dr hab. Michał Gradziński Instytut Nauk Geologicznych UJ Recenzja osiągnięcia naukowego będącego podstawą wszczęcia postępowania habilitacyjnego i pozostałych osiągnięć naukowych dr. Andrzeja Kaima Charakterystyka i ocena osiągnięcia będącego podstawą wszczęcia postępowania habilitacyjnego; Ekosystemy chemosyntetyczne i ich zapis kopalny Dr Andrzej Kaim przedłożył do oceny zestaw składający się z 13 artykułów naukowych opublikowanych w latach 2007 2012. Ich tematyką jest szerokie spektrum zagadnień dotyczących zespołów bentosowych rozwiniętych: (i) na zatopionych kłodach drewna (2 prace), (ii) na szkieletach wielkich kredowych gadów morskich (2 prace), (iii) w sąsiedztwie źródeł węglowodorowych (8 prac), (iv) w pobliżu wypływów hydrotermalnych (1 praca). Dwanaście prac jest napisanych we współautorstwie, a jedna jest pracą samodzielną. W przypadku prac współautorskich przedłożone oświadczenia współautorów (w formie zeskanowanej na CD) są spójne z wykazanym udziałem procentowym i charakterem wkładu prac habilitanta w poszczególne prace. W samodzielnej pracy (Kaim, 2011) habilitant wykazał odmienność badanych zespołów bentosowych zasiedlających zatopione kłody jurajskich drewien z klastycznych osadów batonu z Gnaszyna (obecnie dzielnica Częstochowy) od analogicznych zespołów znanych z osadów kredowych i młodszych. Odmienność ta sprowadza się głównie do braku drewnojadów z grupy świdraków (małży z rodzin Teredinidae i Xylophagainidae) w badanych zespołach. Na podstawie analizy zależności troficznych badanego zespołu fauny w kontekście cech geochemicznych osadu goszczącego habilitant uzasadnił tezę, że brak świdraków decydował o nie rozwinięciu się typowych zespołów chemosyntetycznych, których trofizm oparty jest o maty bakteryjne utleniające siarkę. W pracy Schneider i Kaim (2012) habilitant wraz ze współautorem opracowali hiatelidy z omawianych zespołów bentosowych, będące jednymi z najstarszych przedstawicieli tej grupy, i wykazali podobieństwo budowy muszli badanych okazów ze współczesnymi przedstawicielami 1
Hiatella. Ponadto stwierdzili, że hiatellidy są konserwatywną rodziną małży, która nie uległa zasadniczym przemianom od czasu mezozoiku. Dwie spośród przedłożonych prac dotyczą zespołów bentosowych rozwiniętych na szkieletach wielkich kręgowców morskich. W pierwszej z tych prac (Kaim et al., 2008) habilitant wraz z czwórką współautorów opisali pierwsze mezozoiczne zespoły tego typu związane ze szkieletami turońskich i koniackich pleziozaurów z Hokkaido. Wykazali oni, że na kościach gadów był rozwinięty zespół chemosyntetyczny oparty o bakterie utleniające siarkowodór powstający na drodze anaerobowej redukcji siarczanów. Ponadto zwrócili uwagę na podobieństwo tego zespołu do zespołów zasiedlających równowiekowe wysięki węglowodorów, wskazali na możliwość migracji faun pomiędzy tymi niezwykle specyficznymi (mikro)środowiskami i zasugerowali rolę szkieletów wielkich gadów dla migracji faun zasiedlających wysięki węglowodorów. Druga z prac dotycząca bentosu rozwiniętego na kościach kręgowców (Johnson et al., 2010) omawia współczesny, nowy dla wiedzy rodzaj Rubispyra stwierdzony w zatoce Monterey. Habilitant brał udział w badaniach filogenetycznych nowego rodzaju i na podstawie analizy muszli wskazał jego możliwych kopalnych przodków. Trzon przedłożonych do oceny prac dotyczy zespołów