Program opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna na lata

Załącznik do uchwały Nr XLVI/299/2014 Rady Miasta Chełmna z dnia 27 maja 2014 r. Program opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna na lata 2013-2016 Chełmno, 2013 rok

SPIS TREŚCI 1.0 Wprowadzenie. 1.1 Cele opracowania Programu opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna. 1.2 Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna. 2.0 Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego. 3.0 Charakterystyka dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta Chełmno. 3.1 Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków województwa kujawskopomorskiego. 3.2 Obiekty objęte ewidencją zabytków nieruchomych Miasto Chełmno. 3.3 Zabytki ruchome z terenu Miasta Chełmno wpisane do rejestru zabytków 3.4 Ewidencja Nieruchomych Zabytków Archeologicznych gminy Miasto Chełmno. 5.0 Postulowane działania w zakresie ochrony zabytków na terenie gminy. 6.0 Instrumenty realizacyjne programu opieki nad zabytkami dla miasta Chełmno. 7.0 Monitoring programu opieki nad zabytkami. 8.0 Analiza SWOT. 9.0 Założenia Programu opieki nad zabytkami Miasta Chełmno. 10.0 Potencjalne źródła finansowania działań związanych z ochroną zabytków. 2

1.0. Wprowadzenie Program jest dokumentem służącym podejmowaniu planowanych działań dotyczących inicjowania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków. Przedstawiony materiał jest bazą wyjściową do systematycznej, kilkuletniej realizacji, połączonej z aktualizacją i monitoringiem. Jest ważnym narzędziem dla władz samorządowych w dalszych działaniach polegających na planowaniu i w pozyskiwaniu określonych środków finansowych. Obowiązek ochrony zabytków i opieki nad zabytkami nakłada ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Określa ona przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków. Niezależnie od obowiązku ochrony zabytków, stanowiących historyczną i materialną spuściznę pokoleń, zachowanie a także przywrócenie zabytkom utraconych walorów jest uzasadnione społecznie i ekonomicznie. Art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 163, poz. 1568) stanowi, że w krajowym programie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami określa się, w szczególności cele i kierunki działań oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, warunki i sposób finansowania planowanych działań, a także harmonogram ich realizacji. W świetle ustawy w Polsce ochronie i opiece podlegają bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami ruralistycznymi i urbanistycznymi oraz zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki (a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi), cmentarzami, parkami, ogrodami, innymi formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome; 3) zabytki archeologiczne; 4) niektóre nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Chełmno posiada dużą wartość kulturową, jako zespół ukształtowany na zasadach ciągłości kulturowej, w oparciu o zachowany średniowieczny układ lokacyjny, stanowiący w średniowieczu podstawę lokacji wielu innych miast, wypełniony obiektami zabytkowymi i zespołami z różnych okresów historycznych. Zasoby kulturowe nadają miastu prestiż i podnoszą jego atrakcyjność, są istotne dla rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza w kontekście położenia miasta na terenach o wysokich walorach krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, co predysponuje je do rozwoju różnorodnych form rekreacji i turystyki. Ważnym zadaniem, przed którym stoją władze miejskie i jego mieszkańcy to kontynuacja prac rewitalizacyjnych zespołu staromiejskiego oraz wyeksponowanie i promocja najbardziej wartościowych elementów miasta. Niezbędne jest wykorzystanie jego walorów w budowaniu atrakcyjnego wizerunku i praktycznych funkcji. Wymaga to kompleksowych działań rewaloryzacyjnych. 3

1.1. Cel opracowania programu opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna. 1.1.1. Cele wynikające z ustawy o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami. 1) włączenie problemu ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie zasad ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie ewentualnych procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie, zespołu staromiejskiego, poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zmierzających do podniesienia atrakcyjności zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z użytkowaniem tych obiektów; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. 1.1.2. Cele pozaustawowe. 1. Opieka, ochrona, aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe miasta, z zdążeniem do materialnej poprawy stanu zabytków, ich odbudowy, adaptacji i rewitalizacji celem wykorzystania potencjału wynikającego z posiadanego dziedzictwa kulturowego. 2. Planowe, konsekwentne oraz kompetentne realizowanie zadań samorządowych w zakresie ochrony zabytków. 3. Wykorzystanie walorów zabytkowych, jako czynnika wpływającego na rozwój gospodarczy miasta oraz powiązanie zadań służących ochronie wartości kulturowych ze strategią rozwoju społeczno-ekonomicznego miasta. 4. Realizowanie regionalnych i lokalnych projektów związanych z ochroną zabytków oraz krajobrazu kulturowego. 5. Dążenie do pełnej oceny stanu zasobów materialnego dziedzictwa kulturowego miasta Chełmno poprzez realizację prac nad aktualizacją dostępnej bazy informacyjnej o zabytkach miasta. 6. Integracja ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, przyrodniczego w dokumentach planistycznych. 7. Wypracowanie i wprowadzenie zasad ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego w planach zagospodarowania przestrzennego wraz ze standardami zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych oraz podniesienie standardów komunikacyjnych historycznych dzielnic. 8. Konsekwentna realizacja zagadnień ładu przestrzennego w strukturze urbanistycznej miasta. 9. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność przestrzeni miejskiej i zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych a także wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. 4

10. Prowadzenie działań w zakresie planowania przestrzennego oraz w gospodarce nieruchomościami. 11. Racjonalne wykorzystanie gminnych funduszy na prace ratownicze, konserwatorskie i dokumentacyjne przy obiektach o szczególnych wartościach zabytkowych. 12. Wspieranie lokalnych projektów związanych z opieką nad zabytkami i ich zagospodarowaniem adaptacją. 13. Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad estetyki i profilaktyki konserwatorskiej wraz z uświadamianiem odpowiedzialności za posiadane mienie zabytkowe. 14. Tworzenie - rozwijanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei opieki i ochrony zabytków z kształtowaniem postaw promujących działania chroniące zabytki jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości i tradycji. 1.2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami dla miasta Chełmna. Programy opieki nad zabytkami województw, powiatów i gmin są dokumentami o charakterze uzupełniającym w stosunku do innych aktów planowania. Głównym celem takiego programu jest określenie zadań, jakie winny być realizowane w zakresie będącym przedmiotem programu (ochrony i opieki nad zabytkami). Zadania te określone są w odniesieniu do całego regionu administracyjnego, jakim jest gmina, powiat czy województwo, a nie odnoszą się jedynie do władz danego regionu administracyjnego. Gminy zgodnie z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. Nr 16, poz. 95) w zakresie zadań własnych realizują sprawy dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 7 ust 1 pkt 9). Obowiązek sporządzenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami nakłada na gminę art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). Ustawa reguluje zasady ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji rządowej i samorządowej), formy finansowania opieki nad zabytkami i ich ewidencjonowania etc. 1.3. Program ochrony zabytków zawiera: - charakterystykę zasobów dziedzictwa kulturowego w mieście, - narzędzia opieki nad zabytkami, - dotychczasowe działania w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, - postulowane działa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, - instrumenty i źródła finansowania zadań. 1.4. Podstawowe definicje z zakresu opieki nad zabytkami. Badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego. Badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń. Badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich. 5

