Kruszczyk błotny Epipac s palustris w województwie dolnośląskim występowanie, zagrożenia i zalecenia dla ochrony

ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 519 526, 2011 Kruszczyk błotny Epipac s palustris w województwie dolnośląskim występowanie, zagrożenia i zalecenia dla ochrony Marsh Helleborine Epipac s palustris in Lower Silesia Province occurrence, threats and recommenda ons for protec on ANNA JAKUBSKA BUSSE, MICHAŁ ŚLIWIŃSKI Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski 50 328 Wrocław, ul. Kanonia 6/8 e-mail: ajak@biol.uni.wroc.pl, michal.sliwinski@o2.pl Słowa kluczowe: Epipac s palustris, kruszczyk błotny, rozmieszczenie, zagrożenia, województwo dolnośląskie. Epipactis palustris (L.) Crantz kruszczyk błotny to jeden z najbardziej zagrożonych gatunków storczyków w województwie dolnośląskim. Spośród 70 stanowisk podawanych z tego terenu przed 1945 rokiem obecnie istnieje jedynie 14. W artykule podano wykaz stanowisk historycznych i aktualnie istniejących oraz zagrożenia dla istniejących populacji. Wstęp Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) Crantz to bylina należąca do rodziny storczykowatych Orchidaceae. Jest geofitem rozpoczynającym wegetację w drugiej połowie maja. W okresie reproduktywnym posiada prosty, mocny, miękko owłosiony, czerwono lub brązowo nabiegły pęd o wysokości (10 )15 50( 90) cm. Lancetowane lub równowąsko-lancetowate liście w liczbie (4 )5 8( 10) mają 3 16 cm długości i 1 4 cm szerokości. Kłącze o średnicy 1 4 mm posiada liczne, długie rozłogi i odgrywa znaczącą rolę w procesie wzrostu wegetatywnego. Kruszczyk błotny kwitnie w czerwcu i lipcu. Kwiaty w liczbie (4 )7 14( 20) są duże, zwieszone, szeroko otwarte i wydzielają delikatny zapach. Przysadka jest lancetowata, a szypuła kwiatowa skręcona, czerwonobrunatna i owłosiona. Warżka jest 2-częściowa, o długości 8 15 mm, biała lub bladoróżowa. Górny zewnętrzny płatek okwiatu od wewnętrznej części jest dwubarwny bladozielony, czerwonozielony lub brązowofioletowy. Boczne zewnętrzne płatki okwiatu są nieco dłuższe od górnego. Białawy prętosłup ma 6 mm długości, pyłkowiny są żółte. Roślina jest zapylana przez pszczoły, osy i trzemiele. Kruszczyk błotny owocuje od lipca do września, a wytworzona torebka osiąga do 20 mm długości. Gatunek kończy wegetację na przełomie września i października (Szlachetko, Skakuj 1996; Szlachetko 2001; Delforge 2006). Proházka i Velísek (1983) wyróżniają 7 form kruszczyka błotnego, różniących się m.in. długością pędu i rozmiarami liści. Ponadto może on tworzyć formy mieszańcowe z kruszczykiem rdzawoczerwonym Epipactis atrorubens (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). W województwie dolnośląskim takson uznawany jest za rzadki, jednak po roku 1945 nie doczekał się większego opracowania. Celem pracy było rozpoznanie aktualnego sta- 519

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 nu populacji kruszczyka błotnego, wskazanie największych zagrożeń i skutecznych metod ochrony dla istniejących stanowisk. Metody badań Szczegółowe badania terenowe nad rozmieszczeniem, stanem zachowania oraz dynamiką populacji kruszczyka błotnego w województwie dolnośląskim prowadzono w latach 2003 2011. Przeanalizowano aktualne rozmieszczenie gatunku w oparciu o zebrane dane literaturowe oraz informacje ustne, jego liczebność i udział w zbiorowiskach roślinnych oraz stopień zagrożenia. Informacje literaturowe zweryfikowano w terenie. W badaniach wykorzystano dane historyczne pochodzące z materiałów źródłowych i map znajdujących się w Zakładzie Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersytetu Wrocławskiego. Dla stanowisk, w przypadku których nie udało się odnaleźć tłumaczenia nazw, pozostawiono nazwy niemieckie i podano ich przybliżoną lokalizację. Mapę