ISSN 1392-7450 SOTER 2009.30(58) BAŽNYČIOS ISTORIJA Marijonų istorijos ir dvasingumo institutas Kryzys wśród braci mariańskich na Litwie 1933 1938 Broliai pasauliečiai marijonų vienuolyne gyveno nuo pat jo įkūrimo. XX a. pradžioje, atnaujinant Marijonų kongregaciją, palaimintasis Jurgis Matulaitis nurodė broliams naujus tikslus. Jie turėjo aktyviau nei iki šiol įsitraukti į evangelizacinę veiklą ir pastoracinius darbus. Tam brolius reikėjo atitinkamai paruošti. Straipsnyje analizuojami bandymai pasiekti šiuos tikslus, apžvelgiamas brolių pasitraukimas iš kongregacijos ketvirtojo dešimtmečio viduryje. Lay brothers resided at the Marian monastery from the time of its founding. At the beginning of the 20 th century, these aims are analyzed in the article focusing the attention on the departure of the brothers from the congregation in the middle of the 1930s. Wstęp Obiektem badań jest grupa braci zakonnych w klasztorach mariańskich w latach trzydziestych XX w. Autor za cel badań postawił wyjaśnienie przyczyn dla których grupa ta nie rozwijała się wg idei, które miały jej przyświecać. Zadaniem postawionym przed autorem było opisanie stanu faktycznego grupy oraz znalezienie przyczyn, które doprowadziły w pewnym czasie do załamania jej istnienia. Autor posłużył się metodą analityczno-syntetyczną. Na podstawie źródeł relacjonujących stan faktyczny: sprawozdań, korespondencji stawia hipotezę o przyczynach zaistniałego kryzysu pośród braci. 1. Bracia w Zakonach Na przestrzeni wieków obie grupy zakonników: zakonnicy kapłani i bracia nie posiadający święceń, w różny sposób współistniały obok siebie realizując charyzmat swojej rodziny zakonnej. W początkach ruchu monastycznego bracia kapłani stanowili niewielką część swoich wspólnot i najczęściej z racji swoich święceń sprawowali wobec nich posługę sakramentalną. Szybko jednak kapłani stali się coraz większą i silniejszą grupą społeczną w klasztorach 1.
116 Zwłaszcza w czasach nowożytnych, szczególnie wobec nowych wyzwań apostolskich i ewangelizacyjnych, można rzec, zmarginalizowali oni kategorię braci laików. W nowopowstałych zakonach np. jezuici, pijarzy, misjonarze grupa braci stanowiła raczej niewielką cześć członków o ograniczonym prawie np. do sprawowania funkcji przełożonych i raczej w praktyce nastawioną na pomoc i posługę wobec braci kapłanów. W kleryckim Zakonie Księży Marianów [Ordo Clericorum Regularium Marianorum sub tit. B. M. V.] powstałym pod koniec XVII w. sytuacja wyglądała podobnie. Przyjmowano do niego przede wszystkim kandydatów zdolnych później do przyjęcia kapłaństwa. Było to zgodne z celem zakonu, który miał przede wszystkim szerzyć cześć Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Bogurodzicy Dziewicy, wspierać modlitwą dusze wiernych zmarłych poddanych karom czyśćcowym, zwłaszcza żołnierzy i ofiar zarazy oraz wspomagać proboszczów w działalności duszpasterskiej. 2 Kandydaci już przy wstępowaniu do nowicjatu opowiadali się, czy pozostaną braćmi laikami, czy też będą dążyć do przyjęcia święceń kapłańskich. Bracia w klasztorach pełnili przeważnie różne funkcje służebne zdarzało się jednak, że wypełniali również obowiązki poza murami klasztorów będąc np. kwestarzami. Zróżnicowanie pomiędzy braćmi a kapłanami wynikało nie tylko z pełnionych obowiązków. Wpływało na nie również pochodzenie i wykształcenie. Zbyt wielkim jednak uproszczeniem byłoby stwierdzenie, iż do grupy braci należeli jedynie mężczyźni pochodzenia chłopskiego, czy słabo wykształceni. Podobnie jak np. przypisywanie braciom jedynie prac służebnych w konwentach. Sam Założyciel zachęcał kapłanów, by dla zachowania pokory sami zamiatali kościół i dbali o bieliznę liturgiczną. 3 Bracia w Zakonie Marianów nie stanowili licznej grupy. W zachowanych spisach marianów z XVIII i początków XIX w. znajdujemy zaledwie od 4 do 8 braci laików, przy blisko 40 kapłanach 4. Ks. Sydry w swej rozprawie o marianach w XVII w. napisał: Album Defunctorum Marjanorum z 1864 r. zawiera ogółem 58 braci laików, kleryków 9, a księży 211. W 1845 r. umarł br. Mikołaj Rogowski, mający 71 lat, przyjęty w 42 r. życia, znajduje się przy nim uwaga: ostatni z braci laików 5. Skazany po powstaniu z 1863 r. przez władze carskie na wymarcie zakon nie posiadał już braci laików. Tym bardziej na uwagę zasługuje koncepcja braci zakonnych jaka przyświecała odnowicielowi marianów bł. Jerzemu Matulewiczowi. 2. Bracia wg Matulewicza: idea czynnego apostolatu Bł. Jerzy był w swojej rodzinnej parafii w Mariampolu na Litwie świadkiem dogasania prężnego onegdaj klasztoru, w którym władze carskie zgromadziły zakonną rodzinę marianów. Kapłan, profesor Akademii Duchownej w Petersburgu, pragnący spłonąć na Bożym ołtarzu jak świeca, miłośnik Chrystusa i Jego Kościoła, nie chciał obojętnie przejść obok tego faktu. Wraz z kilkoma towarzyszami, za wiedzą i z pomocą władz kościelnych oraz ostatniego jeszcze żyjącego marianina o. Senkowskiego postanowił nie dopuścić do całkowitego unicestwienia Marianów. Odnowione Zgromadzenie Marianów musiało otrzymać nowe normy prawne, które uczyniłoby je przystosowanym do życia i działania w Kościele. Poprzednie bowiem normy pochodziły jeszcze z 1786 r.