Dziedzictwo kulturowe - całość dorobku kulturowego tworząca środowisko kulturowe dokumentujące poczucie tożsamości człowieka manifestującej się ciągłością kulturową. Historyczny krajobraz kulturowy - krajobraz cenny z punktu widzenia ochrony dóbr kultury, np. tradycyjnego rozłogu pól, terenów historycznych kopalń, historycznych jednostek osadniczych i krajobrazów bitewnych. Obecnie postuluje się stworzenie systemu ochrony krajobrazu kulturowego (historycznego), którego instrumentami i instytucjami są: strefa ochrony konserwatorskiej, rezerwat kulturowy, park kulturowy. Historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych. Historyczny zespół budowlany - powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi. Krajobraz kulturowy powstał w wyniku wielowiekowego oddziaływania ludzi na środowisko przyrodnicze, które częściej było szkodliwe niż zharmonizowane, czego skutkiem są zaburzenia stosunków kulturowo-przyrodniczych i degradacja krajobrazu. Ochrona krajobrazu musi być kompleksowa i interdyscyplinarna, obejmując zarówno krajobraz kulturowy jak i naturalny. Rozróżniamy krajobraz kulturowy rolniczy, przemysłowy, miejski, historyczny a także krajobraz harmonijny lub zdewastowany. Krajobraz kulturowy zbliżony do naturalnego - ukształtowany i użytkowany przez człowieka, który cechuje roślinność zbliżona lub, w niektórych przypadkach, identyczna z roślinnością naturalnie rosnącą na danym obszarze. Krajobraz miejski - krajobraz obejmujący tereny zainwestowania miejskiego. Występuje w postaci krajobrazów zabytkowych i współczesnych, a odznacza się zabudową wysoką i zwartą. Krajobraz miejski, zabytkowy, posiada czytelny układ kompozycyjny. W system zabudowy miejskiej włączone są do niego urządzone tereny zieleni (ogrody, parki i inne ich odmiany tworzące systemy zieleni miejskiej, obecnie zw. systemem przyrodniczym miasta). Krajobrazowa strefa ochronna - w dotychczasowej praktyce ochrony krajobrazu stosowano podział na pięć charakterystycznych stref krajobrazu w ramach jego pełnego polskiego zasobu, wśród których trzy mieszczą się w kategorii stref ochronnych. Są to: strefa rezerwatowa, strefa parkowo-krajobrazowa i strefa krajobrazu chronionego. Otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do Rejestru Zabytków, w celu ochrony wartości widokowych zabytku. Park kulturowy - forma ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Powołuje się go uchwałą Rady Gminy. Pomnik Historii - szczególna forma ochrony najcenniejszych zabytków w Polsce. Tytuł Pomnika Historii może otrzymać zabytek nieruchomy o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, utrwalony w powszechnej świadomości i mający duże znaczenie dla dziedzictwa kulturowego Polski. 6

Pomniki przyrody - pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienie o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami. Prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań. Prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części oraz dokumentowanie tych działań. Program rewitalizacji - program wieloletnich działań w sferze przestrzennej, społecznej i ekonomicznej, prowadzący w okresie kilkunastoletnim do rewitalizacji terenu znajdującego się w stanie kryzysowym. Projekt rewitalizacji - realizowany na określonym terenie, będący częścią programu rewitalizacji, w ramach którego realizowane są zadania inwestycyjne, społeczne i ekonomiczne. Rewitalizacja - proces przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych, mający na celu wyprowadzenie terenu ze stanu kryzysowego i prowadzący do rozwoju. Zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów lub zabytek ruchomy, będący tym wytworem. Zabytek architektury - budowla historyczna, udostępniona do zwiedzania z zewnątrz lub wewnątrz. Nosi cechy określonego lub kilku stylów architektonicznych. Zabytek ruchomy - rzecz ruchoma, jej części lub zespół rzeczy ruchomych (np. rzeźba, ołtarz, obraz). 1.5. Organy ochrony zabytków: 1) Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego - w jego imieniu Generalny Konserwator Zabytków; 2) Wojewoda - w jego imieniu Wojewódzki Konserwator Zabytków. 1.6. Materiały wykorzystane przy opracowywaniu programu. 1.6.1. Opracowania na poziomie krajowym i wojewódzkim: - Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego do 2012 r. Plan Modernizacji 2020+, Toruń 2013, - Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2013-2016, Toruń 2013. 1.6.2. Opracowania na poziomie gminnym: - Strategia Rozwoju Miasta Chełmno - Plan rozwoju lokalnego - Strategia Rozwoju Turystyki Gminy Miasta Chełmna 7

- Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Chełmna na lata 2009 2015 - Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy miasta Chełmno, Chełmno 2008. 2.0. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 2.1. Założenia programowe krajowego programu opieki nad zabytkami. Opracowanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest ustawowym obowiązkiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W dostępnych dokumentach najważniejsze pod względem merytorycznym są zasady postępowania konserwatorskiego: 1) zasada primum non nocere; 2) zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych); 3) zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych); 4) zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco; 5) zasada czytelności i odróżnialności ingerencji; 6) zasada odwracalności metod i materiałów; 7) zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Zasady powyższe dotyczą i winny obowiązywać nie tylko konserwatorów zajmujących się technologiczną stroną restauracji dzieł sztuki, konserwatorów, architektów lub urbanistów, ale również pracowników urzędów konserwatorskich czy też pracowników samorządów, zwłaszcza w zakresie opiniowania i przyznawania środków na realizację programów i projektów związanych z ochroną zabytków. Działania ujęte w tezach krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami: 1) w zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami; 2) w zakresie działań o charakterze systemowym; 3) w zakresie systemu finansowania; 4) w zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania; 5) w zakresie kształcenia i edukacji; 6) w zakresie współpracy międzynarodowej. 2.2. Strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków. Strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków realizowane są w ramach Narodowego Programu Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego (NPK OZiDK) na lata 2004-2013. Program jest zgodny z istniejącym prawodawstwem polskim, w tym z Konstytucją RP, prawem dotyczącym organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej, ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, prawem autorskim, prawem regulującym podział administracyjny Polski i ustanawiającym kompetencje jednostek samorządu terytorialnego, istniejącym prawem gospodarczym i podatkowym oraz prawem europejskim. Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego jest zgodny z założeniami do Krajowego Programu Ochrony Zabytków, a działania ujęte w 8

