WODA-ŚRODOWSKO-OBSZARY WEJSKE 2012 ( ): t. 12 z. 1 (37) WATER-ENVRONMENT-RURAL AREAS SSN 1642-8145 s. 229 238 pdf: www.itep.edu.pl/wydawnictwo nstytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2012 Wpłynęło 09.08.2011 r. Zrecenzowano 06.10.2011 r. Zaakceptowano 18.10.2011 r. A koncepcja B zestawienie danych C analizy statystyczne D interpretacja wyników E przygotowanie maszynopisu F przegląd literatury WPŁYW OBORNKA STOSOWANEGO W POŁĄCZENU Z NAWOŻENEM MNERALNYM NA PLONOWANE ŁĄK ORAZ SKŁAD CHEMCZNY BOTANCZNY SANA Piotr WESOŁOWSK ABDEF nstytut Technologiczno-Przyrodniczy, Zachodniopomorski Ośrodek Badawczy w Szczecinie S t r e s z c z e n i e Badania prowadzono w latach 1996 2002 na łące torfowo-murszowej. Porównywano w nich wpływ stosowania obornika i NPK w czterech terminach na plonowanie, skład chemiczny i botaniczny siana. Największe średnie plony siana z lat 1996 2002 uzyskano po stosowaniu obornika w dawce 30 t ha 1 jesienią i wiosną, a mniejsze w terminie zimowym i letnim. Stosowanie obornika przyczyniło się do zwiększenia zawartości białka ogólnego, fosforu, potasu, magnezu i miedzi w sianie. Wpłynęło także dodatnio na trwałość w runi wartościowych gatunków traw. Słowa kluczowe: łąka, nawożenie obornikiem, NPK, plony, skład botaniczny i chemiczny siana WSTĘP W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i obecnie w Polsce, w nowych warunkach ekonomicznych, zwiększyło się zainteresowanie praktyki rolniczej stosowaniem nawozów naturalnych (gospodarskich), głównie obornika i gnojówki bydlęcej do nawożenia łąk użytkowanych kośnie. Nawozy te są konkurencyjne w stosunku do nawozów mineralnych, których ceny sukcesywnie rosną [SAPEK i in. 1998; WESOŁOWSK, KOWALCZYK 2006]. W gospodarstwach rolnych, które specjalizują się w chowie bydła mlecznego lub mięsnego, produkuje się duże ilości obornika bydlęcego. W polskiej literaturze jest stosunkowo mało opracowań na temat nawożenia obornikiem łąk położonych na glebach torfowo-murszowych Adres do korespondencji: prof. dr hab. P. Wesołowski, Zachodniopomorski Ośrodek Badawczy TP w Szczecinie, ul. Czesława 9, 71-504 Szczecin; tel. +48 (91) 423-19-08, e-mail: ajbj@interia.pl
230 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) [ŚWĘTOCHOWSK 1938]. Korzystny wpływ obornika na plonowanie łąk na glebach mineralnych potwierdzają w swoich badaniach na przykład JANKOWSKA-HUFLEJT [1996], KOSTUCH [1983], MORACZEWSK [1973] czy NCZYPORUK [1979]. Brak natomiast badań dotyczących stosowania obornika w różnych terminach (jesień, zima, wiosna i lato) na łąki położone na glebach torfowo-murszowych. Celem podjętych badań było uzyskanie nowych informacji, dotyczących wpływu różnych terminów stosowania obornika łącznie z uzupełniającym nawożeniem mineralnym na plonowanie oraz skład chemiczny i botaniczny siana. W hipotezie roboczej założono, że nawożenie łąki co trzy lata obornikiem uzupełnione nawożeniem mineralnym (NPK) na glebie torfowo-murszowej wpłynie korzystnie na wielkość plonów oraz skład chemiczny i botaniczny siana. MATERAŁ METODY BADAŃ Doświadczenie założono na obiekcie łąkowym, położonym na glebie torfowo- -murszowej (Mtbb) w dolinie ny. W latach 1948 1949 odbudowano tam sieć melioracyjną (rowy) i obiekt zagospodarowano rolniczo. Wiosną 1995 r. zdegradowane łąki powtórnie zagospodarowano metodą pełnej uprawy. Wysiano mieszankę traw w składzie: wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.), tymotka łąkowa (Phleum pratense L.), kostrzewa łąkowa (Festuca rubra L.), z udziałem koniczyny białoróżowej (Trifolium hybridum L.). Doświadczenie ścisłe założono jesienią 1995 r. na łące metodą losowanych bloków w pięciu wariantach i czterech powtórzeniach. W doświadczeniu zastosowano następujące warianty: 1. łąka bez nawożenia,,0, 2. obornik 30 t ha 1 jesienią + NPK, 3. obornik 30 t ha 1 zimą + NPK, 4. obornik 30 t ha 1 wiosną + NPK, 5. obornik 30 t ha 1 latem + NPK. Począwszy od jesieni 1995 r., na wszystkich wariantach co trzy lata stosowano obornik bydlęcy dobrze rozłożony w ilości 30 t ha 1, który zawierał w przeliczeniu na czysty składnik: azotu 4,7 g N kg 1, fosforu 0,7 g P kg 1, potasu 3,3 g K kg 1. Jesienią 1998 i w 1999 r. zastosowano drugą dawkę obornika, a jesienią 2001 i w 2002 r. trzecią. Obornik stosowano w następujących terminach: dekada października, dekada lutego, dekada kwietnia i dekada czerwca. Uzupełniające nawożenie mineralne w ilości: N 60, P 13,2 i K 49,8 kg 1 stosowano systematycznie co roku, w okresach wegetacyjnych na wszystkich wariantach z obornikiem. Azot i potas wysiewano w dwóch częściach wiosną i po pierwszym pokosie, fosfor w pełnej dawce wiosną. Plony siana określano z trzech pokosów na podstawie współczynników wysychania z jednokilogramowych próbek zielonki z poletek, natomiast skład florystyczny roślinności na podstawie analizy botaniczno-wagowej próbek, pobranych podczas zbioru pierwszego pokosu (średnie z wariantów). W celu wykonania analiz chemicznych siana pobierano oddzielne próbki roślinności łąkowej z każdego pokosu.
P. Wesołowski: Wpływ obornika stosowanego w połączeniu z nawożeniem mineralnym 231 Azot ogólny oznaczono metodą Kjeldahla, fosfor w roztworze po mineralizacji oznaczono metodą kolorymetryczną, automatyczną za pomocą autoanalizera TECHNJ-CON. Zawartość wapnia, magnezu i miedzi oznaczono metodą absorbcyjnej spektrometrii atomowej (ASA), potas i sód metodą emisyjnej spektrometrii atomowej (ESA). WYNK DYSKUSJA Plony siana. Analizując średnie roczne plony siana (tab. 1), stwierdzono, że w latach 1996 2002 wystąpiło istotne zróżnicowanie wpływu stosowania obornika łącznie z uzupełniającym nawożeniem mineralnym w różnych terminach (jesień, zima, wiosna, lato) na plony. Najmniejsze średnie plony siana uzyskano z łąki nienawożonej (2,46 t ha 1 ), a największe z wariantów, na których obornik stosowano jesienią średnio 9,54 t ha 1 i wiosną 9,13 t ha 1. Pod wpływem nawożenia obornikiem zimą i latem uzyskano mniejsze średnie plony siana, odpowiednio 8,03 i 7,76 t ha 1. Nie stwierdzono udowodnionych statystycznie różnic wielkości plonów z wariantów nawożonych wiosną i jesienią oraz latem i zimą (tab. 1). Uzyskane wyniki badań potwierdzają korzystny wpływ nawożenia obornikiem bydlęcym łąki pobagiennej w okresie jesieni lub wiosny. Do takich wniosków doszli również KOSTUCH [1983] i NCZYPORUK [1979] na podstawie badań na łąkach mineralnych. Łączone nawożenie obornikowo-mineralne przyczyniło się do ponad trzykrotnego zwiększenia plonów siana w porównaniu z plonami z wariantu bez nawożenia. Świadczy to o plonotwórczym działaniu nawożenia obornikowo-mineralnego, co potwierdza również JANKOWSKA-HUFLEJT [1996] na podstawie badań przeprowadzonych na łące mineralnej. Plonowanie runi łąkowej w poszczególnych latach okresu 1996 2002 było zróżnicowane. Większe plony siana uzyskano w latach 1996 i 1999, to jest w latach stosowania obornika łącznie z nawozami mineralnymi. naczej było w 2002 r. Mniejsze plony uzyskano natomiast w latach 