rozmieszczenia stanowisk wykonano przy użyciu programu GNOMON, w układzie kwadratów 10 10 km siatki ATPOL (Zając 1978). Oszacowanie liczby osobników w badanych populacjach jest bardzo trudne, ponieważ kruszczyk błotny jest taksonem klonalnym, a pojawiające się nad ziemią kwitnące pędy nie są odrębnymi osobnikami lecz zwykle rametami należącymi do jednego genetu. Podobnie, jak wszystkie storczykowate, podlega naturalnym fluktuacjom pojawu; zjawisko to uwzględniono podczas weryfikowania uzyskanych danych. Występowanie Kruszczyk błotny występuje w całej Europie z wyjątkiem Skandynawii i strefy śródziemnomorskiej. Zasięgiem obejmuje również Turcję, Rosję, Ukrainę i Iran (Williams i in. 1978). Na terenie Słowacji kruszczyk błotny jako jedyny gatunek z tego rodzaju występuje w zbiorowiskach nieleśnych (Vlčko i in. 2003). W Polsce występuje na obszarze całego kraju, a w niektórych rejonach jest określany jako rzadki. Rośnie na torfowiskach, podmokłych łąkach i miejscach wysięku wód, rzadziej na obrzeżach wilgotnych lasów i w przydrożnych rowach, sporadycznie podawany jest z siedlisk antropogenicznych (Wyrzykiewicz- -Raszewska i in. 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym dla torfowisk niskich z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae z rzędu Caricetalia davallianae (Matuszkiewicz 2005). Występuje również na łąkach zmiennowilgotnych ze związku Molinion i lasach łęgowych ze związku Alno-Padion (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Preferuje miejsca nasłonecznione, rośnie na glebach żyznych, torfowych, mułowych i murszowych, na czarnych ziemiach, rzadziej na rędzinach gipsowych i wapiennych. Występuje na podłożu słabo kwaśnym do zasadowego w zakresie ph 5,0 7,7. W skali kraju populacje tego gatunku liczą najczęściej od kilku do kilkudziesięciu genetów, choć zdarzają się liczniejsze, nawet do tysiąca genetów (Kowalewska 1995). Do 1945 roku kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim występował stosunkowo licznie. Podawano aż 70 stanowisk tej rośliny, głównie z lasów (Schube 1903, 1903a, 1916; Herr 1928; Schalow 1933), terenów nadrzecznych (Wimmer, Grabowski 1829; Schube 1901; Schalow 1936) i mokradeł (Schube 1904). Po 1945 roku badania nad kruszczykiem błotnym w województwie dolnośląskim były prowadzone rzadko i brakuje szczegółowych opracowań dotyczących tego taksonu. Kruszczyk błotny znalazł się w wykazie najbardziej zagrożonych gatunków regionu (Kącki i in. 2003). Do chwili obecnej z granic województwa dolnośląskiego znanych było tylko 10 stanowisk tego gatunku. Trzy nowe miejsca występowania rośliny odnaleziono w Niedamirowie, Słoszowie i Prawikowie (ryc. 1). Obecnie gatunek zupełnie się wycofał z lasów łęgowych. Siedliska, z których jest podawany, to młaki (Narkiewicz 1999), wilgotne łąki (Pokorny 2001; Kwiatkowski 2006; Smoczyk 2010) i łąki zmiennowilgotne (Kącki 2007). 520

A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim Stanowiska historyczne AE17 Parowa (Peck, 1875, Barber 1901), AE28 Hosenitz, Gegen der Goldmühle (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903) i Grobelwiese (Schube 1903) koło Bolesławca, AE35 Łagów (Peck, 1875, Barber 1901, Schube 1903), AE45 Łomnica (Peck, 1875, Barber 1901, Schube 1903), Mikułowa (Peck, 1875, Barber 1901, Schube 1903), AE46 Las Lubański (Herr 1928), Wyręba (Schube 1903), AE49 Płakowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), AE57 Tannengrund (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903) i Zwicker (Schube 1903) koło Gryfowa Śląskiego, AE58 Oleszna Podgórska (Schube 1903), AE78 Szklarska Poręba (Schube 1915), AE79 Przesieka (Fiek, Uechtritz 1881), AE89 Bierutowice, obecnie Karpacz Górny (Fiek, Uechtritz 1881), BD76 Chróścina (Schube 1901), BD81 Gaworzyce (Schube 