DAWNE GUZIKI POLSKIE Jest to dosłowny tekst, wraz z rysunkami, pochodzący broszury "DAWNE GUZIKI POLSKIE " napisanej przez Wal. Bag. wydanej w Krakowie w 1899 roku nakładem Towarzystwa Numizmatycznego. Kolekcyonowanie jakichkolwiekby przedmiotów bezsprzecznie przynosi pożytek jeżeli tylko takie kolekcyonowanie nie jest maniactwem, lecz ma na celu w następstwie opracowanie przedmiotu naukowo. I tak zbieramy dawne guziki polskie. Zdawałoby się, że dzieciństwem jest zbierać guziki do czego podobna kolekcya może posłużyć?, czego nauczyć? Otóż obecnie chcemy wykazać, że i zbieranie guzików również przynosi pożytek, mianowicie jak w danym razie, odtworzy część umundurowań byłych wojsk polskich. Wiadomem jest, że mundury b. wojska po1skiego na1eżą dzisiaj do rzeczy bardzo rzadkich i prawdopodobnie nie moglibyśmy zebrać całości, nawet gdybyśmy mogli zgromadzić wszystkie mundury rozrzucone po muzeach lub zbiorach prywatnych. Malarz lub historyograf musi się posiłkować albo przepisami form, lub starymi portretami, albo t. p. podręcznikami. które, opisując mundury i ich barwy, dość często zaznaczają tylko kolor guzików, lecz o wyobrażeniach spotykanych na nich, milczą. Chcąc zapełnić tę lukę w historyi uzbrojeń b. wojska polskiego. na podstawie źródeł drukowanych, których spis podajemy niżej i zbiorów guzików, przystępujemy do niniejszej próbnej pracy. Jesteśmy z góry przekonani, że praca ta nie jest kompletną, a jako pierwszą w naszej literaturze uważamy za próbną, ponieważ wiele w niej znajdzie się braków i niedokładności, za które naprzód łaskawego czytelnika przepraszamy, prosząc o pobłażliwość. Jednocześnie zaś zwracamy się z prośbą do pp. zbieraczy guzików o łaskawe nadsyłanie nam dokładnych wycisków z guzików gdyby w zbiorze którego bądź znalazł się jaki nieobjęty w niniejszej naszej pracy, lub swoich spostrzeżeń, albo też wiadomości źródłowych. Mamy nadzieję, że zbieracze nie pozostaną głuchymi i zadośćuczynią naszej prośbie tak, że z czasem po zapełnieniu luk i braków wydamy całość, jeżeli nie zupełną jeszcze, to w każdym razie więcej zaokrągloną. Przy opracowaniu niniejszem, posiłkowaliśmy się http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (1 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
następującymi podręcznikami i dziełami: Korzon T. «Dzieje wewnętrzne Polski za Stanisława Augusta». Warszawa 1897 8. Twardowski B. «Wojsko polskie Kościuszki 1894 r.» Poznań 1894, str. 90. tabl. XXI. «Przepisy ubiorów dla woysk i administracyów wojennych Ks. Warszawskiego» w Warszawie roku 1810, fol. 1. w drukarni Wiktora Dąbrowskiego. «Kalendarzyk Polityczny» na r. 1812, str. 72. Wreszcie «Rocznikami Wojskowymi». Wojsko dawnej Polski aż do epoki sejmu czteroletniego składało się: a) Z pospolitego ruszenia, które stanowiła szlachta w swem własnem umundurowaniu składającem się z pancerzy. b) Piechoty, autoramentu zagranicznego i artyleryi, uzbrojonych na modłę niemiecką. c) Milicyi, osób prywatnych, noszących barwy swego pana. Postanowieniem sejmu czteroletniego powiększono armię i dano jej nowe umundurowanie o formach i barwach narodowych z guzikami białymi lub żółtymi, stosownie do szlif, jakie nosiły, z wyobrażeniem cyfry odnośnego regimentu. Po roku 1792, kiedy uchwały 3 maja zostały zniesione, a wojsko zmniejszone do minimum, zdaje się, że i z umundurowaniem wojska chciano powrócić do dawnych form, lecz czy brakło na to czasu, czy też dla jakich innych powodów przeprowadzić tego nie zdołano, ponieważ wojsko Kościuszki widzimy w mundurach według przepisów z roku 1789. Po ostatecznym upadku Rzpltej wojsko polskie zostało zniesione. Legie zaś polskie, na żołdzie francuskim, były uzbrojone na modłę francuską. Tak rzeczy stały do r. 1807, t. j. do ustanowienia Ks. Warszawskiego. Księstwo warszawskie. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (2 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