1997, 1998 i 2001, w których stosowano tylko nawożenie mineralne (poza 2000 r.). W okresie trwania doświadczenia (1996 2002) zaobserwowano korzystne uwilgotnienie gleby łąkowej, które sprzyjało dobremu wykorzystaniu składników pokarmowych wniesionych do gleby w postaci nawożenia obornikowo-mineralnego. Skład chemiczny siana. Obornik stosowany na łące co trzeci rok z uzupełniającym nawożeniem mineralnym, stosowanym corocznie, wpłynął na poprawę jakości siana pod względem jego składu chemicznego. Białko ogólne. Zawartość białka ogólnego w sianie była najmniejsza z poletek nienawożonych (tab. 2). Większą zawartość białka stwierdzono w sianie z wariantów, na których stosowano obornik jesienią i wiosną, a mniejszą w okresie zimowym i letnim. Ponadto większą zawartość białka ogólnego oznaczono w sianie z pierwszego i drugiego pokosu, a mniejszą z trzeciego.
232 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) Tabela 1. Plony siana z łąki położonej na glebie torfowo-murszowej, t ha 1 Table 1. Hay yields from a meadow on peat-muck soil, t ha 1 Wariant nawozowy Fertilisation variant 1,,0 bez nawożenia 0 without fertilisation 1996 Plony w latach Yields in the years 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Średnie plony z lat 1996 2002 Average from 1996 2002 Zwyżka plonów pod wpływem nawożenia Yield increments after fertilisation 3,45 2,25 2,83 2,35 2,29 2,20 1,84 2,46 2 obornik 30 t ha 1 jesienią+ NPK FYM 30 t ha 1 in autumn + NPK 9,43 8,44 8,57 10,83 10,19 9,42 9,87 9,54 7,08 3 obornik 30 t ha 1 zimą + NPK FYM 30 t ha 1 in winter +NPK 8,18 7,13 6,93 9,07 8,72 7,63 8,57 8,03 5,57 4 obornik 30 t ha 1 wiosną + NPK FYM 30 t ha 1 in spring + NPK 8,70 7,97 8,13 10,60 10,23 9,30 9,00 9,13 6,67 5 obornik 30 t ha 1 latem + NPK FYM 30 t ha 1 in summer + NPK 7,68 7,45 7,49 7,70 8,66 7,64 7,68 7,76 5,30 NR 0,05 LSD 0.05 0,89 0,78 1,02 1,12 1,03 0,86 0,98 0,99 Źródło: wyniki własne. Source: own studies.
P. Wesołowski: Wpływ obornika stosowanego w połączeniu z nawożeniem mineralnym 233 Tabela 2. Zawartość białka ogólnego i składników mineralnych w sianie, średnie z lat 1996 2002 Table 2. The content of total protein and mineral components in hay, mean for the years 1996 2002 Składnik Component Białko ogólne Total protein Jednostka Unit g kg 1 Pokos Cut P g kg 1 K g kg 1 Na g kg 1 Ca g kg 1 Mg g kg 1 Cu mg kg 1 Zn mg kg 1 Objaśnienia: warianty nawozowe, jak w tabeli 1. Explanations: variants as in Table 1. Źródło: wyniki własne. Source: own studies. Zawartość w sianie z wariantu nawozowego Content in hay from fertilisation variant 1 2 3 4 5 140,0 136,0 132,0 2,0 2,1 1,8 9,0 8,0 7,0 1,0 1,6 1,7 4,2 4,8 5,2 1,5 1,7 1,8 2,3 3,1 4,3 21,3 23,7 24,4 213,0 198,0 191,2 3,9 3,6 3,3 16,0 16,0 15,0 0,5 0,8 0,8 5,6 5,8 6,6 2,2 3,6 4,0 5,7 5,9 7,1 23,8 25,7 26,8 180,0 170,0 165,0 2,7 2,7 2,5 17,0 16,0 15,0 0,5 0,7 0,6 4,8 6,1 6,0 1,8 2,5 2,8 3,8 4,7 6,4 23,1 24,8 25,9 191,2 186,0 185,3 3,8 3,0 2,8 21,0 19,0 17,0 0,7 0,7 0,8 5,4 5,8 6,8 2,2 3,3 4,1 5,6 5,8 6,5 23,0 26,1 26,8 178,0 174,0 165,0 3,0 2,9 2,7 18,0 17,0 16,0 0,8 0,9 0,9 5,0 5,4 6,8 1,9 2,4 2,7 3,9 3,9 5,8 22,5 24,6 25,1 Stwierdzoną zawartość składników mineralnych w sianie (tab. 2) porównywano z wartościami granicznymi przyjętymi według FALKOWSKEGO i in. [2000] oraz SZYMBORSKEJ [1973]. Fosfor. Zawartość fosforu w sianie z łąki nienawożonej, podobnie jak w przypadku białka ogólnego, była najmniejsza (tab. 2). Większą jego zawartość stwierdzono w sianie z wariantów nawożonych obornikiem jesienią i wiosną (w granicach optymalnych 2,8 3,9 g P kg 1 s.m.), a najmniejsze w przypadku stosowania obornika w okresie zimowym 2,5 2,7 g P kg 1 s.m. Potas. Na wszystkich wariantach nawożonych zawartość potasu w sianie mieściła się w przedziale od 15,0 do 21,0 g K kg 1 s.m., a więc w granicach zbliżonych do normy (15,0 20,0 g K kg 1 s.m.). Największą zawartość tego składnika stwier-