1903), BD83 Las Głogowski (Schube 1903, 1903a), BD86 Góra (Schalow 1933), BD95 Chobienia (Schube 1903), BD97 Laskowa (Schube 1903), BE01 Pogorzeliska (Schube 1904), BE02 Polkowice (Schube 1908), BE04 Między Tymową a Ustroniem (Schube 1903), BE11 Brzozy (Schube 1903, 1903a), BE13 Krzeczyn Wielki (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), Lubin (Schube 1903), Pieszków (Schube 1903), BE15 Roβwiese koło Ścinawy (Schube 1903), BE23 Folwark Briese, obecnie Rzeszotary (Schube 1903), BE24 Między Wielowsią a Zaborowem (Schube 1903), BE26 Wołów (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE27 Jodłowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), między Rościsławicami a Hauffen, nieistniejącą wioską koło Urazu (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE28 Między Wilczynem a Ozorowicami (Schube 1903); Rodelandberg koło Wilkowej (Schube 1903), BE33 Pawice, obecnie część Legnicy (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE37 Miękinia (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE39 Malin (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903); między Łąką a karczmą przy drodze do Milicza, obecnie Wisznia Mała (Schube 1903), BE49 Biskupice Widawskie, obecnie część Wrocławia (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE52 Jawor (Fiek, Uechtritz 1881), prawdopodobnie chodzi o Kłonice (Schube 1903), BE57 Krobielowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE62 Colige (Fiek, Uechtritz 1881) lub Kohlie (Schube 1903) koło Bolkowa; Bolków Zdrój, nieistniejąca wioska, obecnie Stare Rochowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), Wierzchosławice (Schalow 1933), BE71 Miedzianka (Fiek, Uechtritz 1881), BE72 Bytom, nieistniejąca wioska, obecnie część Pastewnika (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE76 Tąpadła (Schube 1903), BE78 Jezierzyce Wielkie (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE79 Warkocz (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE88 Piotrowice (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BE89 Bierzyn (Schube 1903), między Jegłową a Krzywiną Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk kruszczyka błotnego Epipac s palustris w województwie dolnośląskim: a stanowiska historyczne, b stanowiska istniejące (numeracja wg wykazu w tekście), c granica województwa dolnośląskiego, d granica państwa Fig. 1. Distribu on of Epipac s palustris in Lower Silesia Province: a historical occurrence sites, b exis ng sites (numbering acc. to sites listed in this ar cle), c boundaries of Lower Silesia Province, d state borders 521

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 (Schube 1919), BE93 Sokołowsko (Schube 1903), BE95 Jugów (Schalow 1936), BF00 między Łężcami a Krępą (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), BF23 Kudowa Zdrój (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903; Limpricht 1943), BF25 Pokrzywno (Schube 1916), BF36 wzgórze Iglicznia koło Międzygórza (Schube 1903), BF37 Strachocin (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), wzgórze Karpniak koło Lądka Zdroju (Schube 1903), CE00 między Postolinem a Karminem (Schube 1901, 1903), CE01 Sławoszowice (Schube 1915), CE10 Czeszów (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), CE21 Białe Błoto (Schube 1915), CE40 Kątna (Wimmer, Grabowski 1829; Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), Mirków (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), CE51 Miłocice Małe (Schube 1909). Stanowiska aktualne 1. AE79 Radomice (Narkiewicz 1999), 2. BE13 Między Krzeczynem Wielkim i Krzeczynem Małym (Szlachetka 1997), 3. BE23 Miłoradzice (Szlachetka 1997), 4. BE25 Dębno (Kącki 2007), 5. BE25 Krzydlina Mała (Kącki 2007), 6. BE25 Prawików (Miniewska, Graczyk 2010), 7. BE52 