próbek). W utworach charakteryzujących się kwaśnym odczynem, rtęć związana z materią organiczną była przeważnie transportowana do wód powierzchniowych (Kabata-Pendias, 1992). Niskie ph stanowi jeden z głównych czynników zwiększających sorpcję rtęci w glebie, jednak siły wiązania zależą również od udziału substancji organicznej, która w glebach kwaśnych zwiększa, a w zasadowych zmniejsza ilość unieruchomionego metalu (Kabata-Pendias i Pendias, 1999). Analizy statystyczne przeprowadzone przez autorów potwierdzają istnienie takiej zależności. Największe stężenie Hg w próbkach pochodzących z poziomów próchnicznych wynosiło 0,190 mg kg 1 s.m. i było charakterystyczne dla materiału o wysokiej zawartości C org (>4%). Warstwa organiczna cechowała się największym stężeniem Hg, rzędu 0,380 mg kg 1 s.m., przy udziale węgla organicznego powyżej 20%. Wyniki uzyskane przez autorów korespondują z rezultatami otrzymanymi przez Kobierskiego i in. (2015) dla stężenia rtęci w warstwie organicznej gleb leśnych. Jak wykazali Boszke i in. (2006) oraz Biester i in. (2007) wzrost stopnia humifikacji substancji organicznej zwiększa udział rtęci w połączeniach metalo-organicznych. Potwierdziły to badania przeprowadzone przez Pisarek i Głowackiego w 2011 roku, a także wyniki przedstawione w niniejszej pracy. Wraz ze wzrostem udziału C org w poziomach: próchnicznym oraz organicznym, zwiększyło się stężenie rtęci zawartej w analizowanych próbkach. Globalny wskaźnik autokorelacji przestrzennej Morana obliczony na podstawie stężeń Hg w badanych glebach był statystycznie nieistotny (Im = 0,1304). Oznacza to niski stopień przestrzennej aglomeracji wyników. Poniżej przedstawiono ponadto wyniki analizy skupień LISA (lokalnego wskaźnika przestrzennej autokorelacji) (rys. 4). Pozytywną autokorelację stwierdzono w 7 przypadkach: w 2 przypadkach odnotowano bliskie sąsiedztwo miejsc o wysokim stężeniu rtęci (H-h), a 7 obszarów charakteryzowała bliskość miejsc, w których pobrano próbki cechujące się niskim stężeniem pierwiastka (L-l). Wyróżniono 8 stanowisk reprezentujących tzw. wartości odstające (tzw. coldspots lub hotspots). Dla pozostałych 80 przypadków nie stwierdzono przestrzennych powiązań. Na podstawie analiz przestrzennych zmian stężenia rtęci wykazano duże zróżnicowanie wyników oraz słaby stopień współzależności pomiędzy punktami, w których po-
Zróżnicowanie stężenia rtęci w glebach leśnych zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego 69 bierano próbki. Wysoka wartość współczynnika zmienności w powiązaniu z brakiem globalnej autokorelacji świadczy o niejednorodności wyników i ich silnym zróżnicowaniu w warunkach urozmaiconej rzeźby terenu. w stosunku do tła geochemicznego. Jednakże zjawisko to wystąpiło tylko na dwóch stanowiskach pierwsze położone na północno-zachodnim stoku Góry Piekiełko, a drugie na południowym stoku Białej Skały. Jak podali Schroeder i Munthe (1998): na terenach leśnych największe znaczenie ma sucha depozycja atmosferyczna, a więc związana z osiadaniem drobnych cząstek. Jest ona niezależna od wielkości opadów występujących na danym terenie (Gworek i Rateńska, 2009). Jest to istotne dla obszaru PPN, który cechuje się stosunkowo niską sumą opadów i dużym nasłonecznieniem (Pieniński Park Narodowy, 2016). Kabata-Pendias i Pendias (1999) przypuszczają, że rtęć pochodząca z naturalnych źródeł opada na powierzchnię w sposób równomierny, a koncentryczne rozmieszczenie wskazuje na lokalizację źródła emisji. Oba charakterystyczne miejsca znajdują się pobliżu drogi powiatowej nr K163, choć ze względu na wyjątkową mobilność pierwiastka, rtęć może być przenoszona z bardziej oddalonych miejsc. Wysoka wartość współczynnika korelacji obliczonego pomiędzy stężeniem pierwiastka, a zawartością węgla organicznego wskazała na silne powiązanie pomiędzy materią organiczną i kumulacją metali śladowych. Jednocześnie odczyn gleby i nachylenie stoku w mniejszym stopniu oddziaływały na zdolność materiału glebowego do wiązania rtęci. Rysunek 4 Graficzne ujęcie lokalnego wskaźnika przestrzennej autokorelacji (LISA) dla stężenia Hg w Pienińskim Parku Narodowym Analiza statystyczna pozwoliła na wykazanie istotnych zależności pomiędzy stężeniem rtęci, a właściwościami fizyczno-chemicznymi badanych gleb. Stwierdzono istotną korelację w przypadku stężenia Hg i zawartości węgla organicznego (r = 0,61) na poziomie istotności ρ 0,001. Potwierdzają to dane literaturowe, świadczące o zdolności do kumulacji Hg w warstwach próchnicznych gleb (Kabata-Pendias i Pendias, 1999; Pisarek i Głowacki, 2011). Wierzchnie, bogate w węgiel poziomy stanowią filtr absorbujący zanieczyszczenia atmosferyczne, związane z depozycją pyłów i opadami (Szpadt, 1994). Innymi słowy poziomy butwinowe gleb leśnych