234 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) dzono w sianie z wariantu, na którym stosowano obornik wiosną (17,0 21,0 g K kg 1 s.m.), uwidoczniły się też tendencje do zwiększania się jego zawartości w sianie z poletek, na których stosowano obornik zimą. Sód. Siano z poletek nienawożonych zawierało więcej sodu (1,0 1,7 g Na kg 1 s.m., w granicach zbliżonych do przyjętych norm, które wynoszą 1,5 2,5 g Na kg 1 ) niż z nawożonych z obornikiem i uzupełniającym nawożeniem mineralnym (NPK) 0,5 0,9 g Na kg 1 s.m. Należy to tłumaczyć między innymi konkurencyjnym działaniem potasu. Wapń. Zawartość wapnia (tab. 2) w sianie w ogóle była mała (4,2 6,8 g Ca kg 1 s.m.), poniżej wartości normowych, czyli 9,0 13,0 g Ca kg 1 s.m. Znacznie większą jego zawartość stwierdzono w sianie z wariantów nawożonych obornikiem i NPK w granicach 4,8 6,8 g Ca kg 1 s.m. Ponadto nie stwierdzono wyraźnych różnic w zawartości wapnia w sianie z wariantów nawożonych obornikiem w różnych porach roku. Magnez. Zawartość magnezu w sianie z wariantów nawożonych obornikiem + NPK w różnych terminach (porach roku) była zróżnicowana (tab. 2). Więcej tego składnika zawierało siano z wariantów nawożonych obornikiem jesienią i wiosną średnio 2,2 4,1 g Mg kg 1 s.m., a więc prawie w granicach norm, tj. 2,0 4,0 g kg 1 s.m. Mniejszą jego zawartość stwierdzono natomiast w sianie z wariantów nawożonych obornikiem zimą i latem. Miedź. Zawartość miedzi w sianie była zróżnicowana, większa w sianie z wariantów nawożonych obornikiem i NPK jesienią oraz wiosną (tab. 2). Zawartość tego składnika w sianie z wymienionych wariantów była zbliżona do wartości granicznych dla siana dobrej jakości, wynoszących 5,0 7,0 mg kg 1 s.m. Mniejszą jego zawartość stwierdzono w sianie z poletek nawożonych obornikiem i NPK w okresach zimowych i letnich. Ponadto siano z pierwszego pokosu zawierało mniej miedzi niż z drugiego i trzeciego (2,3 5,7 mg kg 1 s.m.) Cynk. Zawartość cynku w sianie z wariantów nawożonych obornikiem z uzupełniającym nawożeniem mineralnym w różnych porach roku (terminach) była zbliżona (tab. 2). Więcej zanotowano go w sianie z drugiego i trzeciego pokosu, a mniej z pierwszego. Zawartość ta w sianie z poszczególnych pokosów nie przekraczała wartości granicznych dla siana dobrej jakości (ponad 30 mg kg 1 s.m.). Skład botaniczny roślinności łąkowej. W pierwszym roku trwania doświadczenia (1996) nie stwierdzono istotnego zróżnicowania składu botanicznego runi łąkowej na poszczególnych wariantach (tab. 3), zarysowały się tylko pewne tendencje do zwiększenia się procentowego udziału kupkówki pospolitej (Dactylis glomerata L.), wyczyńca łąkowego (Alopecurus pratensis L.) i tymotki łąkowej (Phleum pratense L.) oraz ziół i chwastów. W trzecim i czwartym roku trwania doświadczenia, a jeszcze bardziej w siódmym i ostatnim roku badań (2002) odnotowano wyraźne zmiany w składzie runi i trwałości występujących gatunków w stosunku do pierwszego roku badań (1996). Na wariancie bez nawożenia,,0 w 2002 r. gatunkiem dominującym była kostrzewa czerwona (Fsetuca rubra L.)