KRYZYS WŚRÓD BRACI MARIAŃSKICH NA LITWIE 1933 1938 117 Bł. Jerzy był niezwykle wnikliwym obserwatorem rzeczywistości, w szczególny sposób kościelnej. Uważnie obserwował przemiany w strukturze społecznej oraz nowe wyzwania jakie stawiały one Kościołowi, w jego misji apostolskiej i duszpasterskiej. Dlatego w odnowionym prawodawstwie jeden z poprzednich celów głównych Marianów został jeszcze bardziej poszerzony. Poprzednie zobowiązanie do nauczania prostego ludu chrześcijańskich powinności objęło wszystkie grupy społeczne, zwłaszcza religijnie zagrożone. Do tego zadania Odnowiciel Marianów przewidział nie tylko nowe środki apostolskie: książkę, prasę, uczelnie, organizacje religijne i społeczne ale pragnął także większego uczestnictwa w apostolacie laikatu. 6 I nie chodziło tu jedynie o budzenie aktywniejszego apostolstwa pośród świeckich. Doświadczenia ze współpracy z towarzystwami robotniczymi w Warszawie, katolikami w Rosji i na Litwie zaowocowały powstaniem jeszcze, jak się okazało, nazbyt proroczej myśli o apostolacie braci zakonnych. Odpowiednio przygotowani, mieliby oni kontaktować się ze środowiskami zdechrystianizowanymi, które stronią od księży i Kościoła, aby tam wnosić prawdy wiary, przede wszystkim świadcząc o nich przykładem własnego życia. 7 Bracia laicy, pełni ognia gorliwości, nadawaliby się dobrze do walki z wszelką niemoralnością i zepsuciem. Mogliby po dwóch lub kilku iść na ratunek tonącym w zepsuciu, jak to czyni Armia Zbawienia Bracia laicy mogliby również po dwóch lub po kilku odwiedzać biednych robotników w ich norach, barakach i suterenach, gdzie nikt się nie interesuje ich nędznym życiem. Mogliby oni wnieść Chrystusa do wielu miejsc, a niekiedy tam, dokąd kapłan nie może dotrzeć Mogliby oni nie tylko rozdawać jałmużnę, ale i pouczać biednych, przeczytać im coś dobrego, dostarczyć pożytecznych książek, zachęcić do chodzenia do kościoła itp. 8 Więcej, tak duża rola braci w bezpośrednich celach Zgromadzenia miała znaleźć też swoje odbicie w ich uprawnieniach wewnątrz wspólnoty zakonnej. W projekcie konstytucji z 1910 r. przedstawionych Kongregacji ds. Zakonników mieli cieszyć się oni tymi samymi prawami co kapłani. Spośród obowiązków tylko urząd generała i jego zastępcy miały być zastrzeżone dla kapłanów, wg myśli ustawodawcy wypadało też, aby mistrzem nowicjatu był kapłan. Niestety, te punkty nie mogły uzyskać aprobaty władz kościelnych w 1910 r. i zostały skreślone. 9 Nie oznaczało to jednak zupełnej rezygnacji z idei braterskich w zgromadzeniu. Wprawdzie niemożliwy był bliższy udział braci w zarządzaniu Zgromadzeniem, jednakże nic nie stało na przeszkodzie by realizować Matulewiczową ideę apostolstwa braci pośród świeckich. Zwłaszcza, że została ona zapisana w Idei przewodniej i duchu zgromadzenia. Jest to zbiór wskazówek ascetyczno teologicznych i praktycznych przepisów jakie bł. Jerzy zostawił marianom jako pewną praktyczną wskazówkę do realizacji życia zakonnego w odnowionym Zgromadzeniu. W tejże Idei Odnowiciel troszczy się by charakterystyczną cechą apostolatu Marianów było docieranie do tych środowisk, do których kapłani nie mogą dotrzeć. Krzewicielami Ewangelii mają być tam osoby świeckie oraz odpowiednio przygotowani bracia zakonni. Za wiedzą i zgodą przełożonych należy ich wysyłać do stowarzyszeń katolickich, przede wszystkim robotniczych, żeby tam pracując wywierali dobry i zbawienny wpływ, tak własnym przykładem jak również i słowem. 10