W r. 1807 na mocy pokoju ty1życkiego ustanowiono Księstwo Warszawskie z nową armią polską. Umundurowano ją na wzór armii francuskiej z zachowaniem barw narodowych. Do roku 1812 armia ta składała się z 17 pułków, artyleryi pieszej i konnej, batalionu saperów i korpusu weteranów i Inwalidów. Guziki tych mundurów nosiły numera pułków i były żółte, tylko jenerałowie, adjutanci, skład biura ministeryum wojny, dyrekcya żywności i korpus weteranów i inwalidów, nasiłv guziki białe. Przy mundurze było dwa rodzaje guzików, duże i małe; pierwsze noszono do zapinania kaftanów, drugie zaś do epoletów i przy rękawach. Charakterystyczną cechą, odróżniającą te guziki od późniejszych z czasu Królestwa Kongresowego, jest to, że nazwisko warszawskiego fabrykanta guzików Münchheimera zamieszczone bywa w owalu na stronie odwrotnej guzika «Münchheimer» albo «Münchheimer Vars». oprócz tego na1eży odnieść tutaj te guziki, które mają napis «Sam (Samuel) Minchheimer» lub też samo nazwisko Münchheimer, i na koniec do czasów księstwa należą wszystkie te, które stronę odwrotną mają gładką i nie są bite w cynie lub ołowiu. W r. 1812, po wzięciu Wilna, Napoleon rozkazał utworzyć nowych pięć pułków piechoty Nr 18, l9, 2O, 21 i 22 i cztery pułki jazdy Nr 17, 18, 19 i 20, Guziki dla tych pułków zaopatrzono kolejnymi numerami. Przyjrzyjrzyjmy się im: Dla Jenerałów. (Rys. 1). Guziki srebrne. S. g. ukoronowany orzeł polski, z berłem w prawej szponie a z jabłkiem w lewej. S. o. Napis owalny «Mvnchheimer Wars.» Dla adjutantów komenderujących, adjunktów sztabów, osób składających biura Ministeryum Wojny i Dyrekcyę żywności, guziki białe http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (3 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
(posrebrzane) z orłem. (Rys.2, 3, 4, 5). Rys. 2, ma po stronie odwrotnej napis: «Münchheimer Vars», umieszczony w owalu. Rys. 3. Napis wokoło: «Sam: (Samuel) Münchheimer w Warza:» (sic). Rys. 4. «Münchheimer w Warsza:» Na tych wszystkich typach jest rysunek orła odmienny. Rys. 5. Guzik mały. Ma w owalu napis po str. odwr.: «Münchheimer Warszaw». Adjutanci polowi. Guziki białe kuliste. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (4 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
a) Piechota: Guziki metalowe żółte, na których znajdują się robotą wypukłą Nra pułkom przepisane. b) Jazda: Kirasjerzy. Guziki metalowe żółte, płasko lane, z numerem pułku. Ułani. Guziki metalowe żółte gładkie z numerem pułku. (Od Rys. 6 do 16 włącznie). Rys. 6. Guzik pułku 1 go bez firmy. Duży. Rys. 7. Guzik pułku 2 go bez firmy. Duży. Rys. 8. Pułku 4-go, mały po stronie odwrotnej napis w owalu: «Münchheimer Warsz:». Rys. 9. Pułku 5 go, duży. Napis w owalu: «Münchheimer w Wars:». http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (5 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 10 i 11. Pułku 6 go, typ. 10 duży, 11 mały, oba te guziki mają po s. o. Napis w owalu «Münchheimer w Wars.» Rys. 12. Pułku 13, mały. Po s. o. «Münchheimer Vars: 594» Rys. 13. Pułku 14, mały. S. o. gładka. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (6 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 14. Pułku 16, mały. S. o. «Münchheimer w Warsza.» Rys. 15 i 16. Pułku 22. S. o. «Münchheimer w Wars». Nr (zatarty). Typ. 15 duży, 16 mały. Strzelcy konni. Guziki metalowe żółte, gładkie, okrągłowypukłe. Huzarzy. Gładkie (?) http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (7 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Artylerya piesza i Kompania Rzemieślicza. W przepisach powiedziano: Guziki metalowe żółte, na których wyrabiana bomba z płomieniem lub dwie armaty na krzyż. (Rys. 17). Rys. 17. Duży. Str. odwr. napis wokoło: «*Münchheimer w Warszaw:» http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (8 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Przy rozpatrywaniu