Adwokat z urzędu Podstawowe zagadnienia prawne Robert Rynkun-Werner Wydanie 1 Warszawa 2011
Opracowanie redakcyjne: Robert Stępień Redakcja techniczna: Agnieszka Szeszko Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN 978-83-7620-965-4 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02 222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Wykaz skrótów............................................ 9 Wstęp.................................................... 11 ROZDZIAŁ I. Demokratyczne państwo prawne.................. 15 1. Wybrane zasady demokratycznego państwa prawnego......... 15 1.1. Konstytucyjna zasada demokratycznego państwa prawnego. 15 1.2. Konstytucyjne prawo do obrony i zasada domniemania niewinności....................................... 16 1.3. Konstytucyjne prawo do sądu......................... 17 2. Funkcjonowanie międzynarodowych źródeł praw człowieka w polskim systemie prawnym............................. 22 2.1. Uwagi ogólne...................................... 22 2.2. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności......................................... 23 2.2.1. Zasady...................................... 23 2.2.2. Skarga indywidualna.......................... 30 2.2.3. Bezpłatna pomoc prawna....................... 33 2.3. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.. 34 ROZDZIAŁ II. Adwokatura gwarantem demokratycznego państwa prawnego.................................... 37 1. Podstawy działalności................................... 37 2. Tajemnica adwokacka................................... 42 3. Immunitet adwokacki................................... 46 4. Etyka adwokacka i odpowiedzialność dyscyplinarna........... 48 ROZDZIAŁ III. Adwokat z urzędu w postępowaniu sądowoadministracyjnym...................... 52 1. Pojęcie sprawy sądowoadministracyjnej..................... 52 2. Powołanie adwokata z urzędu prawo pomocy............... 54 5
Spis treści 3. Prawa i obowiązki adwokata z urzędu...................... 61 3.1. Czynności przed sądem pierwszej instancji.............. 61 3.2. Czynności w postępowaniu odwoławczym............... 66 3.2.1. Skarga kasacyjna.............................. 66 3.2.2. Zażalenie.................................... 72 3.2.3. Wznowienie postępowania...................... 74 3.2.4. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia...................... 76 4. Wynagrodzenie adwokata z urzędu........................ 78 ROZDZIAŁ IV. Adwokat z urzędu w postępowaniu cywilnym...... 81 1. Pojęcie sprawy cywilnej................................. 81 2. Pomoc prawna z urzędu ustanowienie pełnomocnika z urzędu.. 83 3. Uprawnienia i obowiązki pełnomocnika z urzędu............. 90 3.1. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji............ 90 3.2. Czynności w postępowaniu odwoławczym i po uprawomocnieniu się orzeczenia................... 96 3.2.1. Zwyczajne środki zaskarżenia.................... 96 3.2.2. Nadzwyczajne środki zaskarżenia................. 102 3.2.2.1. Skarga kasacyjna...................... 102 3.2.2.2. Wznowienie postępowania............... 107 3.2.2.3. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia............... 111 4. Wynagrodzenie pełnomocnika z urzędu..................... 113 ROZDZIAŁ V. Adwokat z urzędu w postępowaniu karnym........ 116 1. Ustanowienie obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu karnym.. 116 1.1. Obrońca z urzędu.................................. 116 1.2. Pełnomocnik z urzędu............................... 125 2. Uprawnienia i obowiązki obrońcy i pełnomocnika z urzędu w postępowaniu przygotowawczym........................ 126 3. Subsydiarny akt oskarżenia............................... 132 4. Uprawnienia i obowiązki obrońcy i pełnomocnika z urzędu przed sądem pierwszej instancji................................ 134 4.1. Dobrowolne poddanie się karze....................... 139 4.2. Udział w rozprawie i posiedzeniu...................... 142 4.3. Kary porządkowe................................... 146 4.4. Głosy stron....................................... 146 4.5. Postępowania szczególne............................ 148 6