118 3. Zmiany stanu personalnego Mimo tak nowego spojrzenia na powołanie brata zakonnego, marianie w pierwszym okresie odnawiania swego zgromadzenia nie posiadali zbyt dużej liczby braci laików. W tym czasie, mniej więcej do 1919 roku do zgromadzenia wstąpiło wielu kapłanów i jak się wydaje oni nadali zgromadzeniu wybitnie klerycki koloryt. Oni też byli grupą, która najliczniej kończyła nowicjat i składała śluby zakonne. Istotną rolę na pewno miały też w tym procesie względy kulturowe, tradycje oraz przyzwyczajenia, które wnosili ze sobą wstępujący kandydaci, zwłaszcza kapłani, nierzadko z dużym doświadczeniem życia w powołaniu. W latach 1911 1918 do nowicjatu było przyjętych 32 kandydatów, w tym 15 kapłanów, 1 kleryk i 15 laików. Odeszło z nowicjatu 8 osób, w tym jeden ksiądz, a zatem pierwsze śluby złożyło 24 nowicjuszy, w tym 14 kapłanów, diakon, kleryk i 8 braci. Dwaj bracia odeszli po wygaśnięciu ślubów czasowych. 11 Kolejne lata były okresem bardzo szybkiego rozwoju dla całego Zgromadzenia. Do 1930 r. liczba marianów co kilka lat podwajała się. Rok ten jest punktem kulminacyjnym jeśli chodzi o procentowy przyrost stanu osobowego. Później przyrost ten nie będzie już aż tak gwałtowny. Na Litwie, w pierwszych latach po odnowieniu, ilość braci była niewielka w porównaniu z ilością księży. Powoli jednak wzrastała. Według relacji bpa Matulewicza ze stanu Zgromadzenia w 1923 r. na Litwie było juz obecnych 9 braci, 14 kapłanów profesów, 2 kleryków 6 nowicjuszy (w tym 3 kapłani). Wiązało się to z otwarciem nowicjatu w Mariampolu, a co za tym idzie zwiększenie do niego dostępności. Do 1918 r. bowiem nowicjat mariański funkcjonował we Fryburgu, w Szwajcarii. Odtąd w ciągu blisko 10 lat liczba przebywających w samym tylko klasztorze mariampolskim zakonników i kandydatów przekroczyła 100. Lata 1921 1927 to czas gdy marianie litewscy otworzyli także kolejne nowe domy zakonne: 1921 w Kownie przy kościele św. Gertrudy, w 1926 r. w Wiłkomierzu (Ukmerge) dawny kościół i klasztor popijarski, 1927 również kościół popijarski w Poniewieżu oraz w tymże roku rozpoczęli posługę w sanktuarium maryjnym w Kalwarii Żmudzkiej, które ostatecznie w 1931 r. marianom na własność przekazali ich poprzedni właściciele Ojcowie Dominikanie. Największą liczebnie grupę pośród zakonników na Litwie od końca lat 20-tych stanowili bracia laicy. Grupa ta jednak w ciągu lat 30-tych utrzymywała się na mniej więcej stałym poziomie. Malała za to wciąż liczba kandydatów do zgromadzenia. Jeszcze w roku 1934 było 36 nowicjuszy, jednak w roku 1938 14 a w 1939 zaledwie czterech. Nadto od roku 1936 dość gwałtownie zmniejszyła się liczba braci laików. Zgromadzenie opuszczali bracia po ślubach czasowych jak i wieczystych. W sumie, w ciągu kilku lat 1934 1938 prowincję litewska opuściło 20 braci po ślubach wieczystych i ponad 60 po ślubach czasowych. 12 W tymże czasie, jakkolwiek powoli, ale wciąż stale, wzrastała liczba księży i kleryków powoli równając się z liczbą braci. Całość tych wydarzeń w mariańskiej historiografii nazywa się kryzysem wśród braci zakonnych.