bentosowych zasiedlających podmorskie wysięki węglowodorów (hydrocarbon seeps). Habilitant był członkiem międzynarodowych, interdyscyplinarnych zespołów badających osady takich wysięków przede wszystkim z Japonii jak również z Antarktydy i Kalifornii. Badania były głównie skoncentrowane na analizie zespołów bentosowych zasiedlających te wysięki, która to analiza była przeprowadzana w szerokim aspekcie środowiskowym. W pracy Jenkins et al. (2007a) habilitant wraz ze współautorami wskazali na przestrzenne rozmieszczenie fauny bentosowej w osadach stanowiska Yasukawa (Hokkaido) i powiązali go z gradientem koncentracji metanu i najprawdopodobniej także siarkowodoru. Wykazali oni, że zespoły zdominowane przez ślimaki zasiedlały centralną część wysięku, podczas gdy zespoły małżowe w części peryferyczne. Zmianie zespołów fauny towarzyszy spadek zawartości węglanu wapnia w osadzie goszczącym. W kolejnej pracy dotyczącej tego samego stanowiska jak również pobliskiego stanowiska Omagari (Jenkins et al., 2007b) habilitant wraz ze współautorami szczegółowo zrekonstruowali rozmieszczenie fauny bentosowej, wskazali że powszechne w badanych osadach ślimaki z rodzaju Serradonta zasiedlały rurki wieloszczetów, czyli realizowały zbliżoną strategię do dzisiejszych przedstawicieli tego gatunku. Natomiast równie powszechne ślimaki z rodzaju Bathyacmaea wykorzystywały różnego typu mniejszej 2
wielkości twarde elementy podłoża. Powyższa zależność ekologiczna ograniczała rozprzestrzenienie rodzaju Serradonta. Ślimaki z osadów kopalnych wysięków węglowodorów były również przedmiotem kolejnej pracy (Kaim et al., 2008). Autorzy wykazali podobieństwa i różnice pomiędzy zespołami bentosowymi zasiedlającymi współczesne wysięki a badanymi zespołami kopalnymi. Główną różnicą jest obecność w zespołach kopalnych ślimaków z nowego dla wiedzy gatunku Hokkaidokoncha. Autorzy udokumentowali ze stanowiska Kanajirisawa najstarszych przedstawicieli Provannidae. W obszernej pracy Habilitant i współautorzy (Kaim et al., 2009) porównali zespoły ślimaków z opracowywanych stanowisk na Hokkaido ze stanowiskami młodszymi (pokredowymi) i wykazali ich znaczne podobieństwo. Jednocześnie podkreślają, że jedynym istotnym elementem wspólnym między badanymi zespołami a zespołami starszymi, pochodzącymi z przełomu jury i kredy, jest występowanie hokkaidokonchidów. Autorzy postawili ponadto hipotezę o łączności zespołów zasiedlających w morzach kredowych wysięki węglowodorów, szkielety kręgowców i kłody drewien. Opisowi najmłodszego, jedynego po wczesnokredowego, monogatunkowego zespołu ramienionogów zasiedlającego wysięki węglowodorów jest poświęcona kolejna praca Habilitanta i współautorów (Kaim et al., 2010). W pracy jest postulowana zależność pomiędzy ekspansją małży a zanikiem ramienionogów w zespołach zasiedlających wysięki węglowodorów. Kolejne dwie prace dotyczą osadów podmorskich wysięków z Antarktydy (wyspa Alexandra) (Kaim & Kelly, 2009) i Kalifornii (Jenkins et al., 2013). W pierwszej z tych prac Habilitant wraz ze współautorem dokumentują jurajskie zespoły chemosyntetyczne podobne do opisywanych wcześniej z kredy Japonii. Na tej podstawie stawiają tezę o szerokim rozprzestrzenieniu takich zespołów już przed jurą późną. W drugiej autorzy zanalizowali małże z rodzaju Caspiconcha z jury górnej i kredy dolnej i na tej podstawie