Między Muchowem i Jurczycami (Kwiatkowski 2006), 8. BE52 Muchów (Kwiatkowski 2006), 9. BE52 Pomocne (Kwiatkowski 2001, 2006), 10. BE90 Niedamirów (Z. Dajdok, K. Pender, Z. Kącki npbl. 2004), 11. BF24 Duszniki Zdrój, informacja ogólna (Fiek, Uechtritz 1881; Schube 1903), prawdopodobnie chodzi o Przełęcz Polskie Wrota koło Dusznik Zdroju (Limpricht 1943; Procházka 1977; Jakubska i in. 2005; Smoczyk 2005), 12. BF24 Słoszów (Smoczyk 2010), 13. BF36 Stary Waliszów (Czuluk 1999; Pokorny 2001; Jakubska i in. 2005), 14. CE30 Łozina (Kącki 2007). Ocena stanu wybranych populacji Populacja na młace węglanowej w Radomicach jest objęta monitoringiem od 15 lat (Cz. Narkiewicz npbl.). W 1999 roku populacja liczyła ponad 100 ramet, w tym 50 kwitnących (Narkiewicz 1999). W 2011 roku obserwowano jedynie 15 kwitnących pędów oraz znaczące zmniejszenie ilości ramet wegetatywnych, Aktualnie populacja występuje na powierzchni 12 m 2, a osobniki kruszczyka są zagłuszane przez inwazyjne gatunki nawłoci. Populacje położone pomiędzy Krzeczynem Małym a Krzeczynem Wielkim oraz w rejonie Miłoradzic zajmują łąki bagienne (młaki) oraz łąki zmiennowilgotne ze związku Molinion, obie populacje liczą około 500 ramet. W kolejnych sezonach wegetacyjnych obserwowano w nich znaczne fluktuacje pojawu, zwłaszcza ramet wegetatywnych, związane prawdopodobnie z wahaniami poziomu wód gruntowych. W rejonie Dębna i Krzydliny Małej w latach 90. XX wieku na młakach przejściowych między Molinion a Caricetum davallianae obserwowano do kilku tysięcy ramet kruszczyka błotnego. Od 2008 roku obserwuje się na tych stanowiskach sukcesję trzciny pospolitej Phragmites australis. Obecnie łączna liczebność megapaopulacji nie przekracza 1000 ramet (E. Szczęśniak nbpl.). Populacja z Prawikowa blisko Wołowa liczy około 400 ramet, które rosną na łące zmiennowilgotnej ze związku Molinion o ekstensywnym trybie użytkowania. Odnotowano tam początkowe etapy sukcesji (Miniewska, Graczyk 2010). Niedamirów w 2001 roku populacja na młace węglanowej liczyła około 50 kwitnących ramet na powierzchni 1,7 a (Z. Dajdok npbl.). Obecnie nieznacznie zmniejszyła swoją liczebność. W rejonie Dusznik Zdroju w trakcie prowadzonych w latach 2003 2011 badań w rejonie Przełęczy Polskie Wrota stwierdzono wycofywanie się populacji kruszczyka błotnego na skutek obniżenia się poziomu wód grunto- 522

A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim Ryc. 2. Podmokła łąka z Epipac s palustris koło Dusznik Zdroju: A stan z 2005 roku, B stan z 2009 roku, C stan z 2011 roku (A 17.07.2005 r., B 28.07.2009 r., C 15.07.2011 r., fot. A. Jakubska-Busse) Fig. 2. Epipac s palustris on wet meadow near Duszniki Zdrój: A the condi on in 2005, B the condi on in 2009, C the condi on in 2011 (A 17 July 2005, B 28 July 2009, C 15 July 2011, photos by A. Jakubska-Busse) wych. Populacja tego storczyka rosnąca w eutroficznej młace z turzycą Davalla Caricetum davallianae znajduje się obecnie w fazie schyłkowej, a jej liczebność wynosi około 30% stanu z 2005 roku, kiedy stwierdzono 1847 ramet. Na badanym terenie zachodzi sukcesja z udziałem olszy czarnej Alnus glutinosa (ryc. 2), która została tu wprowadzona przez leśników. Na skutek utrudnionych warunków rozwojowych, część ocalałych genetów przesunęła się w kierunku fragmentów łąki wolnych od podrostu olszy. Populacja zdecydowanie zmniejszyła areał występowania. Populacja w Słoszowie znajduje się na młakach torfowiskowych Caricetum davallianae i łąkach wilgotnych Cirsietum rivularis w obszarze źródliskowym Brameckiej Wody na północno-wschodnim stoku góry Grzywacz. Populacja liczy ponad 5000 ramet rosnących w kilku subpopulacjach oddalonych od siebie w odległości 10 100 m. Zagrożona jest populacja w Starym Waliszowie, czego przejawem może być obserwowany coroczny