KRYZYS WŚRÓD BRACI MARIAŃSKICH NA LITWIE 1933 1938 119 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1933 1935 1937 kapłani i klerycy bracia laicy nowicjusze i postulanci Źródło: Elenchus 1933 1939. Wykres 1. Stan osobowy prowincji litewskiej 1933 1938 4. Kryzys i próby określenia przyczyn Za przyczynę tego stanu rzeczy podaje się powstanie idei separatystycznych wśród braci i próbę założenia nowego, czysto laickiego zakonu, opartego na ideałach bpa Matulewicza. Doprowadzić do tego miały rzekomo uświadomienie sobie przez braci ich wartości wynikającej z ważności prowadzonych przez nich dzieł, poczucie przewagi z powodu ich dużej liczby oraz wrażenie iż są niedoceniani, a nawet traktowani gorzej niż współbracia kapłani 13. W zachowanej korespondencji trudno znaleźć ślad takich roszczeń ze strony braci. Rysuje się z niej obraz nie tak dramatyczny, choć również nie pozbawiony wewnętrznych napięć. Za pierwsze zwiastuny kryzysu można uznać przestrogi ks. Krisciukaitisa z 1929 r. W swojej korespondencji z marianami dostrzega iż marianie litewscy nie są jeszcze dostatecznie przygotowani do przejmowania takiej liczby parafii i tworzenia dużej liczby wspólnot zakonnych: nasza prowincja ma zbyt mało kapłanów... ja sam starzec i inwalida mam aż siedem funkcji 14. Objęcie nowych placówek wiązało się wysyłaniem na nie księży, a tych było wciąż jeszcze niewielu. Wg ks. Krisciukaitisa należało najpierw skupić wszystkie siły na pracy w Mariampolu: nie budując niczego jak trzeba w Mariampolu, nie będziemy mogli nic zrobić. Mariampol dla marianów był ważny nie tylko z powodów historycznych. Tu oprócz parafii prowadzonej od początku przez Marianów znajdowały się postulat, nowicjat, studium filozofii dla kleryków. Marianie prowadzili gimnazjum męskie z internatem, szkołę zawodową. Działało wydawnictwo posiadające własną drukarnię, w której wydawano
120 popularną literaturę religijną oraz katolicką prasę. Do tego dochodziło zaangażowanie pracujących tu księży w różnorodne grupy modlitewne, apostolskie, prowadzenie misji ludowych i rekolekcji. Zważywszy na wielość prowadzonych dzieł, dysproporcja pomiędzy podejmowanymi obowiązkami, a ilością je wykonujących kapłanów, jak zauważył ks. Krisciukaitis, już od dawna była aż nadto widoczna. 15 Niemożliwe było również podejmowanie nowych inicjatyw formacyjnych. Innym problemem Mariampola było zwiększenie się liczby kandydatów, dla których po prostu zaczynało brakować miejsca w budynkach klasztornych 16. W kolejnych latach sytuacja jeszcze się pogarszała. W roku 1930 bracia laicy mieszkali już poza klasztorną klauzurą: nad drukarnią i w budynkach gospodarczych 17. Do roku 1934 nowicjat nie posiadał osobnego budynku. 18 Największym problemem był dla braci była słaba formacja wstępna oraz brak dalszej formacji wewnętrznej po nowicjacie 19. Po wstępnym okresie formacji: kandydaturze i postulacie, z których zwalniani byli kandydaci do kapłaństwa, bracia przychodzili do nowicjatu. Już w czasie postulatu kandydaci na braci spełniali najczęściej różne prace fizyczne w mariańskim klasztorze: pracowali w drukarni, ogrodzie, stolarni itp. 20 W nowicjacie w dalszym ciągu bracia wypełniali te prace. Z prac fizycznych zwalniani byli kapłani i klerycy. Mimo iż w nowicjacie miała być zachowywana ścisła klauzura wiadomo jednak, że jej nie przestrzegano. Nowicjusze pracujący w różnych częściach gospodarstwa nieustannie spotykali się z kobietami i dziewczętami, czasem zdarzało się nawet, że z nimi flirtowali 21. Podobnie nie do pogodzenia był udział nowicjuszy w pracy w gospodarstwie Patasine, odległym kilka kilometrów od Mariampola. Wprawdzie na dwóch kapitułach w 1930 i 1933 r. rozważano utworzenie trzyletniej szkoły apostolatu dla braci laików, nie zrobiono w tym kierunku jednak nic 22. Po złożeniu pierwszych ślubów bracia przechodzili najczęściej bezpośrednio do prac w gospodarstwach mariańskich. A pracować było gdzie. W samym Mariampolu gospodarstwo klasztorne posiadało: sad, stolarnię, pracownie krawiecką i szewską, drukarnię, nadto bracia pracowali również w gospodarstwie rolnym oraz obsłudze samego klasztoru. Nieustannie pracowało w nim kilkudziesięciu braci W innych domach bracia pełnili swoje obowiązki w zależności od lokalnych potrzeb: spełniając obowiązki zakrystianów, kucharzy, czy pracując w gospodarstwach przyklasztornych. Zdarzały się wprawdzie przypadki, gdy mimo wszystko, bracia włączali się do czynnego apostolatu wśród świeckich, prowadząc np. grupy modlitewne, koła różańcowe itp. Spotykało się to jednak z niechęcią ich przełożonych, zarzucających im niedopełnianie swoich właściwych obowiązków, zbyt poufałe obcowanie z kobietami (najczęściej stanowiącymi większość tychże pobożnych grup apostolskich) oraz nieprzestrzeganie reguł życia zakonnego 23. W praktyce zatem poza kilkoma wyjątkami całą mariańską działalność apostolską na Litwie prowadzili kapłani. Do konfliktów nie dochodziło jedynie w relacjach bracia kapłani. Również bracia między sobą wchodzili w różne konflikty, najczęściej dotyczyło to relacji pomiędzy starszymi a młodszymi współbraćmi, miały one jednak podłoże czysto ludzkie 24.