licznych zbiorów nigdy się nam nie udało widzieć guzika żółtego z bombą samą lub też z dwiema armatami na krzyż, ale bez bomby, przeto przypuszczamy, iż wyraz «lub» użyty w przepisach, jest zamiast spójnika «i» przez omyłkę. Potwierdza to jeszcze i sam rysunek, umieszczony na końcu wyżej wspomnianych przepisów, który w niczem nie jest odmienny od przytoczonego przez nas rysunku. Korpus Inżynierów i Saperów. Kirys z hełmem, po bokach którego chorągwie i armaty. (Rys. 18). Korpus Weteranów i Inwalidów. Guziki metalowe białe, na których wypukło wyrabiany napis: «Weterani» (Rys. 19) lub «Inwalidy». Komendanci Placu. Guziki metalowe białe z wyrobionym wypukło naokoło laurem cienkim z napisem: <<Sztab Placow>> (Rys. 20). Inspektorowie popisów. Guziki metalowe żółte, na których znajdują się robotą wypukłą (en relief) snopek rzymski z dwiema chorągwiami, związanemi wieńcem dębowym. (Rys. 21). http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (9 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
W przepisach jest umieszczony rysunek, którego kopię daliśmy wyżej. Zachodzi jednak pewna niedokładność, porówywając go z opisem, gdzie powiedziano, iż na guzikach inspektorów popisów znajdować się ma snopek rzymski i dwie chorągwie, związane wieńcem dębowym; na rysunku zaś, jak widzimy, są dwie chorągwie i wieniec, natomiast brak snopka oprócz tego w tychże przepisach powiedziano, iż guziki mają być żółte, przeciwnie zaś te, które widzieliśmy po zbiorach, są białe. Czem to tłómaczyć, nie wiemy. Komisarze wojenni. Guziki metalowe żółte, na których znajduje się robotą wypukłą (en relief) snopek rzymski i dwa rogi obfitości związane wieńcem dębowym. (Rys. 22). Płatnicy. Guziki metalowe żółte, na których znajduje się robotą wypukłą jeden klucz w poprzek nad laurami położony. (Rys. 23). Urzędnicy zdrowia. Guziki metalowe żółte, na których znajduje się robotą wypukłą snopek z trzech lasek, okręcony wężem Epidaura, na snopku zaś zwierciadło roztropności, to związane jeszcze gałązką dębową. (Rys. 24). http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (10 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Członkowie szpitali wojskowych. Guziki metalowe żółte, na których wyrobiony laur z liścia oliwkowego z napisem w środku: «Szpitale Woyskowe». (Rys. 25). Królestwo Kongresowe. Jak wiadomo, po upadku Napoleona Kongres wiedeński w roku 1815 zniósł Księstwo Warszawskie, utworzywszy Królestwo Polskie. Aleksander I, cesarz Wszechrosyi i król Polski, mianował brata swego, Wielkiego k. Konstantego naczelnym wodzem wojska polskiego, które według postanowienia Kongresu składać się miało z 30.000 żołnierzy. Książe Konstanty wziął się czynnie do reorganizacyi wojska po Księstwie Warszawskim, tworząc nową armię polską. Uformowano 13 pułków piechoty, t. j. 8 pułków liniowych, 4 pułki strzelców, pułk gwardyi grenadierów i batalionu saperów. Jazdę podzielono na 9 pułków: 4 pułki ułanów, 4 pułki strzelców konnych, czyli szaserów i 1 pułk konnej gwardyi. Artylerya liczyła 106 armat. W umundurowaniach zatrzymano barwy narodowe, lecz guziki uległy pewnej zmianie, nawet co do swej formy. I tak, z orłami po większej części były wypukłe, gdy zaś wszystkie inne płaskie, kolor również uległ zmianie z żółtego na biały, z wyjątkiem artyleryi i kompanii: minerów, pontonierów, saperów i rzemieślniczej, którym pozostawiono kolor żółty. Być może, że zmiana w piechocie i kawaleryi guzików żółtych na białe miała na celu odróżnienie armii polskiej od rosyjskiej, która posiadała guziki żółte, z wyjątkiem korpusu litewskiego, który nie tylko, że miał guziki http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (11 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