P. Wesołowski: Wpływ obornika stosowanego w połączeniu z nawożeniem mineralnym 235 Tabela 3. Udział poszczególnych gatunków w plonie pokosu w latach 1996 2002 Table 3. Percentage contribution of species in the yield of the cut in the years 1996 2002 Udział na wariantach Share in the fertilisation variants obornik latem + NPK FYM in summer + NPK obornik wiosną + NPK FYM in spring + NPK obornik zimą + NPK FYM in winter + NPK obornik jesienią + NPK FYM in autumn + NPK bez nawożenia,,0 without fertilisation 0 Gatunek Species 2002 1996 2002 1996 2002 1996 2002 1996 2002 1996 Trawy Grasses Poa pratensis L. 19,6 5,0 16,4 9,5 17,5 18,5 16,9 11,0 18,0 15,1 Dactylis glomerata L. 18,0 25,0 44,0 23,7 24,0 24,5 39,4 26,0 30,3 Festuca rubra L. 17,8 43,2 10,0 3,3 9,0 16,3 9,8 5,8 8,5 6,0 Anthoxanthum odoratum L. 16,1 Alopecurus pratensis L. 15,0 16,4 24,0 18,3 21,0 15,8 22,0 14,7 18,0 Holcus lanatus L. 8,0 Lolium perenne L. 6,0 5,2 7,0 6,6 5,6 Lolium multiflorum Lam. 4,5 3,7 2,9 3,0 5,2 Phleum pratense L. 3,0 6,3 9,4 6,8 8,2 6,5 10,7 5,0 8,4 Phalaris arundinacea L. 2,0 2,0 1,0 1,9 2,0 2,3 1,9 3,7 7,0 Deschampsia caespitosa (L.) P.Beauv. 8,4 Razem trawy Total grasses 85,9 82,7 84,0 90,2 87,1 90,0 85,4 90,8 86,7 84,8 Bobowate Papilionaceous Trifoilum hybridum L. 8,0 6,3 7,0 4,6 3,1 Zioła i chwasty Herbs and weeds Ranunculus repens L. 3,0 13,7 4,1 6,2 2,1 5,5 3,0 4,1 3,9 9,2 Galium aparine L. 1,6 3,5 1,9 4,3 3,3 Rumex acetosa L. 0,8 1,4 1,2 0,8 1,0 1,0 1,4 1,1 1,2 2,0 Taraxacum officinale F.H. Wigg. 0,7 2,2 0,9 2,8 0,9 3,5 1,3 4,0 1,8 4,0 Razem zioła i chwasty Total herbs and weeds 6,1 17,3 9,7 9,8 5,9 10,0 10,0 9,2 10,2 15,2 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Razem Total 100,0 Źródło: wyniki własne. Source: own studies.