KRYZYS WŚRÓD BRACI MARIAŃSKICH NA LITWIE 1933 1938 121 5. Bunt czy rozczarowanie? W takiej sytuacji bracia decydowali się na odchodzenie ze Zgromadzenia. Nie był to proces łatwy. W okresie przedwojennym indulty odejścia ze zgromadzenia dla zakonników po ślubach wieczystych były wydawane rzadko. Przekazanie zainteresowanym takiego indultu poprzedzały starania przełożonych o to by jednak zakonnik wytrwał w powołaniu. Najczęściej najpierw braci przenoszono do innych domów zakonnych, zmieniano przełożonych, czasem rodzaj zajęć. Marianie swoich braci laików wysyłali czasem aż do domu w Londynie. W niektórych przypadkach takie decyzje przynosiły oczekiwane efekty. Jednakże nie zawsze. Choć większość odejść była bardzo indywidualna, zdarzały się jednak i odejścia grupowe, jak odejście trzech braci z drukarni tuż przed Bożym Narodzeniem 1936 r. 25 W niektórych listach przełożonych wymienieni są nawet ci, których posądza się o buntowanie braci. Brat Kazimierz Cibiras początkowo pracował w drukarni w Mariampolu. Po tym gdy poprosił władze zakonne o indult sekularyzacyjny został skierowany do Ukmerge (Wiłkomierza), gdzie przez dwa lata miał odpocząć od trudów pracy drukarza. Następnie jakiś czas przebywał w Londynie, skąd ku zgrozie przełożonych pisał listy do braci mariampolskich podtrzymujące ich w decyzji opuszczenia zakonu. Taka postawa doprowadziła do tego iż przełożeni przyspieszyli jego przejście do stanu świeckiego. Brat Stanisław Czepas z powodu braku przez dłuższy czas jakiejkolwiek odpowiedzi na prośby o odejście ze zgromadzenia również, jak sam przyznaje, tracił cierpliwość i dzielił się swoimi trudnościami z innymi braćmi, za co został nazwany agitatorem. Jak wcześniej wspomniano w latach 1934 1938 wydano aż 20 takich indultów braciom po ślubach wieczystych, oprócz tego odeszło 60 po ślubach czasowych. Bracia reagowali różnie. W większości odejścia, zwłaszcza po ślubach wieczystych, odbywały się zachowaniem prawa kanonicznego po ślubach czasowych W razie potrzeby udzielano odchodzącym zwolnienia z życia wspólnego do wygaśnięcia ślubów. Inni we wspólnocie zakonnej oczekiwali na indult sekularyzacyjny. Choć bywały także przypadki ucieczek lub nawet ekskomuniki. Niektórzy próbowali przechodzić do innych zgromadzeń zakonnych. 26 Cztery lata oczekujący na dyspensę od ślubów wieczystych br. Jonas Murauskas, (od 1928 r. w zgromadzeniu, śluby wieczyste w 1931 r.) za przyczyny swego odejścia uważał: 1) brak planu działania litewskich Marianów i chaotyczność ich decyzji w sprawie dzieł apostolskich i innych prac, zaniedbanie dzieł ściśle apostolskich czy ewangelicznych, jak apostolat prasy, pomoc ubogim itp.; 2) brak świadomości kim mają być świeccy bracia mariańscy, którzy przez księży traktowani są jak służący. Szczególnie bolało go, iż bracia nie mają żadnych perspektyw rozwoju duchowego i intelektualnego. 27 Wspomniany Br. Czepas, (również od 1928 r. w zgromadzeniu, śluby wieczyste w 1931 r.) podobnie widział brak jakiejkolwiek perspektywy dla własnego rozwoju pozostając w klasztorze. Tu czekało go jak sam napisał: jedynie bycie parobkiem,: a nawet gorzej niż parobkiem niewolnikiem. Innym z zarzutów, który stawiał marianom było
122 nierówne traktowanie braci również przy stole. Wg niego bracia nie otrzymywali posiłków adekwatnych do wykonywanej pracy 28. Do grona buntowników przełożeni zaliczali jeszcze br. Orendaitisa. Był to jeden z niewielu braci, którzy mimo wszystko próbował czynnie apostołować pośród świeckich. Skutek był taki jak wcześniej opisano. Przełożeni nie tylko, że w żaden sposób nie pomagali mu w tym, to jeszcze nieustannie skarżyli się widząc w jego działaniach jedynie powód do przebywania poza klasztorem i uważając jego działania za stratę czasu lub powód do zaniedbywania właściwych prac i obowiązków. 