programie są z nim komplementarne. Program ten jest także komplementarny wobec strategii rozwojowych przyjętych przez rząd RP, a w szczególności z Narodową Strategia Rozwoju Regionalnego, Narodowa Strategią Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich, Narodową Strategią Rozwoju Obszarów Wiejskich, Strategią Gospodarczą Rządu Przedsiębiorczość Rozwój Praca, a przez to z Narodowym Planem Rozwoju, przyjętym przez Radę Ministrów 14 stycznia 2003 r. Opieka i ochrona zabytków w Polsce integralnie związana jest z Narodową Strategią Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 i z Uzupełnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 oraz z Narodowym Programem Kultury Ochrona Zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 została przyjęta przez Rząd RP 21 września 2004 r. Zakres Strategii został podporządkowany głównie regionom, jako podstawowym jednostkom podziału terytorialnego. Celem strategicznym NSRK jest: - zrównoważony rozwój i wspieranie kultury w regionach, - intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Cele cząstkowe to miedzy innymi: - zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków, - modernizacja i rozbudowa infrastruktury kultury, - poprawa warunków działalności artystycznej. Cele cząstkowe realizowane są w ramach 5 obszarów priorytetowych, którym odpowiadają szczegółowo opisane w NSRK - Narodowe Programy Kultury, w tym Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013. Celami cząstkowymi programu są m.in.: - kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne, - zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, - promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego. NSRK zakwalifikowała się do pomocy finansowej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFOR) również jako narzędzie wdrażania Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego - Priorytet 3 ZPORR - Rozwój lokalny, Działanie 3.3 - Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe, Poddziałanie 3.3.1 - Rewitalizacja obszarów miejskich. W ramach Poddziałania 3.3.1 wspierane są projekty wynikające z Lokalnych Programów Rewitalizacji, realizowane w celu m.in.: - renowacji budynków o wartości architektonicznej i znaczeniu historycznym znajdujących się na rewitalizowanym terenie oraz ich adaptacja na cele gospodarcze, społeczne i kulturalne, - poprawy funkcjonalności struktury ruchu kołowego, ruchu pieszego i estetyki przestrzeni publicznych, - przebudowy lub remontów publicznej infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, - rekreacyjnych, kulturalnych i sportowych połączonych z działalnością gospodarczą, - tworzenia stref bezpieczeństwa i zapobiegania przestępczości w zagrożonych patologiami społecznymi obszarach miast. Przedsięwzięcia realizowane w ramach tego poddziałania mają na celu zachęcanie do rozwijania nowych form aktywności gospodarczej generujących miejsca pracy poprzez oferowanie infrastruktury do prowadzenia działalności dostosowanej do potrzeb nowych przedsiębiorstw. http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/narodowa_strategia_rozwoju_kultury.pdf, http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/050617nsrk-uzupelnienie.pdf 9

2.3. Krajowe uwarunkowania formalno-prawne i instytucjonalne funkcjonowania ochrony dóbr kultury. Podstawą prawną ochrony zabytków w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568), która reguluje zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa: formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji rządowej i samorządowej), formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania etc. Obowiązująca ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadziła również określone pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami. Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się w szeregu obowiązujących ustaw, w tym w: - ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568), - ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627), - ustawie z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079, Nr 100, poz. 1085, Nr 110, poz. 1189 i Nr 145, poz. 1623 z późn. zm.), - ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 z późn. zm.), - ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717), - ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2000 r. Nr 106, poz. 1126). 2.4. Program opieki nad zabytkami dla województwa kujawsko-pomorskiego tezy, wnioski. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2013-2016 przyjęty został uchwałą nr Nr XXXIV/601/13 Sejmiku Województwa Kujawsko- Pomorskiego z dnia 20 maja 2013 r. 2008 r., na podstawie art. 14 ust. 1 pkt 3 i art. 18 pkt 20 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.), art. 87 ust. 3 i 4ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). Przyjęty program prócz charakterystyki zasobów województwa kujawsko-pomorskiego określa główne kierunki działań w dziedzinie ochrony zabytków, odnosząc je do strategicznych celów determinujących całokształt rozwoju województwa. Program definiuje także podstawowe narzędzia niezbędne do realizacji programu opieki. Część postulatywna Programu dzieli się na dwie podstawowe części: działania w zakresie ochrony zabytków wynikające z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, które są praktyczną realizacją omówionych wcześniej narzędzi oraz działania pozaustawowe nakierowanie głównie na inicjatywy samorządowe zarówno w zakresie bezpośredniej opieki nad zabytkami (w tym wsparcie finansowe) jak i działania edukacyjne i popularyzatorskie. Postulowane działania dot. przede wszystkim ochrony cennego zespołu średniowiecznego uznanego za Pomnik Historii poprzez wspomagania działań rewaloryzacyjnych i rewitalizacyjnych zdegradowanych cennych obiektów i obszarów o znaczeniu historycznym; wspomaganie działań konserwatorsko restauracyjnych przy zabytkowych układach urbanistycznych. 10

3.0. Charakterystyka dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta Chełmno Panorama Chełmna według rysunku Georga Friedricha Steinera. 3.1. WAŻNIEJSZE DATY ZWIĄZANE z CHEŁMNEM ok. 15.000 lat p.n.e. ok. 4000-3000 lat p.n.e. VIII-IX w. - pierwsze ślady człowieka na ziemi chełmińskiej - początki osadnictwa na ziemi chełmińskiej - najstarsze Chełmno-osada na górze św. Wawrzyńca w Kałdusie, - Chełmno stolicą ziemi chełmińskiej, wchodzącej w skład Mazowsza. 1065 r. - pierwsza wzmianka o Chełmnie /jako osady na górze św. Wawrzyńca w Kałdusie/ nazwanym po łacinie Culmen w dokumencie wystawionym przez Bolesława Szczodrego dla Klasztoru Benedyktynów w Mogilnie 1216 r. - zniszczenie Chełmna przez Prusów 1222 r - nadanie grodu biskupowi Chrystianowi przez Konrada Mazowieckiego i podjęcie kolejnych prób chrystianizacji Prus przy pomocy książąt polskich. 1228-1230 r. - sprowadzenie na ziemię chełmińską przez Konrada Mazowieckiego rycerzy Zakonu Krzyżackiego 1232 r - zbudowanie przez Zakon Krzyżacki zamku i nowego miasta Chełmna w obecnym Starogrodzie. - zbudowanie przez Zakon Krzyżacki zamku i nowego miasta Chełmna w obecnym Starogrodzie. 28.12.1233 r. - nadanie miastu przywileju lokacyjnego tzw. "prawa chełmińskiego" (wzorca dla ponad 200 miast) 11