236 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) 43,2%. Ponadto stwierdzono obecność towarzyszących gatunków traw, takich jak: tomka wonna (Anthoxanthum odoratum L.), kłosówka wełnista (Holcus lanatus L.), mozga trzcinowata (Phalaris arundinacea L.), wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.) oraz śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.). Udział tych gatunków mieścił się w granicach 2,0 16,1%. Ponadto ze zubożałej runi łąkowej tego wariantu całkowicie ustąpiły wartościowe gatunki traw: kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.), życica trwała (Lolium perenne L.) i wielokwiatowa (Lolium multiflorum L.) oraz tymotka łąkowa (Phleum pratense L.). Na wszystkich wariantach nawożonych obornikiem i NPK z runi łąkowej całkowicie ustąpiły (od trzeciego roku trwania doświadczenia 1998) życica trwała (Lolium perenne L.) i wielokwiatowa (Lolium perenne L.). Dominującymi gatunkami traw w 2002 r. na wariantach nawożonych były: kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.), wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.) i tymotka łąkowa (Phleum pratense L.). ch udział procentowy w runi wynosił odpowiednio: 24,0 44,0; 18,0 24,0; 9,5 18,5 i 8,2 10,7. Największy udział kupkówki pospolitej w runi stwierdzono w 2002 r. na wariantach, na których stosowano obornik jesienią i wiosną, średnio 39,4 44,0%. Udział ten był mniejszy, gdy obornik stosowano zimą i latem, średnio 23,7 30,3%. Udział wyczyńca łąkowego w runi również był większy na wariantach nawożonych obornikiem jesienią i wiosną, odpowiednio 22,0 24,0%, a mniejszy na nawożonych obornikiem zimą i latem 18,0 21,0%. Udział wiechliny łąkowej w runi był odmienny, większy na wariantach, na których obornik stosowano zimą i latem 15,0 18,5%, a mniejszy gdy stosowano go w pozostałych porach roku (jesienią i wiosną), odpowiednio 9,5 i 11,0%. Stosowanie obornika i uzupełniającego nawożenia mineralnego wpłynęło na zwiększenie w stosunku do pierwszego roku badań (1996) udziału w runi tymotki łąkowej w 2002 r. do 8,4 10,7%. Jest to ważna informacja, ponieważ w literaturze łąkarskiej (np. HONCZARENKO [1953]) podaje się całkowite ustępowanie tymotki z runi łąkowej na glebach pobagiennych. Bujny wzrost i rozwój traw wysokich na wariantach nawożonych ograniczał trwałość koniczyny białoróżowej (Trifolium hybridum L.), która w piątym roku trwania doświadczenia całkowicie ustąpiła z runi. Udział ziół i chwastów na wariantach, na których stosowano łączone nawożenie obornikowo-mineralne, w siódmym roku badań (2002) wynosił od 9,8 do 15,2% i był mniejszy niż na łące nienawożonej (tab. 3). Uzyskane wyniki nie potwierdzają poglądu, że stosowanie obornika na łąkach położonych na glebie torfowo-murszowych wpływa na zwiększenie zachwaszczenia użytkowanych łąk.
P. Wesołowski: Wpływ obornika stosowanego w połączeniu z nawożeniem mineralnym 237 WNOSK 1. Nawożenie obornikiem w dawce 30 t ha 1 co trzeci rok, stosowane na łące w czterech porach roku (jesień, zima, wiosna, lato), oraz coroczne uzupełniające nawożenie mineralne (N 60; P 13,2 i K 42,8 kg ha 1 ) wpłynęło na ponad trzykrotne zwiększenie plonów siana w porównaniu z uzyskanym z łąki nienawożonej. Wskazuje to na celowość takiego nawożenia łąk na glebach torfowo-murszowych. 2. Największe średnie roczne plony siana (z lat 1996 2002) uzyskano, gdy stosowano obornik jesienią 9,54 t ha 1 i wiosną 9,13 t ha 1. Pod wpływem nawożenia w okresie letnim i zimowym uzyskano plony siana, wynoszące odpowiednio 7,76 t ha 1 i 8,03 t ha 1. 