120 100 80 60 40 wszyscy zakonnicy bracia laicy 20 0 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 Wykres 2. Bracia laicy na tle wszystkich mieszkańców domu mariampolskiego 1933 1939 Źródło: Elenchus 1933 1939. Wnioski Sytuacja w prowincji litewskiej nie odbiegała zasadniczo od pozostałych części zgromadzenia. Położenie braci wyglądało podobnie na Łotwie, skąd nawet do Rzymu docierały skargi braci na ich złe traktowanie, brak właściwej formacji, ciężką pracę wykonywaną przez nich czy przebywanie przez nowicjuszy nawet przez kilka dni w czasie prac gospodarczych poza klauzurą. W Polsce, gdzie braci było mniej niż na Litwie, problem pewnie i dlatego nie wyostrzył się tak jak w Mariampolu. Pewien piękny wyjątek stanowić może postać br. Bronisława Załuskiego, długoletniego dyrektora gimnazjum mariańskiego na Bielanach. Przygotowanie do tej pracy zdobył jednak zanim wstąpił do nowicjatu. Niewątpliwie niezrealizowana została w okresie międzywojennym idea apostolatu przez braci ze Zgromadzeniu Marianów. Zatrzymały ją nie tylko względy prawne, jak brak możliwości większego udziału braci we współdecydowaniu o zgromadzeniu. Ów-
KRYZYS WŚRÓD BRACI MARIAŃSKICH NA LITWIE 1933 1938 123 cześni przełożeni nie zrozumieli idei Matulewicza. Brakło również szerszego spojrzenia na działalność ewangelizacyjną, wyczucia konieczności zmian których domagała się nowa sytuacja duszpasterska Na pewno przyczynił się także do tego brak ludzi gotowych do poświęcenia się jej wcieleniu w życie i instytucji odpowiedzialnych za jej realizację. Ale chyba największą przeszkodą była mentalność międzywojennego pokolenia księży nie bardzo wyobrażających sobie braci apostołów. PRZYPISY 1 Kłoczowski J. Od pustelni do wspolnoty. Warszawa: Czytelnik. 1987. S. 152. 2 Papczyński S. Reguła Życia. Lublin Warszawa. 1996. S. 9 10. 3 Tamże. S. 39. 4 Sydry S. Organizacja Zgromadzenia Księży Marianów w XVIII w. 1965. S. 42. 5 Tamże. 6 7 Tamże. S. 115. 8 Matulewicz J. Dziennik duchowy. Rzym. 1973. S. 127 128. 9 Marianie 1673 1973. Tamże. S. 115. 10 Matulewicz J. Pisma wybrane. Warszawa. S. 240. 11 Marianie 1673 1973. Tamże. S. 130. 12 Smagorowicz F. Rozwój liczebny i organizacyjny marianów po odnowieniu. Góra Kalwaria. 2008. S. 15. 13 Marianie 1673 1973. Tamże. S. 194. 14 AGM. Lt. Kriščiukaitis ad Vaitkevicius. Marijampolė. 1929.II.10. 15 Tamże. 16 AGM. Lt. Kriščiukaitis ad Vaitkevičius. Marijampolė. 1929.V.9. 17 AGM. Lt. Kriščiukaitis ad Bučys. Marijampolė. 1930.III.13. 18 AGM. Lt. Marijonų Kongregacijos ekonomo novicijato statydimo reikalui. Kaunas. 1935.X.17. S. 2. 19 AGM. Lt. Kriščiukaitis ad Gergelis. Roma. 1934.IV.27. 20 AGM. Lt. Novitiatus Provinciae Lituanae. Elenchus postulantium. 1929.I. 1929.V.15. 21 AGM. Lt. Vaišnora ad Gergelis. Roma. 1934.V.3. 22 AGM. Lt. Protocollum Capituli Provincialis an. 1933.IV.19 21. Kaunas. 23 AGM. Lt. Gergelis ad Kriščiukaitis. Marijampolė. 1934.IV.29. 24 AGM. Lt. Kiela Petrus ad Cikoto. 1938.II.4. 25 AGM. Lt. Petrauskas ad Cikoto. Kaunas. 1937.I.6. 26 AGM. Lt. Gergelis ad Kriščiukaitis. Marijampolė. 1934.VII.24.; Petrauskas ad Cikoto. Marijampolė. 30.III.1936. 27 AGM. Lt. Murauskas ad Kriščiukaitis. 1934.VI.22 Ukmergė, Marijampolė. 1937.IV.9. 28 AGM. Lt. Čepas ad Cikoto. Panevežys. 1938.XI.23. BIBLIOGRAFIA Archiwum Generalne Marianów w Rzymie Zespoły akt: Domus Mariampolensis Novitiatus Varia