Spis treści 5. Adwokat z urzędu w postępowaniu odwoławczym............. 152 5.1. Wymogi formalne wniesienia środka zaskarżenia......... 152 5.2. Apelacja.......................................... 156 5.3. Zażalenie......................................... 163 6. Nadzwyczajne środki zaskarżenia.......................... 167 6.1. Kasacja.......................................... 167 6.2. Wznowienie postępowania........................... 173 7. Wyrok łączny.......................................... 178 8. Postępowanie wykonawcze............................... 180 9. Wynagrodzenie adwokata z urzędu........................ 184 ROZDZIAŁ VI. Adwokat z urzędu w postępowaniu karnoskarbowym............................. 191 1. Pojęcie przestępstwa i wykroczenia skarbowego.............. 191 2. Postępowanie przygotowawcze............................ 194 3. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności................. 198 4. Postępowanie sądowe................................... 201 5. Postępowanie w stosunku do nieobecnych................... 205 ROZDZIAŁ VII. Adwokat z urzędu w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.................... 207 1. Pojęcie wykroczenia i wybrane zasady odpowiedzialności....... 207 2. Postępowanie w sprawach o wykroczenia................... 209 2.1. Zasady ogólne..................................... 209 2.2. Ustanowienie adwokata z urzędu...................... 211 3. Wynagrodzenie adwokata z urzędu........................ 215 ROZDZIAŁ VIII. Adwokat z urzędu w postępowaniu w sprawach nieletnich.................................. 217 Wzory pism............................................... 225 1. Wzór skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka....... 225 2. Wzór wniosku o przyznanie prawa pomocy osobie prawnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym................... 228 3. Wzór wniosku o przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej w postępowaniu sądowoadministracyjnym................... 230 7
Spis treści 4. Wzór oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania dla osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu cywilnym............................................. 234 5. Wzór wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym............................................. 238 6. Wzór wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.......... 240
Wykaz skrótów EKPCz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) ETPCz Europejski Trybunał Praw Człowieka k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze sprost. i zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze sprost. i zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.) Kodeks europejski Kodeks etyki adwokatów Unii Europejskiej, przyjęty przez 18 delegacji narodowych reprezentujących adwokatury i stowarzyszenia prawnicze Unii Europejskiej podczas sesji plenarnej CCBE 28 października 1988 r., ze zm. z 28 listopada 1998 r. i 6 grudnia 2002 r. Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) Lex system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis MPPOP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) NRA Naczelna Rada Adwokacka NSA Naczelny Sąd Administracyjny ORA Okręgowa Rada Adwokacka OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 9
Wykaz skrótów OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego zbiór Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.) p.u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) pr.adw. ustawa z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.) reg. ETPCz regulamin Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (http://www. echr.coe.int) reg. WSA rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 18 września 2003 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania wojewódzkich sądów administracyjnych (Dz.U. Nr 169, poz. 1646). reg.rzecz.dysc. uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej nr 9/2008 z 15 marca 2008 r. Regulamin działania rzeczników dyscyplinarnych ( Palestra 2008, nr 3 4) reg.sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) rozp.opł.adw. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze sprost. i zm.) WKD Wyższa Komisja Dyscyplinarna 10
Wstęp Pojęcie adwokata z urzędu jako synonim tzw. prawa ubogich, oznaczającego zapewnienie biedniejszej części społeczeństwa profesjonalnej pomocy prawnej w realizacji dzisiejszego konstytucyjnego prawa do sądu, znane jest w Polsce od wieków. Już Bolesław Chrobry w 1016 r. wydał polecenie zapewnienia wdowom i małoletnim sierotom oraz ludziom ubogiego stanu prawa do obrońców z urzędu, opłacanych przez kasę królewską, której funkcję pełni obecnie Skarb Państwa. W nowoczesnej demokracji, chociaż obywatel ma zdecydowanie większe możliwości w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, niż bywało to dawniej, wciąż istnieje znaczna grupa obywateli, która z powodu swojego statusu majątkowego czy ułomności ma ograniczone możliwości pełnej realizacji swoich uprawnień przed sądem. Stąd też istnieje, jak podkreślono na wstępie, znana od dawna zarówno w międzynarodowym, jak i w polskim prawie instytucja pomocy prawnej udzielanej ze strony państwa z urzędu. Pomoc ta przejawia się przede wszystkim w możliwości ustanowienia dla strony profesjonalnie przygotowanego obrońcy czy pełnomocnika w procesie karnym, jak też pełnomocników w sprawach administracyjnych i cywilnych, spośród ogółu adwokatów i radców prawnych wykonujących zawód w okręgu działania właściwego sądu. Zarówno Konstytucja, jak i międzynarodowe konwencje, których Polska jest stroną, wprost nakazują takie działanie organów państwa, aby podstawowe prawa i wolności człowieka były w pełni respektowane. Do tych podstawowych praw należą m.in. prawo do obrony, prawo do sądu i prawo do rzetelnego procesu sądowego. 11