1243 r. - utworzenie diecezji chełmińskiej 1251 r. - odnowienie przywileju lokacyjnego poł. XIII w. - przeniesienie miasta przez Krzyżaków na obecne miejsce XIII/ XIV w. - okres wspaniałego rozkwitu miasta. Podstawą znaczenia i sławy Chełmna - handel tranzytowy XIII-XV w. - aktywna działalność przybyłych z zachodu kupców m.in. niemieckich, angielskich, holenderskich i duńskich 1286 r. - nadanie przywileju przez Władysława Łokietka dla kupców udających się na Ruś 1298 r. - nadanie przywileju targowego przez Zakon Krzyżacki od 1300-1443 r. - aktywny udział miasta w Związku Hanzeatyckim 1386 r. - nadanie przywileju papieskiego zezwalającego na założenie uniwersytetu od pocz. XIV - czynne Bractwo Artusowe w- 1422 r. XIV/XV w. - okres niezadowolenia wśród miast i rycerstwa w Państwie Zakonnym 1397 r. - powstanie: w "Towarzystwa Jaszczurczego 1440 r. - powstanie Związku Pruskiego" 1410 r - udział Chełmna w bitwie pod Grunwaldem pod Chorągwią Ziemi Chełmińskiej 1454-66 r. - wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim. Ziemia Chełmińska powraca do Polski. 1457-1479 r. - 22-letnia okupacja miasta przez zaciężnego krzyżackiego Bernarda Szumborskiego Do 1458 r. - funkcjonowanie Sądu Wyższego Prawa Chełmińskiego 1473 r. - założenie uczelni na poziomie wyższego gimnazjum tzw. Studium Particulare, później przekształconego w Akademię Chełmińską XV- XVIII w. - ustanowienie województwa chełmińskiego 1505 r. - Chełmno pod panowaniem biskupów chełmińskich XVI/XVIII w. - ogólny rozwój gospodarczy miasta, przybycie Szkotów i Holendrów 1567-1596 r. - przebudowa ratusza w stylu renesansowym 1649 r. - przeniesienie obrazu Matki Boskiej Bolesnej Chełmińskiej z Bramki do Fary 1676 r. - sprowadzenie księży misjonarzy 1694 r. - przybycie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo (popularnie zwanych szarytkami) XVIII w. - okres zubożenia miasta, spowodowany kolejnymi wojny: północną, sukcesyjną i siedmioletnią. 1708-1711 r. - miasto ogarnia zaraza, powodując znaczny spadek ludności. 1756-1779 r. - przekształcenie Akademii Chełmińskiej w filię Uniwersytetu Jagiellońskiego 1772 r. - na skutek I rozbioru Polski Chełmno pod zaborem pruskim 1776 r. - założenie na rozkaz Fryderyka II Szkoły Kadetów w celu germanizacji szlachty polskiej XIX w. - Chełmno - najsilniejszym ośrodkiem polskości na Pomorzu 1807-1815 r. - miasto w granicach Księstwa Warszawskiego 1837 r. - utworzenie Gimnazjum Chełmińskiego 1850 r. - powstanie gazety Nadwiślanin 1863 r. - napisanie przez Ignacy Danielewski pieśni Wisła - obecnego hejnału Chełmna 1885 r. - powstanie drukarni Walentego Fiałka 12

1880 r. - przeprowadzenie przez światowej sławy chirurg polski Ludwik Rydygier 1- szej na świecie operacji żołądka 1882 r. - uruchomienie miejskiej cegielni 1883 r. - zbudowanie połączenia kolejowego z Kornatowem (1912 r. - z Unisławiem) 22.01.1920 r. - wyzwolenie Chełmna przez wojsko polskie pod dow. gen. Józefa Hallera 01.09.1939 r. - wybuch II wojny światowej. Dokonanie przez Niemców masowych aresztowań i egzekucji ludności Chełmna i okolic 27.01.1945 r. - wyzwolenie miasta przez żołnierzy II Frontu Białoruskiego Od 1945 r. - ogólny rozwój gospodarczy miasta: powstanie zakładów przemysłowych, budowa nowoczesnych osiedli, rozwój szkolnictwa 1963 r. - wybudowanie mostu drogowego na Wiśle 1983 r. - powstanie Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Ratuszu 1992 r. - podpisanie układu partnerskiego pomiędzy Chełmnem a niemieckim miastem Hann.Münden 2001 r. - założenie fundacji Europejskie Centrum Wymiany Młodzieży im. Kurta Schumachera z siedzibą w wybudowanym kompleksie hotelowokonferencyjnym o tej samej nazwie 13.04.2005 r. - wpisanie zespołu staromiejskiego Chełmna na listę Pomników Historii Prezydenta RP Zespół obwarowań miejskich Zachowane niemal w pełnym obwodzie mury miejskie - długości 2270 m, których przebieg uwarunkowany został obrysem platformy, na której położone zostało miasto. Ceglane mury obronne wzniesiono od połowy XIII wieku do połowy XIV wieku w miejscu pierwotnych umocnień drewniano-ziemnych. W XIV-XVI wieku podwyższane i uzupełniane m.in. w 1563 roku nadaniem Zygmunta Augusta oraz po wojnach szwedzkich w 1678 roku. W II poł. XIX dla ułatwienia komunikacji miejskiej rozebrano 2 odcinki murów i 5 bram. Pod koniec XIX w. przeprowadzono również ich konserwację. W murach znajdowało się 25 lub 27 baszt, z których 17 zachowało się w pełni 6 we fragmentach. U wylotu głównych ulic miasta znajdowało się 7 bram. Od strony wschodniej, gdzie występuje teren nizinny zabezpieczone zostały fosą. Główny wjazd do miasta od strony północno - wschodniej prowadził przez Bramę Grudziądzką i w jej przedłużeniu ulicą Grudziądzką, zaś od południa znajdowała się Brama Tkacka (zwana też Sukienniczą) zamykająca ulicę Tkacką (ul. 22-Stycznia). Obie bramy położone były nad fosą i posiadały pierwotnie mosty zwodzone. Kolejne bramy to Toruńska (Brama Ducha Świętego), ważna brama tranzytowa, u wylotu ulicy Szkolnej - Brama Mostowa, na zachód - Brama Franciszkańska, zwana też Bramą Bosych (później Bramą Biskupią), ulicę Rybacką zamykała Brama Rybacka, natomiast ulicę Wodną - Brama Wodna ("Malowana"). Brama Grudziądzka (zwana dawniej Grubińską) jedna z bram, której nie rozebrano w XIX wieku. Zbudowana pod koniec XIII wieku, powiększona o przedbramie w XIV wieku, właściwa na rzucie zbliżonym do kwadratu mieści przejazd o półkolistej arkadzie. Około 1620 roku nadbudowano nad nią kaplicę zwaną "Na Bramce", związaną z kultem Matki 13