124 OPRACOWANIA 2. Kłoczowski J. Od pustelni do wspolnoty. Warszawa: Czytelnik. 1987. 3. Matulewicz J. Dziennik duchowy. Rzym. 1973. 4. Matulewicz J. Pisma wybrane. Warszawa. 5. Papczyński S. Reguła Życia. Lublin Warszawa. 1996. 6. Smagorowicz F. Rozwój liczebny i organizacyjny marianów po odnowieniu. Góra Kalwaria. 2008. 7. Sydry S. Organizacja Zgromadzenia Księży Marianów w XVIII w. 1965. Gauta: 2009 03 02 Parengta spaudai: 2009 05 20 THE CRISIS OF MARIAN BROTHERS IN LITHUANIA 1933 1938 Summary the first monastery communities. Priests served them. As time went on, when the monasteries played a larger pened similarly in the Marian congregation established in the second half of the 17 th century to help the rectors in the work of the parish. At first, there were not many brothers in the Marian congregation that pursued evangelical work. Later, they played a larger role in helping the priests and working on the monastery farm. Blessed Jurgis Matulaitis held a different point of view on brothers in the renewal of the Marian order. He had noticed a change in the demography of the followers of the Gospel and also knew that several groups evangelical work. In order for this to happen, there had to be appropriate evangelical structures in the place. Matulaitis wanted brothers to visit workers in their homes. In his opinion, brothers could not only distribute charity to the workers and their families, but they could also encourage them to read good books, attend Mass, and provide other services. In this way, the Church wanted to suppress anti-church agitation, which was especially active among the workers. Blessed Jurgis Matulaitis wanted the brothers to participate in Catholic important work of brothers was reflected within the entire structure of the monastery. According to the laws established by Matulaitis in this project, brothers had equal rights with priests. Unfortunately, the superiors of the Church did not approve of this idea. It seemed that the idea of Matulaitis would quickly be realized in Lithuania. Unfortunately, this did not happen. In the renewed monasteries, there were more candidates to priesthood than to brotherhood. But this situation quickly changed. In the late 1920s and early 1930s there were many candidates to brotherhood in the monasteries. At one - not only the residents of the monastery, but also the town. Unfortunately, the work of the brothers was relegated to caretaking. In opposition to the ideas offered by Blessed Matulaitis, the brothers were not included into to prepare brothers for evangelical work.
KRYZYS WŚRÓD BRACI MARIAŃSKICH NA LITWIE 1933 1938 125 Despite the positive reaction of the provincial chapter to prepare the brothers for evangelical work, nothing was done. Also there was a lack of effort to include brothers in the pastoral duties within the parishes, this was more disappointment than a revolt. Many Marian brothers really wanted to take a more active part activities of various Catholic organizations were not fulfilled. Several brothers withdrew from the Marians in many brothers remained at the Marian monastery and continued in their responsibilities. situation and there was a lack of persons fully prepared to take on this responsibility. BROLIŲ MARIJONŲ KRIZĖ LIETUVOJE 1933 1938 M. Santrauka Brolių vaidmuo vienuolynuose bėgant amžiams labai keitėsi. Pirmosioms vienuolyno bendruomenėms dažniausiai priklausydavo vien broliai vienuoliai, jiems patarnaudavo kunigai. Laikui bėgant, įgiję didelę reikšmę apaštalavimo ir ypač misijų veikloje, vienuolynai keitėsi. Naujų laikų vienuolynuose, pvz., jėzuitų, pijorų, dauguma narių buvo kunigai. Jie užsiimdavo pagrindine vienuolynų veikla. Brolių tose vienuolijose buvo nedaug. Be to, jie turėjo mažiau teisių nei kunigai. Pvz., negalėjo užimti vyresniųjų pareigų. Broliai dažniausiai tik patarnaudavo kunigams atlikdami fizinius darbus. Panašiai buvo ir Marijonų kongregacijoje, sukurtoje XVII a. 2-ojoje pusėje broliai padėdavo klebonams jų parapinėje veikloje. Marijonų kongregacijoje, kuri užsiėmė apaštaline veikla, brolių iš pradžių buvo nedaug. Jie dažniausiai patarnaudavo kunigams, prižiūrėdavo vienuolyno ūkį. Palaimintasis Jurgis Matulaitis, atnaujinant marijonų vienuoliją, broliams norėjo suteikti kitą statusą. Pastebėjus, kad keičiasi Evangelijos klausytojai, o kai kurios visuomenės grupės neigiamai vertina