spadek liczebności zarówno ramet wegetatywnych, jak i generatywnych. Największą liczebność ramet stwierdzono w 2004 roku 241 na powierzchni 16,7 m2. W roku 2005 obserwowano 63 ramety (Jakubska i in. 2005), a w roku 2011 około 100. W populacji tej zmniejsza się liczba osobników generatywnych, co może być związane ze wzrostem zacienienia powodowanego przez silny wzrost trzciny pospolitej Phragmites australis i sitowia leśnego Scirpus sylvaticus. Zagrożenia i możliwości ochrony Większość stanowisk kruszczyka błotnego w województwie dolnośląskim to populacje izolowane, skupione na niewielkich powierzchniach, a duże odległości między nimi utrudniają przepływ genów. Kwiaty kruszczyka, wraz ze znajdującym się na nich nektarem, są chętnie zjadane przez ślimaki (Jakubska i in. 2005) i sarny. Do zagrożeń dla siedlisk gatunku należą: sukcesja i ekspansja gatunków towarzyszących, zmiana sposobu użytkowania gruntów, np. celowe zalesianie oraz osuszanie terenów, zwłaszcza przy budowie nowych dróg. W Polsce gatunek objęty jest ścisłą ochroną gatunkową i od dłuższego czasu znajduje się na Czerwonej liście roślin naczyniowych Polski w kategorii: narażony na wyginięcie (V) (Zarzycki, Szeląg 1992; 2006). W Republice Czeskiej gatunek ma status krytycznie zagrożonego wymarciem, jednak nie jest objęty ochroną prawną (Průša 2005). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych Dolnego Śląska (Kącki i in. 2003) gatunek jest określany jako wymierający (EN) i obecnie nie przewiduje się zmiany tej kategorii. 523

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Dla zapewnienia odpowiednich warunków siedliskowych niezbędna jest ochrona całego ekosystemu. Na siedliskach z udziałem kruszczyka błotnego występują również inne chronione gatunki roślin, co stanowi podstawę do objęcia ich ochroną, np. poprzez tworzenie użytków ekologicznych. W ramach czynnej ochrony zalecane jest ekstensywne koszenie (poza okresem kwitnienia storczyka) lub sporadyczny wypas bydła. Wskazane jest również eliminowanie ekspansywnych taksonów, w szczególności olszy Alnus sp. i trzciny pospolitej. Spośród 70 znanych stanowisk kruszczyka błotnego w województwie dolnośląskim aktualnie istnieje 14. Stan populacji tego gatunku w województwie dolnośląskim jest gorszy niż np. na Pobrzeżu i Pojezierzu Kaszubskim (Kowalewska 1995). Obserwowane na większości badanych stanowisk zmniejszenie liczby wytwarzanych przez kruszczyka błotnego pędów (ramet) w kolejnych sezonach wegetacyjnych, połączone z pogorszeniem warunków siedliskowych wskazuje na konieczność wprowadzenia ochrony czynnej. Gatunek został objęty dodatkowymi badaniami i okresowym monitoringiem stanowisk. Podziękowania Podsumowanie Autorzy dziękują Zygmuntowi Dajdokowi, Ewie Szczęśniak, Krystynie Pender, Zygmuntowi Kąckiemu oraz Michałowi Smoczykowi za informacje o stanowiskach i pomoc w badaniach terenowych. PIŚMIENNICTWO Barber E. 1901. Flora der Oberlaustitz II. Teil die Gymnospemen und Monocotyledonen: Rosales. Abh. Natursforsch. Ges. Görlitz. 27: 1 169. Bena W. 1999. Wymarłe rośliny chronione polskiej części Górnych Łużyc. Roczn. Jeleniogórski XXXI: 93 100. Czuluk J. 1999. Stan populacji kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis w Krowiarkach (Sudety Wschodnie) w latach 1995 i 1996. Prz. Przyr. 10 (3 4): 151 156. Delforge P. 2006. Orchids of Europe, North Africa and the Middle East. A&C Black, London. Fiek E., Uechtritz v. R. 1881. Flora von Schlesien preussischen und ősterreichischen Anteils enthaltend die wildwachsende, verwilderte und angebaute Phanerogamen und Gefäss-Cryptogamen. J. U. Kern s Verl., Breslau. Herr O. 1928. Die Naturdenkmäler des Kreis Lauban. W: Heimatbuch des Kreises Lauban. Marklissa 1928: 104 116. Jakubska A., Smoczyk M., Kadej M. 2005. Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) Crantz na Ziemi Kłodzkiej. Przyr. Sud. 8: 3 12. Kącki Z. 2007. Comprehensive syntaxonomy of Molinion meadows in southwestern Poland. Acta Bot. Sil. Monogr. 2: 1 134. Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Kącki Z. (red). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Wyd. pro Natura, Wrocław: 9 65. Kowalewska J. 1995. Stan zachowania i formy zagrożeń Epipactis palustris (L.) Crantz na terenie Pobrzeża i Pojezierza Kaszubskiego. Bad. Fizj. Pol. Zach. Seria B, 44: 173 177. Kwiatkowski P. 2001. Projekt ochrony szaty roślinnej Gór Kaczawskich i ich Pogórza. Ann. Sil. 31: 5 26. Kwiatkowski P. 2006. Current state, separateness and dynamics of vascular flora of the Góry Kaczawskie (Kaczawskie Mountains) nad Pogórze Kaczawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution atlas of vascular plants. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Limpricht W. 1943. Kalkpflanzen der westlichen Grafschatz Glatz. Englers Bot. Jahrb. 73 (2): 151 174. Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. PWN, Warszawa. Miniewska M., Graczyk M. 2010. Dokumentacja przyrodnicza siedliskowa na potrzeby pro- 524

A. Jakubska-Busse i M. Śliwiński Kruszczyk błotny w województwie dolnośląskim gramu rolnośrodowiskowego prowadzonego w latach 2007-2013 dla obszaru Natura 2000 Dębniańskie Mokradła PLH20002 Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy, 28.12.2010 r. Narkiewicz C. 1999. Storczyki (Orchidaceae) Parku Krajobrazowego Doliny Bobru. Roczn. Jeleniogórski 31: 11 21. Peck R. 1875. Beiträge zur Flora der Oberlausitz. Abh. Naturforsch. Ges. Görlitz 15: 179 185. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Wyd. Multico, Warszawa. Pokorny J. 2001. Zespół Cirsietum rivularis (Ralski 1931) z Dactylorhiza majalis (Rchb.) Hunt et Summerh. w Krowiarkach (Sudety Wschodnie). Ann. Sil. 31: 59 80. Proházka F. 1977. Kvétena. W: Roček Z. (red.). Příroda Orlických hor a Podorlicka. Státní zemědělské nakladatesltví, Praha: 337 402. Proházka F., Velísek V. 1983. Orchideje naší přírody. Academia, Praha. Průša D. 2005. Orchideje České republiky. Computer Press, Brno. Schalow E. 1933. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1932. J.- Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 105: 154 173. Schalow E. 1936. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1935. J.- Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 108: 66 81. Schube T. 1901. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1900. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 78: 94 115. Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preussischen und ősterreichischen Anteils. R. Nischkowsky Verl., Breslau. Schube T. 1903a. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1902. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 80: 33 59. Schube T. 1904. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1903. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 81: 42 64. Schube T. 1908. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1907. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 85: 46 65. Schube T. 1909. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1908. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 86: 48 66. Schube T. 1915. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1914. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 92: 42 61. Schube T. 1916. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1915. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 93: 35 45. Schube T. 1919. Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesichen Gefässpflanzen im Jahre 1918. J.-Ber. Schles. Gesell. vaterl. Cultur 96: 5 11. Smoczyk M. 2005. Rzadkie i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Gór Bystrzyckich i Orlickich (Sudety Środkowe) cz.2. Przyr. Sud. 8: 17 34. Smoczyk M. 2010. Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe Pogórza Orlickiego (Sudety Środkowe) część 1. Przyr. Sud. 13: 53 70. Smoczyk M., Jakubska A. 2006. Rozmieszczenie storczykowatych Orchidaceae w Górach Bystrzyckich (Sudety Środkowe). Przyr. Sud. 9: 47 60. Szlachetka A. 1997. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lubin. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej Zielona Akcja, Legnica. Szlachetko D.L. 2001. Flora Polski. Storczyki. Wyd. Multico, Warszawa. Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus, Poznań. Vlčko J., Dítě D., Kolník M. 2003. Orchids of Slovakia. Vstavačovité Slovenska, Banská Bystrica. Williams J.G., Williams A.E., Arlott N. 1978. Orchids of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Collins, London. Wimmer F., Grabowski H. 1829. Flora Sil. II. Vrat. Wyrzykiewicz-Raszewska M., Brzeg A., Kuświk H. 2001. Interesujące stanowisko kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Crantz w Koziegłowach koło Poznania. Roczn. AR Pozn. 334, Bot. 4: 215 220. Zając A. 1978. Założenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22 (3): 145 155. Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków: 87 98. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków: 11 20. 525

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): 519 526, 2011 Jakubska-Busse A., Śliwiński M. Marsh Helleborine Epipac s palustris in Lower Silesia Province occurrence, threats and recommenda ons for protec on Detailed studies on populations of Epipactis palustris (L.) Crantz have been carried out in selected regions of Lower Silesia Province since 2003. Original data from studies of German researchers, who had examined the issue in Lower Silesia Province until 1945, were used in the study. Marsh helleborine in this area was relatively abundant until 1945. As many as 70 sites had been reported from this region before 1945, which were situated mainly in forests (Schube 1903, 1903a, 1916; Herr 1928; Schalow 1933), along riversides (Wimmer, Grabowski 1829; Schube 1901; Schalow 1936) and on marshlands (Schube 1904). After 1945, Marsh helleborine was seldom studied in Lower Silesia Province and there are no detailed studies on this species from that time. Epipactis palustris is present on the list of the most endangered species in the region (Kącki et al. 2003), yet without a detailed description or confirmed occurrence sites. Only 14 sites of E. palustris have been known in Lower Silesia Province until the present day (Radomice, between Krzeczyn Wielki and Krzeczyn Mały, Miłoradzice, Dębno, Krzydlina Mała, Łozina, between Muchów and Jurczyce, Muchów, Pomocne, Duszniki Zdrój, Stary Waliszów), three new sites of the species were found in Niedamirów, Prawików and Słoszów (Fig. 1). At present, the species completely withdrew from riparian forests. Water seepage areas (Narkiewicz 1999) and wet meadows (Kwiatkowski 2006), e.g. Cirsietum rivularis (Pokorny 2001) and Selino- -Molinietum with variable moisture content (Kącki 2007) are the habitats where the species still occurs. The most serious threat for the existence of the species are deterioration of natural habitats, ploughing, drainage, re-cultivation of an area, as well as secondary succession (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Inappropriate exploitation of meadows can also pose a threat to marsh helleborine as it does not tolerate intensive grazing or regular cutting, particularly during the flowering season. The species is described as highly endangered because of major human interference in its natural habitats, which changes the number of habitats potentially available for this species (Kowalewska 1995). 526