Boskiej Chełmińskiej. Kaplicę wieńczy szczyt manierystyczny z ok. 1620 roku z warsztatu niderlandzko - gdańskiego. Brama Merseburska znajduje się u wylotu dzisiejszej ulicy Dominikańskiej, w obrębie zespołu klasztornego, jest to prawdopodobnie najstarsza brama miejska, w XIV w. straciła na znaczeniu, została zamurowana i przeznaczona na kaplicę. Baszta Panieńska (al. 3 Maja) od 1999 roku stała się siedzibą "Zastępu Rycerskiego z Chełmna". Można w niej zobaczyć zdeponowany oręż rycerski, kopie broni średniowiecznej, chorągwie i proporce - własność prywatną i "Zastępu". Warto przy tej okazji szerzej zaprezentować Stowarzyszenie "Zastęp Rycerski z Chełmna". Do głównych celów swej działalności Zastęp zalicza poznanie i propagowanie: - historii Chełmna oraz ziemi chełmińskiej szczególnie jej średniowiecznego okresu, - tradycji i kultury rycerskiej a zwłaszcza historii rycerstwa tzw. "żywiołu polskiego" zamieszkującego ziemię chełmińską pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego. Celem Zastępu jest również promowanie miasta, jego walorów historycznych, architektonicznych i turystycznych oraz działalność na rzecz ochrony zabytków. Zastęp Rycerski z Chełmna uczestniczy w turniejach organizowanych na terenie całego kraju a także w inscenizacji historycznej na Polach Grunwaldu. Jest aktywnym członkiem Kapituły Rycerstwa Polskiego - organu honorowego ustalającego reguły i kodeks współczesnego rycerstwa. Jest organizatorem Turnieju Rycerskiego Bractw Zaprzyjaźnionych o "Złotą Jaszczurkę", w którym uczestniczy corocznie ponad 120 rycerzy reprezentujących 15 bractw z kraju. Podczas turnieju, na terenie Rycerskiej Osady Średniowiecznej przy ul. Kościelnej, odbywają się tradycyjne zmagania punktowe i nagradzane m.in. turniej walk pieszych, łuczniczy, oszczepniczy, na "machinach mistrza Pagińskiego", plebejski oraz inscenizacja oblężenia murów, próba ich zdobycia i bitwa. Baszta Prochowa Została wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku, w XV wieku została zamurowana i podwyższona. Służyła w średniowieczu jako magazyn sprzętu wojennego i miejsce wyrobu prochu. Po remoncie od 1977 do 1983 była tymczasową siedzibą Muzeum Regionalnego. Obecnie mieści się tu ekspozycja stała "Z pradziejów Chełmna i okolic" oraz skromna ekspozycja etnograficzna. Ratusz - Jeden z najpiękniejszych obiektów sztuki renesansowej w Polsce. Stanowił główny obiekt średniowiecznego rynku. Został wzniesiony w latach 1567-1572 w miejscu wcześniejszego ratusza zbudowanego w stylu gotyckim około 1298 roku. Wieżę wybudowano w latach 1584-1596, a barokowy hełm wykonany przez Krzysztofa Wagnera z Gdańska, pochodzi z 1721 roku. Ratusz jest wolno stojącym budynkiem, usytuowanym nieco na południowy - zachód od środka rynku. Zbudowany jest na planie prostokąta o wymiarach 13,20 x 22,70 m., wysokości około 47 metrów. Pierwotnie istniał tu gotycki ratusz o czym świadczą odkrywki dokonane podczas prac konserwatorsko -remontowych w latach 1956-1959. Pierwotny ratusz z XIII w. był jednopiętrowym budynkiem o wymiarach 10 x 13 m i wysokości 8 metrów, z wieżą, zegarem i z 2 dzwonami - radzieckim i miejskim. Posiadał kilka pomieszczeń: pomieszczenie dla wagi, archiwum, izbę rady miasta, izbę sądu 14

chełmińskiego zaś na pierwszym piętrze salę letnią reprezentacyjną. Obecna budowla z XVI wieku wchłonęła poprzedni budynek, została zapewne zbudowana w celu podniesienia rangi miasta jak i zapotrzebowania na pomieszczenia dla rozrastającej się władzy świeckiej spowodowanej rozwojem gospodarczym XVI-wiecznego miasta. Późnorenesansowa faktura zewnętrzna ratusza w swoim bogactwie zdobień bliska jest manieryzmowi z silnie italinizującym motywem attyki, w którą wbudowano w latach 1885-1887 drugie piętro wybijając pomiędzy jej kolumienkami rząd okien. Prace remontowe przy Ratuszu prowadzono w latach 1852, 1863, 1882, 1885-1887, 1956-1959, 1976-1983. Od 1983 roku czynne jest tu Muzeum Ziemi Chełmińskiej, mające profil regionalno - historyczny oraz Chełmińska Informacja Turystyczna. Stałe wystawy w muzeum to: "Dzieje Chełmna"oraz "Dr Ludwik Rydygier - światowej sławy chirurg polski". Placówka organizuje także w Sali Mieszczańskiej na drugim piętrze wystawy czasowe, koncerty i uroczystości państwowe. Dawny Cystersko - Benedyktyński Zespól Klasztorny Pierwszy klasztor cysterek na ziemiach polskich powstał w 1203 roku w Trzebnicy na Śląsku. W 1235 roku powstał konwent w Żarnowcu, a dopiero około roku 1266 cysterki zostały sprowadzone do Chełmna. W pierwszej połowie XV w. Cysterki opuściły klasztor, a w latach pomiędzy 1429 i 1438 objęły go benedyktynki. W 1579 r. do klasztoru wstąpiła wraz z kilkoma towarzyszkami Magdalena Mortęska, szybko osiągnęła godność ksieni, władała nim do 1631 roku. Zmieniła ona regułę polskich benedyktynek przekształcając zakon benedyktynek z kontemplacyjnego na nauczający. Stworzyła jako pierwsza szkolnictwo żeńskie w Polsce. Działalność Zakonu Benedyktynek została przerwana w 1821 roku, a od 1822 klasztor przejęły i prowadzą do dziś Siostry Miłosierdzia. Zespół klasztorny powstał na przełomie XIII i XIV wieku w pobliżu warowni krzyżackiej zwanej wieżą Mściwoja (Mestwina), przy murach miejskich, ponad stromą skarpą pradoliny Wisły. W skład kompleksu klasztornego wchodzą zabudowania szpitalne i klasztorne, ogrody oraz zlokalizowany wzdłuż północnego ciągu kościół. Duża przebudowa i rozbudowa zespołu klasztornego nastąpiła pod koniec XIX wieku. Do budynków klasztornych przylega od strony północno-zachodniej wieża Mściwoja (Mestwina) z początku XIII wieku. Ta pozostałość pierwotnej rezydencji komtura krzyżackiego, pełniąca także rolę strażnicy jest budowlą ceglaną, czworoboczną, z salą na piętrze nakrytą sklepieniem krzyżowo - żebrowym. Kościół św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (klasztorny) Kościół jest budowlą salową, dwukondygnacyjną. Podział na kondygnacje stanowi empora dla zakonnic, pokryta sklepieniem gwiaździstym. Na uwagę zasługuje kamienny portal południowy, z 1619 roku, pochodzenia niderlandzko - gdańskiego. We wnętrzu znajduje się odkryta w 1932 roku polichromia gotycka z połowy XIV wieku, płyta nagrobna Arnolda Lishorena z 1275 roku, wykonana z czarnego wapienia, wielki krucyfiks, dziś rzeźba Chrystusa w grobie z ok. 1380 roku. Z zabytków renesansowych, głównie manierystycznych wyróżniają się: parapet empory dla zakonnic, kilka zespołów stall z ok. 1597 roku, prospekt organowy z roku 1619 oraz ambona z 1597 roku. Pozostałe elementy wystroju kościoła to ołtarz główny barokowy oraz 15

