II. Przesłanki procesowe. Pojęcie, funkcja i systematyka. 1. Pojęcie i funkcja Przesłanki to stany (sytuacje), z którymi prawo karne procesowe łączy dopuszczalność albo niedopuszczalność postępowania karnego, tj. jego wszczęcia i kontynuacji. Odnosi się to też do poszczególnych czynności. Przesłanki mogą dotyczyć wszystkich stadiów procesu (np. res iudicata, śmierć oskarżonego) lub tylko niektórych jego etapów, np. stadium jurysdykcyjne (skarga oskarżyciela), stadium wykonawcze (przedawnienie wykonania kary); nie ma przesłanek dotyczących tylko postępowania przygotowawczego. 2. Systematyka ogólne warunkują postępowanie w każdym trybie procesu (art. 17 k.p.k.); szczególne warunkują postępowanie w trybie szczególnym (np. wymóg uprzedniego prowadzenia dochodzenia dla trybu nakazowego). bezwzględne proces bezwarunkowo nie może się toczyć (np. śmierć oskarżonego); względne nie może się toczyć w danym układzie procesowym, ale może to być zmienione, gdy usunie się przeszkody (np. uchylenie immunitetu). pozytywne okoliczności, które muszą zaistnieć (i trwać), aby proces mógł się toczyć (np. skarga oskarżyciela, wniosek osoby uprawnionej, podsądność); negatywne przeszkody procesowe, wyłączają dopuszczalność wszczęcia i przebiegu procesu (np. śmierć oskarżonego, przedawnienie karalności przestępstwa). materialne mają źródło i skutek w prawie materialnym (niedopuszczalność procesu z uwagi na brak naruszenia prawa materialnego); formalne źródło w prawie procesowym; nie przesądzają o odpowiedzialności karnej, a o dopuszczalności procesu (proces jest niedopuszczalny, więc brak rozważań o odpowiedzialności). 3. Przegląd Przesłanki materialne Nie popełniono czynu lub brak danych uzasadniających podejrzenie jego popełnienia Czynu nie popełniono może oznaczać, że zdarzenie w ogóle nie miało miejsca, lub że czynu nie popełniła dana osoba lub że dane zachowanie nie jest czynem (np. vis absoluta przymus bezwzględny, odruch bezwarunkowy). Brak danych uzasadniających jego popełnienie pojawiły się wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym; zgodnie z art. 5 k.p.k. należy je tłumaczyć na korzyść oskarżonego. Brak znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przest-twa Brak przestępczości czynu. Pierwszy człon obejmuje sytuacje, gdy czyn wprawdzie miał miejsce, jednak nie zawiera on wszystkich znamion określonego przestępstwa, np. znamienia uporczywości" przy występku niealimentacji z art. 209 1 k.k. 1
Drugi człon odnosi się do kontratypów (czyn realizujący ustawowe znamiona przestępstwa wtórnie pozbawiony jest atrybutu bezprawności w wyniku wystąpienia określonych w ustawie okoliczności) i okoliczności wyłączających winę. Kontratypy kodeksowe: obrona konieczna (art. 25 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 1 k.k.), ryzyko nowatorskie (art. 27 k.k.), kontratypy z części wojskowej k.k. Kontratypy pozakodeksowe: zgoda pokrzywdzonego, karcenie w celach wychowawczych, dozwolone ryzyko sportowe, dozwolony zabieg medyczny o charakterze nieleczniczym. Okoliczności wyłączające winę: forma stanu wyższej konieczności (art. 26 2 k.k.), niepoczytalność (art. 31 1 k.k.), błąd co do bezprawności (art. 30 k.k.), błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączających winę (art. 29 k.k.). Do tej kategorii zaliczyć można również immunitet materialny, wyłączający karalność przestępstwa. Immunitet ten przysługuje określonym kategoriom osób, ale tylko w zakresie wskazanych czynów (np. adwokat, radca prawny i prokurator są wyłączeni od odpowiedzialności za zniesławienie lub zniewagę strony, jej pełnomocnika i obrońcy oraz kuratora, świadka i biegłego; w zakresie sprawowanej przez nich funkcji immunitet materialny przysługuje również parlamentarzystom). Społeczna szkodliwość czynu jest znikoma Społeczna szkodliwość czynu w stopniu minimalnym lub jej brak powoduje, że czyn nie jest przestępstwem (art. 1 2 k.k.). Ocena stopnia społecznej szkodliwości art. 115 2 k.k. (m.in. rozmiar szkody, okoliczności popełnienia czynu, motywacja sprawcy). Pomimo umorzenia, sąd może orzec przepadek. Ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze Przykłady z części ogólnej k.k.: dobrowolne odstąpienia od dokonania lub zapobieżenia skutkowi przestępnemu (art. 15 1 i art. 17 2 k.k.) czynny żal, dobrowolne odstąpienia od przygotowania (art. 17 1 k.k.) czynny żal, dobrowolne zapobieżenie przez współdziałającego dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 1 k.k.). Przykłady z części szczególnej k.k.: dobrowolne uchylenie niebezpieczeństwa przy przestępstwie z art. 220 (art. 220 3 k.k.), składanie fałszywych zeznań z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym w wypadku, gdy nie wiedział on o prawie odmowy zeznań lub odpowiedzi na pytania (art. 233 3 k.k.). Przesłanki formalne Oskarżony zmarł Odstępstwa: wniesienie i rozpoznanie kasacji na korzyść oskarżonego (art. 529 k.p.k.) oraz wznowienie postępowania na korzyść zmarłego oskarżonego (art. 545 1 k.p.k.). 2
Przedawnienie karalności Przesłanka mieszana (instytucja prawa materialnego, wywierająca skutki procesowe). Okresy przedawnienia karalności przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego jest zależny od zagrożenia ustawowego danego przestępstwa (art. 101 1 k.k.), a ściganych z oskarżenia prywatnego wynosi 1 rok od kiedy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, ale nie później niż 3 lata od czasu popełnienia czynu (art. 101 2 k.k.). Czas popełnienia przestępstwa to czas kiedy sprawca działał lub zaniechał działania (art. 6 1 k.k.), ale przy przestępstwach skutkowych, na potrzeby przedawnienia karalności brany jest czas wystąpienia skutku (art. 101 3 k.k.). Jeśli wszczęto postępowanie przeciwko osobie przed terminem przedawnienia, okres wydłuża się o 10 lat (art. 102 k.k.). Nie podlegają przedawnieniu: zbrodnie przeciwko ludzkości, pokojowi, wojenne, a także wybrane zbrodnie funkcjonariuszy publicznych (art. 105 k.k.). Bieg przedawnienia spoczywa, jeśli nie można wszcząć postępowania wskutek przesłanki względnej (ale nie gdy jest nią brak wniosku o ściganie lub skargi oskarżyciela). Powaga rzeczy osądzonej i zawisłość sprawy Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończone zostało prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby, zaś nowe postępowanie pokrywa się z przedmiotem postępowania w sprawie już zakończonej (lub jest jego częścią). Wiąże się to z prawomocnością materialną (i regułą ne bis in idem). Wyjątki: podjęcie sprawy umorzonej absorpcyjnie (art. 11 1 k.p.k.); wznowienie przez prokuratora nadrzędnego sprawy umorzonej w postępowaniu przygotowawczym, gdy nowe, nieznane wcześniej fakty uprawdopodobniające popełnienie przestępstwa (art. 327 2 k.p.k.); uchylenie przez Prokuratora Generalnego prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 328 k.p.k.). Prawomocność formalna oznacza, że decyzja procesowa nie może już zostać zaskarżona zwykłymi środkami zaskarżenia. Prawomocność formalną decyzja procesowa uzyskuje: - gdy decyzja wydana w I instancji jest niezaskarżalna, - gdy strona nie skorzystała do złożenia w terminie środka odwoławczego lub go cofnęła, - gdy wyczerpano tok instancji. Zawisłość sprawy (lis pendens) to niedopuszczalność wszczęcia postępowania w sprawie, w której postępowanie już się toczy. Stan ten rozpoczyna się z chwilą wejścia postępowania w fazę in personam, tj. z chwilą postawienia konkretnej osobie określonych zarzutów (art. 313 1 k.p.k.), a trwa do momentu uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie. Sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych Ustawę karną stosuje się do obywateli polskich i cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo na terytorium RP i polskich statkach. Obowiązywanie ustawy karnej przy przestępstwach popełnionych za granicą: wobec obywateli polskich, gdy czyn jest przestępstwem także wg ustawy obowiązującej w miejscu popełnienia; wobec cudzoziemców, gdy czyn jest przestępstwem także wg ustawy obowiązującej w miejscu popełnienia, ale tylko wybrane przestępstwa (p/ko interesom i obywatelom polskim, a także gdy zagrożenie karą co najmniej 2 lat p.w., a sprawca przebywa w Polsce), wobec obywateli polskich i cudzoziemców bez względu, czy czyn stanowi przestępstwo wg ustawy w miejscu popełnienia zamknięty katalog przestępstw (np. p/ko bezpieczeństwu RP) wobec obywatela RP lub cudzoziemca za przestępstwa, których ściganie RP jest zobowiązana przez umowy międzynarodowe. Przeszkodę do wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego przed sądem powszechnym stanowi też odpowiedzialność przed sądem wojskowym i Trybunałem Stanu. 3