wykazali przynależność tego rodzaju do rodziny Kalenteridae. Stwierdzili oni, że po wymarciu tego gatunku zespoły epifaunalne zasiedliły podmorskie wysięki węglowodorów dopiero w eocenie i były to zespoły odmienne, bo złożone z omułków Bathymodiolus. Z kolei w pracy Kaim i Schneider (2012) autorzy zrekonstruowali ontogenezę enigmatycznego małża Myoconcha crassa i wskazali na jego związek z zasiedlającym wysięki węglowodorów małżem Caspiconcha. Ostatnia z prac przedłożonych do oceny (Kaim et al. 2012) dotyczy plioceńskich ślimaków Kaneconcha knorri (również nowy dla wiedzy rodzaj i gatunek). Habilitant wraz ze 3
współautorami opowiadają się za związkiem tych ślimaków z aktywnością hydrotermalną, wykazują ich przynależność do provanidów, a następnie rekonstruują rozprzestrzenienie tej rodziny oraz przedstawiają uwagi o jej filogenezie. Znaczenie naukowe powyższych artykułów jest bez najmniejszej wątpliwości doniosłe, a wkład dr. Kaima w ich powstanie znaczący, co wyraża się udziałem procentowym jak i merytorycznym. W ocenianych artykułach w sposób kompleksowy i systematyczny analizowane są kopalne zespoły bentosowe, głównie z wysięków węglowodorowych, a przedstawiane wnioski należą do pionierskich na tym polu. Zakres badań jest bardzo szeroki, od badań taksonomicznych, głównie ślimaków, poprzez różnorakie analizy ekologiczne, po rekonstrukcje rozmieszczenia paleogeograficznego i odtworzenie filogenezy poszczególnych grup fauny. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że wszystkie artykuły zostały opublikowane w czołowych czasopismach paleontologicznych indeksowanych w Web of Science, a współczynnik oddziaływania (IF) tych czasopism jest znaczący i mieści się od 1.067 do 3.114. O znaczeniu powyższych artykułów świadczą również ich stosunkowo liczne cytowania. Oceniane artykuły są świetnym przykładem badań naukowych uprawianych na wysokim, międzynarodowym poziomie. Udział Habilitanta w tych badaniach dowodzi jego dojrzałości naukowej, opanowaniu warsztatu badawczego i umiejętności nawiązywania owocnej współpracy z najwybitniejszymi w skali światowej specjalistami. Dzięki tej współpracy Habilitant sam stał się uznanym specjalistą, zwłaszcza w dziedzinie paleoekologii i tafonomii mięczaków, i jest bez wątpienia rozpoznawalny w nauce światowej. Jedynym mankamentem przedłożonego do oceny zestawu prac jest ilość prac wchodzących w jego skład (13 prac), co odbija się niewątpliwie na mniejszej zwartości tematycznej całego zestawu. Opisywane jurajskie zespoły zasiedlające zatopione kłody drewna nie są bowiem zespołami chemosyntetycznymi, co dowodnie wykazał sam Habilitant. Niemniej jednak wnioski płynące z badań tych zespołów rzutują na zrozumienie ewolucji zespołów chemosyntetycznych. Habilitant mógł pozwolić sobie na złożenie aż tylu prac będąc w komfortowej sytuacji swoistego embarras de richesse, gdyż pozostały dorobek omówiony poniżej jest pomimo wyłączenia wspomnianych 13 prac niezwykle obfity. Ocena pozostałego dorobku i aktywności naukowej habilitanta Jak zaznaczono powyżej pozostały dorobek dr. Kaima jest również bardzo znaczący. Składa się na niego 31 prac, z czego 20 opublikowanych w czasopismach indeksowych (np. 4