ołtarze boczne z przełomu XVII i XVIII wieku. Bardzo cenne są również pochodzące z XVII wieku obrazy min. Pieta z kręgu Bartłomieja Strobla, portret ksieni Magdaleny Mortęskiej. Kościół p.w. Ducha Świętego Został zbudowany ok. 1280-1290 roku. Pierwotnie był kościołem szpitalnym prowadzonym przez zakon Duchaków, natomiast od 1694 roku należał do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. W 1828 roku został częściowo zamieniony na magazyn wojskowy. Przywrócono go do funkcji sakralnej na początku XX wieku. Jest to ceglany, salowy budynek z czworoboczną wieżą od strony zachodniej. Wnętrze pokryte jest pochodzącym z XVIII wieku sklepieniem kolebkowym. Na ścianach znajdują się polichromie gotyckie, odkryte podczas remontu w 1937 r., pochodzące z XIV i XV wieku. Ostatnia odnowa kościoła miała miejsce w 1995 roku. Kościół św. Ducha jest miejscem prezentacji dorobku Chorągwi Ziemi Chełmińskiej, która tak jak Stowarzyszenie "Zastęp Rycerski z Chełmna" popularyzuje idee rycerskie oraz tradycje średniowiecznej kultury rycerskiej, a także historyczne, kulturowe i turystyczne walory Chełmna i ziemi chełmińskiej. Kaplica św. Marcina Jest to najmłodszy zabytek gotycki Chełmna z ok. poł. XIV w. Budowla ceglana, salowa, zbudowana na rzucie prostokąta. Ciekawie prezentuje się elewacja frontowa. Odnawiana w latach 1936-1938 oraz 2005. Kościół p.w. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja (pofranciszkański) Kościół zbudowano dla sprowadzonego do Chełmna w 1258 r. zakonu franciszkańskiego, w rękach którego pozostawał do kasaty zakonu w 1806 roku. Budowa trwała przez XIII aż do XIV wieku, kiedy to nadano mu ostateczny kształt pseudobazyliki. W związku z postępem reformacji i zahamowaniem powołań ok. roku 1535 nastąpiła odnowa konwentu franciszkanów. W roku 1739 wykonano w kościele malowidła ścienne, a w1751 dobudowano nieistniejącą dziś kaplicę. W latach 1822-1828 kościół przekazano Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia, zaś od 1859 roku użytkowany był jako kościół gimnazjalny. Około roku 1859 wnętrze odrestaurowano w duchu neogotyckim. Kościół składa się z dwóch głównych części korpusu trójnawowego (długości 28 m) i prosto zamkniętego prezbiterium (długości 24 m). Sklepienie prezbiterium jest krzyżowo - żebrowe, zaś sklepienie korpusu - gwieździste. Bogate niegdyś wyposażenie wnętrza zostało przeniesione do innych kościołów, w XIX wieku kościół uzyskał neogotycki wystrój z ołtarzem, chórem i amboną. Budynki klasztorne, przylegające do północnej strony kościoła zostały rozebrane w pierwszej połowie XIX wieku. Kościół p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej (garnizonowy) Jest jedną z najmłodszych świątyń na terenie Chełmna. Wniesiona została w latach 1874-1875 z przeznaczeniem dla utworzonego wówczas stałego garnizonu pruskiego. Jest to kościół murowany z cegły, jednonawowy z krótkim prezbiterium i wieżą od frontu, którą wieńczą trójkątne szczyciki. Po odzyskaniu przez Chełmno niepodległości świątynia stała się kościołem garnizonowym dla stacjonującego w Chełmnie wojska polskiego. Tę funkcję pełni po dziś dzień. Obecne wyposażenie świątyni pochodzi w głównej mierze z XX wieku. Ciekawym jej elementem są 16