kunigus, norėta į evangelizacinę veiklą įtraukti gerai paruoštus brolius vienuolius. Tam reikėjo evangelizatorius lavinančių institucijų. J. Matulaitis norėjo, kad broliai lankytų darbininkus jų gyvenamosiose vietose. Jo manymu, broliai galėjo ne tik dalyti darbininkams ir jų šeimoms labdarą, bet taip pat turėjo skatinti juos skaityti geras knygas, lankyti bažnyčią, duoti kitokių patarimų. Taip Bažnyčia norėjo užkirsti kelią antibažnytinei komunistų agitacijai darbininkai buvo agituojami itin aktyviai. Palaimintasis Jurgis norėjo, kad broliai dalyvautų katalikiškose bendruomenėse, ypač darbininkų. Broliai turėjo rodyti pavyzdį ne tik savo gyvenimu, bet ir žodžiu. Ši svarbi brolių veikla turėjo atsispindėti ir visoje vienuolyno struktūroje. Pagal J. Matulaičio paruoštą įstatų projektą broliams ir kunigams turėjo būti suteiktos tos pačios teisės. Deja, Bažnyčios vadovybė nepritarė šiai idėjai. Atrodė, kad Lietuvoje J. Matulaičio idėja bus greitai įgyvendinta. Deja, taip neįvyko. Atnaujinus vienuolijas iš pradžių į vienuolyną daugiau stodavo norinčių tapti kunigais nei broliais, bet situacija greitai pasikeitė. XX a. trečiojo dešimtmečio pabaigoje ir ketvirtojo dešimtmečio pradžioje netrūko norinčių tapti broliais vienuolyne. Marijampolės vienuolyne vienu metu gyveno apie 50 brolių. Jie dirbo vienuolyno žemės ūkyje, marijonų spaustuvėje. Taip pat staliais, batsiuviais, siuvėjais. Aptarnaudavo ne tik vienuolyno gyventojus, bet ir miestelėnus. Deja, visa brolių veikla buvo vien ūkinė. Broliai, nepaisant palaimintojo J. Matulaičio projekto, nebuvo įtraukiami į jokią apaštalavimo veiklą. Situacija galėjo pasikeisti ir ketvirtojo dešimtmečio pradžioje. Lietuvos marijonai pradėjo galvoti apie brolių pasiruošimą apaštalauti. Nors provincijos kapitulose buvo priimami sprendimai būtinai ruošti brolius evangelizacijai, nieko nebuvo padaryta. Taip pat broliai nebuvo plačiau įtraukiami į pastoracinį darbą parapijose, pvz., į veikiančias draugijas ar kitas grupes. Dalis jų, nematydami savo pašaukimo perspektyvos, pasitraukė iš kongregacijos. Daugiausia brolių išėjo ketvirtojo dešimtmečio viduryje. Dažniausiai broliai išeidavo po vieną, bet pasitaikė, kad vienuoliją vienu metu paliko net trys broliai.
126 Kartais šie įvykiai įvardijami kaip brolių maištas, bet, atrodo, tai greičiau buvo nusivylimas nei maištas. Daugelis brolių marijonų tikrai norėjo aktyviai dalyvauti plačioje kunigų marijonų apaštalinėje veikloje. Nenorėjo būti tik pigi, vienuolynuose ir ūkyje patarnaujanti darbo jėga. Brolių siekiai lavintis, pasiruošti aktyviam apaštalavimui, įsitraukti į įvairių katalikiškų organizacijų veiklą neišsipildė, todėl dalis jų pasitraukė iš Marijonų kongregacijos. Ne visi rinkosi pasaulietišką gyvenimą. Buvo išėjusių ir į kitas vienuolijas. Vis dėlto dauguma brolių pasiliko marijonų bendruomenėje ir toliau vykdė savo pareigas. Brolių marijonų apaštalavimo idėja tarpukario metais liko neįgyvendinta. Tai lėmė ne tik teisinės kliūtys, pvz., įstatymų, leidžiančių broliams dalyvauti vienuolyno valdžioje, trūkumas. Vienuolyno vyresnieji turėjo plačiau vertinti besikeičiančią pastoracinę padėtį, taip pat trūko idėją realizuoti pasiruošusių žmonių. PAGRINDINIAI ŽODŽIAI: marijonai, broliai, apaštalavimas, kongregacija, evangelizacija, krizė, Jurgis Matulaitis. KEY WORDS: Marians, brothers, apostolate, congregation, evangelization, crisis, Jurgis Matulaitis. Bažnyčios istorijos licenciatas (2001). Marijonų istorijos ir dvasingumo instituto narys. Mokslinių tyrimų sritis: Lietuvos marijonų istorija 20 a. Adresas: Sakalų g. 22-5, 08108 Vilnius. El. paštas kspch@hotmail.com. the licentiate in Church history, 2001, a member of the Institute of Marian history and spirituality. Scientific research field: Lithuanian Marians in the 20 th century. Address: Sakalų g. 22-5, 08108 Vilnius. Email: kspch@hotmail.com.