Immunitet dyplomatyczny (art. 578 k.p.k.) i konsularny (art. 579 k.p.k.). Nie dotyczy obywateli polskich i osób mających stałe miejsce zamieszkania w Polsce w zakresie czynności nie związanych z ich funkcją urzędową (art. 584). Brak skargi uprawnionego oskarżyciela Jest przeszkodą procesową w sądowym postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Uprawnionym oskarżycielem w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu jest oskarżyciel publiczny (art. 10 1), którym przede wszystkim jest prokurator (art. 45 1). Inne organy państwowe mogą być oskarżycielem publicznym jedynie z mocy szczególnych przepisów ustawy. Uprawnionym oskarżycielem jest także subsydiarny oskarżyciel posiłkowy, który w warunkach określonych w art. 55 wnosi akt oskarżenia. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie (art. 59 1). Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie Brak wymaganego zezwolenia wiąże się z immunitetem formalnym. O uchylenie immunitetu zobowiązany jest wystąpić oskarżyciel (także, gdy jest to oskarżyciel posiłkowy subsydiarny lub prywatny). Dopiero odmowa uprawnia do umorzenia w oparciu o tę przesłankę. Immunitet formalny, w przeciwieństwie do immunitetu materialnego, nie uchyla karalności określonego czynu, a zapewnia jedynie niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego przeciwko sprawcy bez zgody określonej władzy. Osoby nim objęte to m.in.: parlamentarzyści, sędziowie, prokuratorzy, RPO. Brak wymaganego zezwolenia powoduje, że termin przedawnienia karalności spoczywa. Brak wniosku o ściganie ma znaczenie przy przestępstwach wnioskowych. Inna okoliczność wyłączająca ściganie Np. amnestia, abolicja. Z orzecznictwa SN, inną przyczyną wyłączającą ścignie jest także np.: brak zgody państwa wydającego na pociągnięcie oskarżonego do odpowiedzialności karnej, o którym mówi art. 596 k.p.k. (wyrok SN z 3 września 2009 r., V KK 141/09); wniesienie przez prokuratora aktu oskarżenia, wskutek wniesienia na korzyć podejrzanego zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenie postępowania, a tym samym naruszenie obowiązującego tutaj zakazu reforamtionis in peius (uchwała SN z 26 września 2002 r., I KZP 23/02). 4. Konsekwencje negatywnych przesłanek procesowych Konsekwencje negatywnych przesłanek procesowych rodzą różne skutki w zależności od stadium i fazy procesu. Na etapie przed rozpoczęciem postępowania postępowania się nie wszczyna. W trakcie postępowania: o do rozpoczęcia przewodu sądowego postanowienie o umorzeniu; o po rozpoczęciu przewodu sądowego wyrok umarzający, a w przypadku dwóch pierwszych przesłanek materialnych uniewinniający, chyba że sprawca był niepoczytalny (art. 414 1 k.p.k.). Niemożność przypisania winy sprawcy nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających. 5. Zbieg negatywnych przesłanek procesowych Wszystkie zbiegające się przesłanki mogą stanowić wspólną podstawę prawną decyzji kończącej postępowanie, jeżeli każda z nich pociąga za sobą identyczne następstwa prawne. Np. brak podsądności w zbiegu z przedawnieniem umorzenie. 4
Gdy zbieg przesłanki uniewinniającej z umarzającą, to należy umorzyć (o winie nie można rozstrzygać w niedopuszczalnym procesie). Jeśli jednak przeprowadzono już wszystkie dowody, a sąd będzie uważał, że nie przełamano zasady niewinności, to powinien uniewinnić. Przy zbiegu przesłanek względnych i bezwzględnych zawsze należy umorzyć na podstawie przesłanek bezwzględnych. 5