liczne tablice pamiątkowe poświęcone różnym formacjom wojskowym związanym z Chełmnem. Kościół p.w. św. Piotra i św. Pawła (podominikański) Zakon dominikanów przybył do Chełmna już po pierwszej lokacji w 1233 r., zaś na stałe osiedlił się około 1238 roku. Kasata zakonu nastąpiła z rozkazu władz pruskich w 1829 roku. W latach 1850-1945 świątynię przekazano w użytkowanie gminie ewangelickiej. Był to drugi zespół dominikański na ziemiach polskich. Ten gotycki, ceglany kościół wznoszony był w kilku fazach tj. od połowy XIII do końca XIV wieku. Druga połowa wieku XVII przyniosła podwyższenie ścian nawy głównej przekształcając kościół w bazylikę. Prezbiterium jest zamknięte wieloboczne z zachowanym sklepieniem krzyżowo - żebrowym i gwiaździstym w przęśle środkowym. Korpus podzielony jest czworobocznymi filarami na trzy nawy o nierównej szerokości. We wnętrzu znajdują się pochodzące z XIV wieku malowidła ścienne ze sceną Ukrzyżowania. Kościół posiadał bardzo bogaty wystrój wnętrz pochodzący z II połowy XVIII, głównie barokowy i rokokowy. Zachował się jedynie ołtarz główny, rokokowy oraz pochodzące z tego samego okresu stalle i ambona. Ponadto w kościele znajduje się gotycka ryta płyta nagrobna pierwszego biskupa chełmińskiego Henryka z XIV wieku Kościół pw. Wniebowzięcia NMP (kościół farny) Należy do grupy najstarszych i największych świątyń Pomorza Wschodniego. Jest dziełem architektury gotyckiej, a jednocześnie stał się w średniowieczu modelowym rozwiązaniem dla innych kościołów ziemi chełmińskiej i państwa krzyżackiego np. dla katedry w Królewcu. Zbudowany z fundacji Zakonu Krzyżackiego. Wzmiankowany w dokumencie lokacyjnym z 1233 roku, natomiast pierwszym wspomnianym proboszczem był Henryk z 1238 roku. Od XIII wieku przy kościele farnym działała szkoła miejska i istniała też biblioteka. W roku 1472 założono przy kościele "studium particulare" czyli szkołę na poziomie wyższego gimnazjum, a jej prowadzenie powierzono Braciom Wspólnego Życia z Zwolle w Niderlandach. W roku 1519 biskupi nadali farę Braciom podnosząc ją jednocześnie do rangi kolegiaty. Po roku 1649 świątynia stała się Sanktuarium Maryjnym. W latach 1676-1825 kościół znajdował się pod zarządem księży Misjonarzy, którzy w połowie XVIII wieku uruchomili przy nim drukarnię. W roku 1825 nastąpiła kasata Zgromadzenia ks. Misjonarzy. Lata 1883-1884 to okres restauracji i regotyzacji kościoła. Kolejna restauracja w latach 1925-1928 przyniosła odkrycie i rekonstrukcję malowideł ściennych z ok. 1400 roku. Początkowo kościół był drewniany. Ceglany wzniesiono w trzech etapach w latach 1280-1320. W 1501 roku dokończono budowę wieży północnej, nigdy nie ukończono jednak wieży południowej. Kościół farny jest budowlą ściśle orientowaną (tzn. na osi wschód-zachód) składającą się z wydłużonego, prosto zamkniętego prezbiterium, trójnawowego halowego korpusu oraz masywnej fasady zachodniej o dwóch nierównej wysokości wieżach. Na ścianach prezbiterium i naw bocznych znajdują się fragmenty polichromii gotyckich z ok. 1400 roku. Przy filarach ustawiono gotyckie rzeźby apostołów z ok. 1330-1340 roku, zaś w nawie północnej znajduje gotycka się płyta nagrobna Lamberta Longusa z 1319 roku. 17

Wystrój kościoła stanowi bogate wyposażenie renesansowe, barokowe i rokokowe. Na szczególną uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny, dzieło snycerza Macieja Rodte z lat 1708-1710, z obrazem Wniebowzięcia NMP. Cenne są również barokowe ołtarze boczne i rokokowe przy filarach (w jednym z nich przechowywane są jedyne w Polsce północnej relikwie św. Walentego), ambona oraz pochodzący z końca XVII wieku prospekt organowy. Przy prezbiterium znajdują się dwie kaplice: północna Matki Boskiej Chełmińskiej (dawna kaplica grobowa Niemojewskich), w 1649 roku umieszczono w niej otoczony kultem cudowny obraz Matki Boskiej Chełmińskiej oraz kaplica południowa Bożego Ciała przebudowana w latach 1685-1695 z barokowym ołtarzem i płaskorzeźbą przedstawiającą Ostatnią Wieczerzę. Budynek Urzędu Miasta Budynek dawnej siedziby Starostwa Powiatowego. Zbudowany na przełomie XIX/XX w. Interesująca forma architektoniczna tzw. "pruski mur" sprawia, że należy do niewielu zachowanych w tym stylu budynków w Chełmnie. Po reformie administracyjnej w 1975 roku stał się siedzibą Urzędu Miasta. Akademia Chełmińska, ul. Szkolna 6. W średniowiecznej Polsce od 1364 roku działał Uniwersytet Jagielloński. Chełmno dwukrotnie uzyskało przywilej ustanowienia uniwersytetu, co umożliwiło by powstanie drugiego takiego ośrodka na terenie Polski. Po raz pierwszy z nadania Papieża Urbana VI w1386 roku i po raz drugi w1434 roku z rąk Zygmunta Luksemburskiego, cesarza rzymskiego. Niestety, przeciwności losu uniemożliwiły realizację tych ambitnych planów. W 1473 roku powstało jednak Studium Particulare czyli wyższe gimnazjum. Prowadzone przez Braci Wspólnego Życia z Zwolle w Holandii. W niedługim czasie stało się najlepszym zakładem naukowym w Prusach Królewskich. Historycy twierdzą, że prawdopodobnie Mikołaj Kopernik był jednym z uczniów tej sławnej ówcześnie szkoły przed studiami na Uniwersytecie Krakowskim. Gimnazjum działało do 1530 roku. W 1554 roku gimnazjum zostało reaktywowane, a 1692 odnowiona szkoła stała się Akademią Chełmińską. W latach 1756-1779 Akademia uzyskała rangę 31 kolonii Uniwersytetu Jagiellońskiego z Krakowa. W wyniku I rozbioru Polski istnienie szkoły zostało zagrożone. Do jej ostatecznego zamknięcia doszło w 1818 roku. Budynek Akademii jest obecnie siedzibą Gimnazjum nr 1. Gimnazjum Mówiąc o szkolnictwie chełmińskim okresu zaboru, po upadku Akademii Chełmińskiej, trzeba mieć na uwadze przede wszystkim działające od 1837 roku Gimnazjum Chełmińskie, które stało się rozsadnikiem polskości, jak najbardziej spolonizowany zakład wśród szkół średnich na Pomorzu. Podjęto walkę o język polski dla tej szkoły. Od 1840 roku uczyli tacy wybitni profesorowie jak: Dr Wojciech Łożyński, ks. Antoni Knast oraz filolog i naukowiec Stanisław Węclewski. Natomiast spośród wybitnych wychowanków należy wymienić: Ludwik Rydygiera, Stanisława Kujota czy już z początkiem XX wieku Kurta Schumachera. Żywioł polski w gimnazjum miał silne poparcie materialne i moralne w społeczeństwie oraz w działalności założonego w Chełmnie w 1848 roku Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Prus Zachodnich. Towarzystwo to w okresie niewoli pruskiej wspierało ok. 500 stypendystów. Ostatnie lata XIX wieku to okres 18