Wstęp Obywatel na różnych etapach postępowania sądowego, a także w trakcie początkowych czynności postępowania karnego może zwrócić się ze stosownym wnioskiem do sądu o ustanowienie dla siebie adwokata z urzędu, jeżeli należycie wykaże, iż samodzielnie nie jest w stanie ponieść kosztów jego pomocy. Brak środków finansowych czy też różnego rodzaju ułomności nie mogą same w sobie stanowić granicy, która oddzielałaby obywatela od prawa do rzetelnego procesu sądowego. Intencją niniejszej pracy jest wskazanie podstawowych regulacji w zakresie ustanowienia adwokata z urzędu w postępowaniach sądowych. Publikacja nie ma na celu oceny tych regulacji i ewentualnego wskazania nowych, być może lepszych rozwiązań. Ideą naczelną jest natomiast pokazanie obywatelowi aktualnego stanu prawnego w tym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień i obowiązków pełnomocnika z urzędu. Chociaż samo wyznaczenie adwokata z urzędu, co trzeba jasno podkreślić, nie gwarantuje skuteczności podejmowanych czynności procesowych, zapewnia obywatelowi przynajmniej minimum gwarancji, że działania, które podejmuje, będą profesjonalne, a w rezultacie mogą przynieść oczekiwany efekt. Dlatego też tak ważne jest, aby obywatel miał pełną możliwość zapoznania się ze swoimi prawami, mógł skutecznie domagać się ich od państwa, a w konsekwencji mógł z nich realnie korzystać. Niestety, często niewiedza lub brak chęci poznania stosownych uregulowań w tym zakresie powodują, że wiele osób traci realną możliwość dochodzenia swoich racji czy też obrony swoich interesów przed sądami i innymi organami państwa. Z pomocą w tym zakresie może przyjść lektura niniejszej publikacji, której intencją była próba stworzenia pewnego rodzaju kompendium podstawowej wiedzy o instytucji adwokata działającego z urzędu w polskim systemie prawnym jako pełnomocnik i obrońca. Zasadniczo uwaga autora skupiła się na uprawnieniach adwokata, a nie również radcy prawnego, co przede wszystkim wynika z nadal szerszych uprawnień procesowych adwokata z urzędu jako przedstawiciela strony w porównaniu z uprawnieniami radcy prawnego. Chociaż, co trzeba podkreślić, znaczna część uprawnień radcy prawnego pokrywa się z uprawnieniami adwokata. 12
Wstęp Publikacja rozpoczyna się od omówienia w sposób ogólny systemu zasad demokratycznego państwa prawnego ze szczególnym uwzględnieniem zasady prawa do sądu i prawa do obrony. Z uwagi na fakt, że Polska jest stroną wielu konwencji i umów międzynarodowych, które są obowiązującą częścią polskiego systemu prawnego, omówiono podstawowe regulacje związane z prawami człowieka i obywatela. Trudno bowiem nie zauważyć, iż mimo stosunkowo długiego okresu funkcjonowania prawa europejskiego w polskiej przestrzeni prawnej adwokaci nie zawsze powołują się w swoich wystąpieniach na to właśnie źródło oraz opierające się na nim orzecznictwo. Następnie przedstawiono ramy prawne działania instytucji adwokata i korporacji adwokackiej, ze szczególnym uwzględnieniem praw i obowiązków adwokata, oraz samorządu adwokackiego w kontekście sprawowania pomocy prawnej z urzędu, w tym kontroli nad jej prawidłowym wykonywaniem przez organy samorządu adwokackiego. W dalszej kolejności przedstawione zostały najważniejsze polskie procedury sądowe, a więc administracyjna, cywilna oraz karna, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania instytucji adwokata z urzędu. Procedury te opisano jednak w sposób ogólny, podstawowy, tak aby tylko zasygnalizować czytelnikowi specyfikę danego postępowania, gdyż w innym wypadku praca niniejsza musiałaby liczyć przynajmniej kilka tomów, a nie takie było założenie autora. Szczegółowo natomiast opisano funkcjonowanie adwokata z urzędu w tych postępowaniach, podkreślając sposób i tryb ustanowienia adwokata z urzędu, jego prawa i obowiązki czy też zasady wynagradzania na różnych etapach danego postępowania. Publikacja zawiera również powołania wielu orzeczeń sądowych przybliżających istotę działania oraz specyfikę roli obrońcy lub pełnomocnika z urzędu. Na końcu pracy załączono wybrane wzory urzędowych formularzy i wniosków, których przedłożenie w sądzie inicjuje procedurę ustanowienia adwokata z urzędu dla strony. Publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 1 listopada 2011 r. Robert Rynkun-Werner 13