352 Aleksandra STOWARZYSZENIE Wicka EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 5 Aleksandra Wicka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie UDZIAŁ KOSZTÓW UBEZPIECZEŃ W KOSZTACH OGÓŁEM GOSPODARSTW ROLNYCH 1 THE SHARE OF INSURANCE COSTS IN TOTAL COSTS OF FARM Słowa kluczowe: ubezpieczenia rolne, koszty ubezpieczeń Key words: Agricultural Insurance, insurance costs Abstrakt. Celem badań było przedstawienie jak kształtowały się koszty ubezpieczeń w 1701 badanych gospodarstwach rolnych w województwach mazowieckim, łódzkim i wielkopolskim. Przedstawiono także w jaki sposób polscy rolnicy korzystali z obowiązkowej ochrony ubezpieczeniowej w latach 2004-2011. Stwierdzono, że w latach 2004-2009 udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem nie był znaczący i uległ podwyższeniu z 0,95% do poziomu 1,13%. Ubezpieczenia upraw wciąż nie cieszą się zbytnim zainteresowaniem rolników, na co wskazuje fakt objęcia ochroną zaledwie 24% powierzchni upraw. Wstęp Zgodnie z jedną z klasyfikacji ubezpieczeń funkcjonujących w Polsce można wyróżnić ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne. Na mocy obowiązującej ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych (Dz.U nr 124, poz. 1152), do ubezpieczeń obowiązkowych w rolnictwie zalicza się ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, odpowiedzialności cywilnej posiadaczy gospodarstw rolnych (tzw. OC rolnika). Dodatkowo od 2008 r. rolnicy mają obowiązek ubezpieczenia upraw (co najmniej 50% powierzchni uprawy Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z późn. zm., Dz.U. Nr 150, poz.1249)2. Realizację obowiązku ubezpieczenia w przypadku dwóch pierwszych uważa się za zadowalającą, gdyż wynosi ok. 90% w przypadku ubezpieczenia budynków, ok. 88% w przypadku OC rolnika [Wicka 2012, Rojewski 2012, Janc 2012]. W przypadku ubezpieczenia upraw poziom wykorzystania pola ubezpieczeniowego jest niski i wynosi według Szelągowskiej 24% [2012], a Rojewskiego 28% [2012] powierzchni upraw. Często wskazywaną przez rolników przyczyną małego zainteresowania ubezpieczeniami upraw (produkcji) jest ich wysoka cena [Kaczała, Łyskawa 2010, 2012, Wicka 2005, 2012]. Składka ubezpieczeniowa jest uważana za wysoką, mimo że od 2006 r. przysługuje do niej dopłata (50% należnej ubezpieczycielowi składki płacone jest z budżetu państwa, a 50% płaci rolnik). Jako przyczyny nieskorzystania z ochrony ubezpieczeniowej upraw wskazuje się: niski stopień powiązania gospodarstw rolnych z rynkiem, niedostateczny poziom świadomości rolników, małe dostosowanie oferty zakładów ubezpieczeń do potrzeb rolników, niskie kary za brak obowiązkowego ubezpieczenia upraw [Gródź, Gajda 2012]. Celem badań było przedstawienie kształtowania się kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem badanych gospodarstw rolnych w województwach łódzkim, mazowieckim i wielkopolskim. Materiał i metodyka badań Dokonano analizy poziomu kosztów ubezpieczeń i kosztów ogółem w badanych gospodarstwach. Wykorzystano wyniki z 1701 gospodarstw rolnych o dominującym roślinnym kierunku produkcji z bazy danych FADN. Przedmiotem badań były wszystkie gospodarstwa rolne z województw mazowieckiego, łódzkiego i wielkopolskiego typu AB (zboża, oleiste i strączkowe (13) i inne uprawy polowe (14) F, G, H i I. Badania dotyczyły lat 2004-2009. 1 Badania finansowane ze środków budżetowych na naukę w latach 2010-2013 Projekt Nr NN310105239 nt. Uwarunkowania ograniczania ryzyka w produkcji roślinnej z wykorzystaniem ubezpieczeń. 2 Obowiązek ubezpieczenia upraw dotyczy rolników, którzy uzyskują płatności bezpośrednie do gruntów rolnych.
Udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem gospodarstw rolnych 353 W opracowaniu omówiono wykorzystanie przez rolników ochrony ubezpieczeniowej w latach 2004-2011. Analizy tej dokonano na podstawie danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), Komisję Nadzoru Finansowego (KNF) i Polską Izbę Ubezpieczeń (PIU). Korzystanie z ubezpieczeń rolnych w Polsce w latach 2004-2011 Rolnicy w Polsce najczęściej wykupują ubezpieczenia obowiązkowe budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i odpowiedzialności cywilnej posiadacza gospodarstwa rolnego. Funkcjonujące od 2008 r., jako obowiązkowe ubezpieczenie co najmniej 50% powierzchni upraw, mimo grożących za niedopełnienie tego obowiązku sankcji karnych (2 euro od 1 ha) i konieczności pomniejszenia o 50% oferowanej przez państwo pomocy w przypadku wystąpienia zjawisk o charakterze klęskowym 3, nie cieszy się ono zbytnim zainteresowaniem. W tabeli 1 przedstawiono informacje o ubezpieczeniach oraz dane dotyczące wypłaty odszkodowań z powodu realizacji zdarzeń losowych objętych ochroną w ramach omawianych ubezpieczeń. Liczba polis dotyczących ubezpieczeń budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i OC rolnika była bliska liczbie gospodarstw rolnych, których według danych ARiMR w 2011 r. było 1,4 mln (zgłoszonych do dopłat bezpośrednich) lub 2 mln jak wynika z publikacji wyników Powszechnego Spisu Rolnego [2013]. Z uwagi na zmiany zainteresowania ubezpieczeniami upraw można zauważyć w badanych latach trend rosnący zarówno w ujęciu ilościowym, jak i wartościowym. Analizowane wyniki wskazują, że liczba polis zakupywanych celem ochrony upraw zwiększa się względem czasu o 1,59% (R^ = 0,94). Zaobserwowano coroczny ich przyrost o ok. 30 tys. polis. W ujęciu wartościowym także obserwowano wzrost co oznacza, że składka w latach 2006-2010 wzrastała corocznie o ponad 22 tys. (R^ = 0,98) w ujęciu nominalnym. Odniesiono wartość zebranej składki przypisanej brutto z ubezpieczeń upraw do wypłacanych odszkodowań od 2008 r., gdy stały się one obowiązkowe. Nie w każdym roku były one dla ubezpieczycieli nierentowne 4. Do 2011 r. zebrano z tytułu zakupu tych ubezpieczeń 785 mln zł, a na wypłatę odszkodowań wydano 775 mln zł. Sytuację w tym zakresie pogorszyły zwiększone wypłaty odszkodowań w 2012 r. Od 2008 do 2012 r. zebrano łącznie z tytułu składki ponad 1,0 mld zł, a wypłacono 1,4 mld zł, co wskazało, że w długim okresie ubezpieczenia te są nieopłacalne dla zakładów ubezpieczeń [Janc 2012]. W kolejnych latach tendencja ta może się zmienić. W 2012 r. wystąpiły bardzo duże straty zimowe w uprawach, wynikające głównie ze złego przezimowania roślin. Koszty ubezpieczeń w analizowanych latach wykazywały tendencję rosnącą. Odnotowano ich zmianę z poziomu 1,86 mln zł w 2004 r. do 2,89 mln zł w 2009 r. (rys. 1). W latach 2004-2009 odnotowano stały wzrost kosztów ubezpieczeń, na co wskazuje rosnąca linia trendu (rys. 1) Corocznie wzrastały one o 0,22 mln zł. (R^ = 0,94). W latach 2004-2009 odnotowano stały wzrost kosztów ubezpieczeń (rys. 1), corocznie wzrastały one o 0,22 mln zł. (R^ = 0,94). Także udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem (rys. 2) miał tendencję rosnącą i charakteryzuje się wzrostem względem czasu o 0,07%. Przy czym należy zauważyć, że udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem badanych gospodarstw nie był duży i kształtował się na poziomie 0,95% w 2004 r. (1,86 mln zł) i 1,13% w 2009 r. (2,89 mln zł). W badanych pięciu latach odnotowano więc ich wzrost o 0,18 p.p. 3 Konieczność wprowadzenia przymusu ubezpieczeniowego dotyczącego upraw wynikała z przepisów UE, które uzależniały możliwość korzystania z pomocy państwa po klęskach żywiołowych od posiadania przez rolnika ubezpieczenia. Zgodnie z rozporządzeniem Komisji, od 1 stycznia 2010 r. pomoc oferowana rolnikowi w związku ze stratami spowodowanymi niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi, które mogą być traktowane jako klęska żywiołowa, musi być zmniejszona o 50%, chyba że przyznaje się je rolnikom, którzy dokonali ubezpieczenia pokrywającego co najmniej 50% średniej rocznej produkcji lub dochodu związanego z produkcją i obejmującego zagrożenia związane z niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi statystycznie najczęściej występującymi w danym państwie członkowskim lub regionie. 4 W sytuacji, w której wartość wypłaconych odszkodowań przekracza przypis składki ubezpieczenia stają się nierentowne.