3Palaeo, Cretaceous Research, Facies, Palaeontology, Acta Palaeontologica Polonica, Acta Geologica Polonica). Zaznaczyć trzeba, że aż 19 z tych prac zostało opublikowanych po uzyskaniu stopnia doktora. Wkład Habilitanta w powstanie powyższych prac jest istotny, co jest wyrażone zarówno udziałem procentowym jak i charakterem jego udziału merytorycznego (na przykład zbieranie i opracowanie materiału, napisanie dyskusji w wielu pracach). Tematyka prac jest szeroka, aczkolwiek znaczna część z nich dotyczy kopalnej fauny ślimaków. Publikacje Habilitanta dowodzą systematycznego i konsekwentnego rozwoju jego zainteresowań naukowych i intensyfikacji aktywności zawodowej. Manifestuje się to wyraźnym wzrostem liczby prac publikowanych rocznie, aż do pięciu prac w 2012 r. (nie licząc trzech dalszych zaliczonych do osiągnięcia naukowego będącego podstawą wszczęcia postępowania habilitacyjnego). O znaczącej pozycji zawodowej dr. Kaima, poza publikowanymi pracami, świadczą również parametry naukometryczne, to jest bardzo duża ilość cytacji w Web of Science (387 wraz z autocytacjami), wysoki indeks Hirscha (12) oraz sumaryczny współczynnik oddziaływania czasopism, w których prace Habilitanta były publikowane wynoszący ponad 45. Pozycji tej dowodzi także udział w realizacji licznych grantów, powierzanie Habilitantowi funkcji recenzenta przez różnorakie czasopisma naukowe z całego świata, w tym tak renomowane jak Geology, a także recenzowanie przez niego prac doktorskich za granicą i opiniowanie projektów badawczych dla polskich i zagranicznych agencji grantowych. Nadmienić trzeba, że Habilitant był beneficjentem międzynarodowych programów stypendialnych, między innymi Japan Society for Promotion of Science i Alexander von Humboldt Stiftung, a także stypendiów krajowych (Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i Polskiego Towarzystwa Geologicznego). Za swoją działalność naukową otrzymywał różnorakie wyróżnienia. Na podkreślenie zasługuje też udział dr. Kaima w redakcji prestiżowego czasopisma naukowego Acta Palaeontologica Polonica, gdzie pełnił funkcje Assistant Editor w latach 2005-2011, a obecnie jest Associate Editor. Na tle pozostałych dokonań najsłabiej prezentują się osiągnięcia dydaktyczne dr. Kaima. Prowadził on wykłady dla studium doktoranckiego w jego macierzystej jednostce Instytucie Paleobiologii PAN i w ramach Malacological Course na Ludwig-Maximilians- Universität w Monachium. Taka sytuacja jest jednak usprawiedliwiona praca poza szkolnictwem wyższym i formalnymi przeszkodami prowadzenia prac doktorskich obowiązującymi do 2011 r. Powyższy niedostatek Habilitant z nawiązką wyrównuje swoją bardzo aktywną działalnością naukową, która byłaby trudna od realizowania w takim wymiarze dla osoby zatrudnionej w szkolnictwie wyższym. 5
Podsumowanie Po szczegółowej analizie składającego się z 13 artykułów osiągnięcia naukowego Ekosystemy chemosyntetyczne i ich zapis kopalny będącego podstawą wszczęcia przewodu habilitacyjnego, a także analizie pozostałego dorobku naukowego i aktywności naukowej stwierdzam, że Habilitant dr Andrzej Kaim jest w pełni ukształtowanym badaczem o bardzo wysokich kwalifikacjach, a jego osiągnięcia wnoszą bardzo znaczący wkład w rozwój paleoekologii i tafonomii oraz w całej pełni spełniają warunki określone w Ustawie o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki. Z pełnym przekonaniem stawiam zatem wniosek o dopuszczenie Habilitanta do przeprowadzenia dalszego postępowania zgodnie z obowiązującymi przepisami. 6