3. Nawożenie obornikowo-mineralne wpłynęło również na zwiększenie zawartości takich składników w sianie jak: białko ogólne, fosfor, potas, magnez i miedź. Siano bogatsze w te składniki pozyskiwano z wariantów nawożonych obornikiem jesienią i wiosną, a uboższe z wariantów nawożonych w okresach letnich i zimowych. 4. Stosowanie obornika z uzupełniającym nawożeniem mineralnym (NPK) wpłynęło na zmianę udziału w runi łąkowej niektórych gatunków traw. W siódmym roku badań (2002) na wariantach nawożonych zwiększył się udział w runi w stosunku do stanu z pierwszego roku: kupkówki pospolitej (Dactylis glomerata L.), tymotki łąkowej (Phleum pratense L.), wyczyńca łąkowego (Alopecurus pratensis L.), a zmniejszył wiechliny łąkowej (Poa pratensis L.) i kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.). Nie dotyczy to wariantu z nawożeniem zimowym. 5. W okresie badań 1996 2002, począwszy od drugiego roku trwania doświadczenia, na wariantach nawożonych obornikiem i NPK stwierdzono bujny wzrost i rozwój traw wysokich, które ograniczały trwałość koniczyny białoróżowej (Trifolium hybridum L.), aż do jej ustąpienia w piątym roku (2000). LTERATURA FALKOWSK M., KUKUŁKA., KOZŁOWSK S. 2000. Właściwości chemiczne roślin łąkowych. Wyd. 2. Poznań. Wydaw. AR. SBN 83-7160-226-X ss. 132. HONCZARENKO G., 1953. Nawożenie łąk torfowych w świetle 20-letnich doświadczeń przeprowadzonych w Zembrzycach. Roczniki Nauk Rolniczych. Ser. A. T. 67. Z. 1 s. 99 127. JANKOWSKA-HUFLEJT H. 1996. Wykorzystanie obornika i nawozów mineralnych przez łąkę trwałą położoną na glebie mineralnej. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 442 s. 183 192. KOSTUCH R. 1983. Ograniczenie mineralnego nawożenia użytków zielonych w górach przez nawożenie obornikiem. nstrukcja wdrożeniowa. Maszynopis. Falenty. MUZ ss. 24. MORACZEWSK R. 1973. Badania nad techniką stosowania obornika na łąkach trwałych. Roczniki Gleboznawcze. T. 24. Z. 2 s. 415 427.
238 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) NCZYPORUK A. 1979. Nawożenie organiczno-mineralne jako czynnik ulepszenia składu botanicznego i zadarnienia łąk. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 10 s. 15 17. SAPEK A., SAPEK B., PETRZAK S., NAWALANY P. 1998. Zużycie nawozów mineralnych i rozproszenie składników nawozowych do środowiska w Polsce. W: Obieg i bilans azotu w rolnictwie polskim. Materiały informacyjne na międzynarodową konferencję. Falenty 1 2 grudnia 1998. Falenty. Wydaw. MUZ s. 1 23. ŚWĘTOCHOWSK B. 1938. Nawożenie łąk na torfach niskich nawozami organicznymi w świetle doświadczeń. Przegląd Doświadczalnictwa Rolniczego. T. 1. Nr 3 ss. 173. SZYMBORSKA H. 1973. Zawartość makro i mikroelementów w sianach łąkowych. Wiadomości MUZ. T. 11. Z. 4 s. 233 255 WESOŁOWSK P., KOWALCZYK J. 2006. Zasady stosowania nawozów naturalnych na trwałe użytki zielone. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 4 s. 195 198. Piotr WESOŁOWSK THE EFFECT OF MANURE N COMBNATON WTH MNERAL FERTLSATON ON YELD, AND CHEMCAL AND BOTANCAL COMPOSTON OF HAY Key words: chemical and botanical composition of hay, manure fertilisation, meadow, NPK, peatmuck soil, yield S u m m a r y The study was carried out in the years 1996 2002 on a peat-much meadow near the village Modrzewie in Zachodniopomorskie voivodship. The effect of fertilisation type on the yield of hay and its chemical composition was studied. The highest hay yield (from among the seasons 1996 2002) was obtained with manure applied at a dose of 30 t ha 1 in autumn and spring and smaller when manure was applied in winter and summer. Manure application compared with 0 fertilisation increased the content of total protein, phosphorus, potassium, magnesium and copper in hay. Manure had also a positive effect on the persistence of valuable grass species in the sward.