354 Aleksandra Wicka Tabela 1. Informacje dotyczące korzystania przez rolników z ubezpieczeń w latach 2004-2011 Table 1. Information on the use of insurance for farmers in the years 2004-2011 Przedmiot ubezpieczenia/ Insurent subject Lata/Years 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Obowiązkowe ubezpieczenie upraw/ Compulsory crop insurance Liczba polis/number of policy 1 516 982 1 491 799 1 443 071 1 588 328 1 640 681 1 624 163 1 611 797 1 690 097 1 485 223 1 503 642 1 444 891 1 409 656 1 454 425 1 441 381 1 421 146 1 510 808 Składka [tys. zł]/payment [thous.pln] 282 527 292 612 301 203 319 765 352 132 376 170 388 789 421 595 33 151 36 023 38 374 42 383 47 072 49 325 50 803 54 057 Liczba polis/number of policy według MRiRW/according to MRiRW data x x 10 738 28 412 87 150 144 080 150 833 138 700 Składka [tys. zł]/payment [thous. PLN] według Rojewskiego i Janca 2012 x x 50 110 125 180 210 270 według MRiRW/according to MRiRW data x x 9 802 31 407,3 61 255,5 79 133,5 96 546,7 270 Liczba wypłaconych odszkodowań z ubezpieczeń/number of payment of compensation from insurance 35 901 24 929 22 716 83 732 34 914 24 359 89 881 33 255 4 396 3 860 4 148 3 883 4 296 4 461 4 489 4 875 Wypłata odszkodowań z ubezpieczeń [tys. zł]/payment of compensation from insurance [thous.pln] 100 912 97 563 111 841 178 654 131 963 119 356 511 528 200 850 14 944 15 270 16 047 26 481 28 347 24 416 25 152 27 543 Obowiązkowe upraw roślinnych/crop (cultivations) x x x x 194 121 98 362 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF, GUS, MRiRW Source: own study based on data KNF, GUS, MRiRW
Udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem gospodarstw rolnych 355 mln zł/mln PLN 3,5 y = y = 0,2227x + x 1,5084 + 1,5084 3,0 R 2 R= 2 = 0,9424 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Koszt ubezpieczeń [mln PLN]/ Insurance cost [mln PLN] Liniowy koszt ubezpieczeń [mln PLN]/ Linear insurance cost [mln PLN] Rysunek 1. Koszty ubezpieczeń w latach 2004-2009 Figure 1. Insurances costs in the years 2004-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Source own study based on data FADN 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 % y = 0,0093 x 0,07 R 2 = 0,4967 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem/ Share of insurance costs in total costs Potęg. (kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem)/ Power series of share of insurance costs in total costs Rysunek 2. Udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem Figure 2. The share of insurance costs in total costs Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Source: own study based on data FADN Wnioski 1. Udział kosztów ubezpieczeń w kosztach ogółem gospodarstw rolnych objętych badaniem wzrósł z 0,95% w 2004 r. do 1,13% w 2009 r. (0,18 p.p.). Może to wynikać zarówno z rosnącej liczby zakupywanych polis, wzrostu cen ochrony ubezpieczeniowej, a także z wprowadzenia w 2008 r. obowiązku ubezpieczenia upraw. 2. Wykorzystanie ubezpieczeń gospodarstw rolnych w skali kraju polega głównie na zakupywaniu przez rolników ubezpieczeń obowiązkowych budynków i OC rolnika. Produkcja (uprawy) natomiast wciąż ubezpieczana jest w niezadowalającym zakresie (24% powierzchni), mimo wprowadzenia obligatoryjności tego ubezpieczenia. 3. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele przyczyn niskiego zainteresowania rolników ubezpieczeniami upraw. Jednak jednym z najbardziej prawdopodobnych powodów zaniechania w tym względzie jest, jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych na grupie 197 respondentów, brak potrzeby ich posiadania przez rolników, spowodowany w ich opinii niską ich efektywnością i przydatnością. Literatura Biuletyn Roczny. Rynek ubezpieczeń 2006-2010. Komisja Nadzoru Ubezpieczeniowego: www.knf.gov.pl, dostęp 15.03.2013. Gródź M., Gajda D. 2012: Ubezpieczenia rolniczej świadomość ubezpieczeniowa rolników, Wiadomości Ubezpieczeniowe, 1/2012, s. 109. Janc A. 2012: Trudności w funkcjonowaniu ubezpieczeń upraw i zwierząt gospodarskich w Polsce w latach 2006-2012, [W:] Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie, Ubezpieczenie ryzyka suszy w Polsce, Mat. Konferencyjne, 5 listopada 2012 r. Polska Izba Ubezpieczeń w Warszawie, s. 32.
356 Aleksandra Wicka Kaczała M., Łyskawa K. 2010: Ubezpieczenia przedsiębiorstw/gospodarstw rolnych, [W:] Gąsiorkiewicz L., Monkiewicz J. (red.), Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstwa. Zastosowania, T. 2, Poltext, Warszawa. Kaczała M., Łyskawa K. 2012: Koncepcja polis indeksowych i możliwość ich zastosowania w systemie obowiązkowych dotowanych ubezpieczeń upraw w Polsce, [W:] Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie. Ubezpieczenie ryzyka suszy w Polsce, Mat. Konferencyjne, 5 listopada 2012 r. Polska Izba Ubezpieczeń w Warszawie, s. 53. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: www.minrol.gov.pl, dostęp 15.03.2013. Polski rynek ubezpieczeniowy 2004-2010. GUS, Warszawa, www.stat.gov.pl, dostęp 15.03.2013. Powszechny spis rolny. 2013: GUS, Warszawa, www.stat.gov.pl, dostęp 15.03.2013. Rojewski K. 2012: Historia i stan obecny ubezpieczeń rolnych w Polsce, Pprzewodniczący Podkomisji PIU ds. Ubezpieczeń Rolnych, [W:] Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie, Ubezpieczenie ryzyka suszy w Polsce, Mat. Konferencyjne, 5 listopada 2012 r. Polska Izba Ubezpieczeń w Warszawie. Szelągowska A. 2012: Polska droga do skutecznego zarządzania ryzykiem poprzez ubezpieczenia w gospodarstwach rolnych. Przeszkody i możliwości rozwoju, [W:] Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie, Ubezpieczenie ryzyka suszy w Polsce, Mat. Konferencyjne, 5 listopada 2012 r. Polska Izba Ubezpieczeń w Warszawie. Ubezpieczenia 2006-2010. Polska Izba Ubezpieczeń: www.piu.org.pl. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. nr 124, poz. 1152. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, Dz.U. nr 150, poz. 1249. Wicka A. 2005: Społeczno-ekonomiczna działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Polsce, Warszawa, s. 158-160. Wicka A. 2012: Obowiązek Ubezpieczenia upraw a Wspólna Polityka Rolna, Rocz. Nauk. Seria, t. XIV z. 2, s. 188-192. Summary The objective of the paper is to present the share of insurance costs in the total costs in 1701 farms in Mazowieckie, Łódzkie and Wielkopolskie provinces. The article also discusses the way the Polish farmers used the obligatory insurance protection in the period of 2004-2011. It is ascertained that in the period of 2004-2009 the share of insurance costs in the total costs was insignificant and increased from 0,95% to 1,13%. Farmers still are not much interested in the crop insurance. Only 24% of the land under cultivation is insured. Adres do korespondencji dr inż. Aleksandra Wicka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Europejskiej Finansów Publicznych i Marketingu ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa tel. (22) 593 40 60 e-mail: aleksandra_wicka@sggw.pl