pełnią rolę zbiorników atmosferycznego depozytu metali śladowych (Niemyska-Łukaszuk i in., 1997). Jednocześnie, jak podaje Matilainen i in. (2001), w zależności od charakteru substancji organicznych rtęć może być pierwiastkiem łatwiej sorbowanym (wpływ kwasów huminowych) lub przy udziale kwasów fulwowych wiązać się w formy metylowe, które ulegają odparowaniu z gleby. Istotną rolę w kumulacji metali śladowych przez poziomy ektohumusowe potwierdziły badania Medyńskiej i in. przeprowadzone w 2010 roku na terenach poddanych oddziaływaniu przemysłu miedziowego. Istotną słabą współzależność (przy ρ 0,01) wykazano pomiędzy ph gleby, stopniem nachylenia terenu i kumulacją rtęci. W zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego w 92% gleb leśnych występuje podwyższone stężenie rtęci Literatura Baran A., Wieczorek J., Jaworska M. (2015): Zawartość rtęci w glebach województwa małopolskiego. Wybrane zagadnienia związane z ochroną gleb przed degradacją, Studia i Raporty IUNG-PIB, 46(20), 143 161 Biester H., Bindler R. i in. (2007): Modeling the past atmospheric deposition of mercury using natural archives. Environ. Sci. Technol., 41, 4851 4860 Boszke L., Kowalski A. i in. (2006): Assessment of mercury mobility and bioavailability by fractionation method in sediments from coastal zone inundated by the 26 December 2004 tsunami in Thailand. Environ. Geol., 51, 527 536 Gworek B., Rateńska J. (2009): Migracja rtęci w układzie powietrze gleba roślina. ENVIRON, 41, 614 623 Kabata-Pendias A. (1992): Biogeochemia rtęci w różnych środowiskach. Rtęć w środowisku problemy ekologiczne i metodyczne. Ossolineum, 7 18 Kabata-Pendias A., Pendias H. (1999): Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa, 170 183 Karczewska A. (2002): Metale ciężkie w glebach zanieczyszczonych emisjami hut miedzi formy i rozpuszczalność. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, CLXXXIV, 432 Karwowski K. i in. (2014): Tradycyjne użytkowanie lasu w Pieninach i okolicy. COTG PTTK Kraków, 71 110 Kiebała A., Bednarczyk P. (2013): Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na wyżynie lubelskiej. W: Florek W., Jonczak J. (red), Środowisko glebotwórcze i gleby dolin rzecznych. Wydawnictwo Naukowe, Poznań Słupsk, 67 73 Kobierski M., Dąbkowska-Naskręt H., Jaworska H. i in. (2015): Ocena całkowitej zawartości rtęci w profilach różnie użytkowanych gleb Pomorza i Kujaw. ZPPNR, 580, 43 51 Matilainen T., Verta M. i in. (2001): Behavior of mercury in soil profiles impact of increased precipitation, acidity and fertilization on mercury methylation. Water, Air, & Soil Pollution,
70 M. Jaworska, R. Mazurek, T. Zaleski, M. Gąsiorek, P. Zadrożny, A. Józefowska, B. Kajdas, A. Baran 125, 105 119 Mazurek R., Szymajda K., Wieczorek J. (2010): Mercury content in soils of the Pieniny National Park. Ecol. Chem. Eng., 17(8), 973 978 Mazurek R., Wieczorek J. (2007): Mercury concentrations in organic and humus horizons of soils in the Babiogórski National Park. Ecol. Chem. Eng., 14(5 6), 497 503 Mazurek R., Wieczorek J., Zadrożny P. (2010): Mercury content in soils of Ojców National Park. Ecol. Chem. Eng., 17(4 5), 439-447 Medyńska A., Kaabała C., Wieczorek J., Mazurek R. (2010): Zawartość rtęci w glebach leśnych w rejonie oddziaływania przemysłu miedziowego. W: Falkowska L. (red.), Rtęć w środowisku Identyfikacja zagrożeń dla zdrowia człowieka. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, 151 158 Niemyska-Łukaszuk J. (1993): Formy cynku, ołowiu i kadmu w glebach wybranych regionów Karpat Zachodnich. Zesz. Nauk. AR w Krakowie. Rozprawa habilitacyjna, 187 Niemyska-Łukaszuk J., Miechówka A., Mazurek R. (1997): Zawartość cynku, ołowiu i kadmu w glebach wybranych regionów Karpat. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 315, sesja nauk. 48, 135 144 Oleksynowa K., Tokaj J., Jakubiec J. (1983): Metody laboratoryjne analizy gleby. W: Przewodnik do ćwiczeń z gleboznawstwa i geologii, cz. II Pieniński Park Narodowy (2016): http://www.pieninypn.pl/pl/956/0/klimat.html [01.03.2016] Pisarek I., Głowacki M. (2011): Zróżnicowanie zawartości rtęci w glebach leśnych Opolszczyzny. Rocz. Glebozn., 62, 128 135 Pasieczna A. (red.) (2012): Atlas geochemiczny Polski 1:250 0000. PIG Pasieczna A. (2014): Zawartość rtęci w glebach oraz osadach rzecznych i strumieniowych w regionie śląsko-krakowskim. Biul. Państw. Inst. Geol., 69 86 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU 2002, Nr 165, poz. 1359 Schroeder W. H., Munthe J. (1998): Atmospheric mercury an overview. Atmospheric Environment, 32(5), 809 822 Szopka K., Karczewska A., Kabała C. (2011): Mercury accumulation in the surface layers of mountain soils: A case study from the Karkonosze Mountains, Poland. Chemosphere, 83, 1507 1512