kształtowania się Gimnazjum tajnych organizacji samokształceniowych ( w związku z ograniczeniem nauki języka polskiego). Już w roku 1838/1839 ukształtowała się w Gimnazjum organizacja pod nazwą Polonia a w latach 50 tych Zan. Po 1871 roku istniały dwie organizacje: Mickiewicz i Tomasz Zan. Połączyły się one w Towarzystwo Filomatów po 1880 roku za sprawą filomaty Stefana Łaszewskiego, późniejszego pierwszego wojewody pomorskiego. Koszary Korpusu Kadetów nr 2 (Koszary Fryderycjańskie), ul. 22 Stycznia 16 Zbudowane w 1776 r. dla założonego, w celu germanizacji młodzieży szlacheckiej przez Fryderyka II, Korpusu Kadetów. Budynki koszar powstały na miejscu gotyckiej zabudowy mieszczańskiej w stylu barokowo - klasycystycznym. W kompleksie koszar znajduje się budynek Szkoły Kadetów zbudowany do 1829 r. Wieża ciśnień Mierząca 31,26 m neogotycka wieża ciśnień usytuowana jest na ulicy Dominikańskiej. Intensywny rozwój Chełmna, w II połowie XIX w. spowodował większe zapotrzebowanie na wodę, a także potrzebę tłoczenie jej na coraz wyższe kondygnacje, wobec tego 28 maja 1898 r. władze miasta uchwaliły budowę nowej wieży ciśnień. Budowę wieży rozpoczęto 1 września 1898 roku. 13 kwietnia 1899 r. w szczycie wieży, umieszczono w cynowej puszce akt erekcyjny zaopatrzony w pieczęć opłatkową miasta Chełmna oraz monetę 10 fenigów. 31 lipca 1984 r. puszka zostało odnaleziona i przekazana do Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Wieża ciśnień funkcjonowała dla potrzeb miasta aż do połowy lat 80 tych XX wieku. 19

3.1. Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków województwa kujawskopomorskiego (rejestr A) Lp. Adres Obiekt Czas powstania Rejestr zabytków 1 Chełmno Układ urbanistyczny zespołu 1250-1251 - poł. XV w staromiejskiego 30.04.1953 - A/1513 2 Chełmno Ratusz k. XIII w, rozbudowa 1567-1572, przebudowa 1884-1887 27.08.1929 - A/573 3 Chełmno Mury obronne z 5 wieżami 2 poł. XIII w., do k. XIV 18.10.1934 A/1379/1 i Brama Grudziądzką 18.10.1934 A/1378/2 4 Chełmno 3 Maja Kościół ewangelicki garnizonowy 1874-75 r. 14.03.2000 - A/19 5 Chełmno 3 Maja 2 Sala ćwiczeń korpusu kadetów, 1830, nadbudowa 1888 r. tzw. Arsenał 23.09.1978 - A/259 6 Chełmno 22 Stycznia 16 Koszary fryderykowskie XVIII w. 30.11.1929 - A/1610 7 Chełmno Biskupia 12 Kościół pofranciszkański p.w. śś. 3 ćw. XIII w.; 3 ćw. XIV w.; Jakuba i Mikołaja 1751 r. 10.12.1929 - A/391 8 Chełmno Biskupia 23 tzw. kuźnia ob. w Zespole Szkół nr 2 im. A. Mickiewicza ok. 1906 r. 28.04.2011 - A/1587/3 9 Chełmno Dominikańska 13 Kamienica czynszowa 1900 18.11.2009 - A/1541 10 Chełmno Dominikańska 35 Królewskie katolickie gimnazjum, 1862-1866 r państwowe gimnazjum męskie 12.12.2007 - A/1341/1-3 11 Chełmno Dominikańska 38 konwikt - piwnice oraz elewacje frontowe XV-XVI w.; 1865-1869 26.04.2013 - A/1632/1-2 12 Chełmno Dominikańska 40 Skrzydło północne zabudowania 3 ćw. XIII w.; 1 poł. XIV w.; 17.12.1929 - A/416 klasztorne po benedyktynkach XVI/XVII w.; 1888-1895 r. 13 Chełmno Dominikańska 40 Dom św. Józefa w zespole 1897-1898 r. 04.01.2007 - A/1264/1 zabudowań Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 14 Chełmno Dominikańska 40 Dom św. Wincentego oddział 1905 r. 04.01.2007 - A/1264/2 chirurgiczny szpitala w zespole zabudowań Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 15 Chełmno Dominikańska 40 Oddział szpitala zakaźnego "dom 1914 r. 04.01.2007 - A/1264/3 ogrodowy" w zespole zabudowań Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 16 Chełmno Dominikańska 40 Kościół p.w. śś. Jana Chrzciciela i po 1270 r.; ok. 1310-20; 1330; 17.12.1929 - A/416 Jana Ewangelisty zabudowania XVI/XVII w. klasztorne po benedyktynkach 17 Chełmno Dominikańska 40 Skrzydło południowe 1897-99 r. 17.12.1929 - A/416 zabudowania klasztorne po benedyktynkach 18 Chełmno Dominikańska 40 dom ogrodowy z cieplarnią, 1897 i 1916 r. 02.06.2008 - A/1363/1-5 obecnie mieszkalny tzw. "Ora et Labora " w zespole zabudowań Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 19 Chełmno Dominikańska 40 budynek gospodarczy z piekarnią 1872 r. 02.06.2008 - A/1363/1-5 ob. Archiwum z częścią mieszkalną w zespole klasztornym cysterek 20 Chełmno Dominikańska 40 Pralnia z łącznikiem w zespole 1910 r. 02.06.2008 - A/1363/1-5 zabudowań Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 21 Chełmno Dominikańska 40 Kostnica w zespole zabudowań ok. 1927 r. 02.06.2008 - A/1363/1-5 Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia 22 Chełmno Dominikańska 41 Ogrodzenia w zespole zabudowań 1898-1910 r.; 2 poł. XIX w- 02.06.2008 - A/1363/1-5 Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia pocz. XX w ; 23 Chełmno Dominikańska 40 Skrzydło wschodnie zabudowania 3/4 ćw. XIII w.; 1571 r.; 1862; 17.12.1929 - A/416 klasztorne po benedyktynkach 1898 r. 24 25 Chełmno Dominikańska 40 Skrzydło zachodnie zabudowania XIII w.; 1851 r.; 1822r; 1883 klasztorne po benedyktynkach r.; XIX w. 17.12.1929 - A/416 26 Chełmno Franciszkańska Kościół farny p.w. Wniebowzięcia 1280-1320 r., wieża około NMP 1333 r. 30.11.1929 - A/392 27 Chełmno Grudziądzka 13 Budynek z oficyną 1902 r. 26.06.1992 - A/155 28 Chełmno Grudziądzka 17 Budynek z oficyną 1902 r. 26.06.1992-629/A 29 Chełmno Grudziądzka 32 Dom mieszkalny XV-XVI w., przebud. 1801 i 1906 r. 14.12.1993 - A/645/1-2 20