białe, lecz i barwami swego munduru był bardzo zbliżony do polskiego. Guziki z obwódkami, które były za czasów Księstwa pozostawiono tylko oficerom, żołnierzom zaś, noszącym guziki białe, dano cynowe bez obwódek 1 ). Piechota liniowa nosiła na guzikach numera pułków, równie jak ułani i strzelcy. Charakterystyczną cechę guzików Królestwa kongresowego stanowi napis fabrykanta, umieszczany już teraz nie na owalu lecz naokoło uszka. Widocznie iż zapotrzebowania na wyrób guzików musiały się powiększyć, ponieważ oprócz starego Münchheimera pojawiają się w Warszawie nowi fabrykanci guzików: Münchheimer młodszy i starszy, Jedicke, Magnus i Mass, lecz i ci nie mogą podołać potrzebom, gdyż widzimy guziki i zagranicznych fabryk, mianowicie firmy: «Poniatowsky» czy «Poniatowski» w Londynie i «Birmingham». Produkcja guzików z tylu naraz fabryk krajowych i zagranicznych da się tłómaczyć tem, iż cała administracya i sądownictwo otrzymało nowe umundurowanie a więc musiano zaopatrzyć się w guziki nowej formy. Miejscowi fabrykanci woleli dostarczać guziki urzędnikom cywilnym, od których mogli więcej zarobić jako od osób prywatnych, aniżeli dostarczając hurtownie guziki dla wojska. Tę hipotezę nasunął nam fakt, że guziki wyrabiane przez firmy zagraniczne są po większej części wojskowe. Przejrzyjmy te guziki: Generałowie, adjutanci, sztab główny, sztab kwat. gen., oficerowie na reformie, korpus kadetów i administracya wojenna, mieli guziki białe (srebrne lub posrebrzane) z orłem. (Rys. 26 do 36). Rys. 26. Srebrny wypukły. S. o. «Zygmunt Münchheimer młodszy w Warsz» (w tarczy orzełek) w środku zaś, przy uszku u góry: «No (niżej) 599 na Tłomackim». http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (12 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 27. Napis wokoło: «Munchheimer starszy 558». Wypukły. Orzeł odmienny. Rys. 28. Guzik duży wypukły. Orzeł odmienny. S. o. napis wokoło «Minchheimer Junior War» (orzełek). Rys. 29. Wypukły. Orzeł odmienny. S. o. napis wokoło «K. Mass w Warszawie», w środku zaś nad uszkiem orzełek cesarsko królewski. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (13 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys.30. Wypukły. Orzeł odmienny. S. o. napis wokoło: «Poniatowski» (dwie gałązki). Rys. 31 Wypukły z naciągniętą srebrną blaszką. S. o. napis wokoło: «L: Jedieke Na Leszno (syrena) w Warsz:» U dołu Nr 654. Rys. 32. Guzik duży, płaski. S. o. napis wokoło: «Munchheimer starszy 593», w środku korona. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (14 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 33 Płaski. Orzeł odmienny. S. o. W otoku perełkowym napis «H. S. Magnus et Com. Fab: Warsz:» w środku zaś orzeł, niżej dwie gałązki na krzyż: dębowa i laurowa. Rys. 34. Płaski. Orzeł odmienny. S. o. w otoku perełkowym napis: «H. S. Magnus w Warszawie», w środku u góry korona królewska, niżej gwiazda. Rys. 35. Płaski. Orzeł odmienny. S. o. Napis w otoku: «Birmingham» i dwie gałązki laurowe. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (15 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 36. Płaski, mały. S. o. Napis w trzech wierszach: «Fine Quality Rozana». Gwardya królewska i korpus żandarmeryi: a) Guziki oficerskie. Płaskie, białe, z granatem. (Rys. 37, 38, 39 i 40). Rys. 37. Guzik duży. S. o. napis wokoło: «Munchheimer Junior w Warszawie» w środku: «na Tłomackim» (zatarte). Rys. 38. Guzik duży. S. o. u góry korona królewska, u dołu: «w Warszawie», w środku zaś «Munchheimer starszy No...» Rys 39. Guzik mały. S. o. napis wokoło: «Poniatowsky». Dwie gałązki laurowe. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (16 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 40. S. o. napis wokoło: «Munchheimer Młodszy.» w środku u góry No u dołu «599». b) guziki żołnierskie. Białe, gładkie, cynowe z granatem. (Rys. 41). Piechota liniowa, strzelcy piesi, ułani i strzelcy konni. a) Guziki oficerskie. Płaskie białe z numerem pułku. (Rys 42 do ).51 Rys. 42 Guzik Igo pułku, mały. S. o. napis wokoło: «Jed», dalej zatarte. Rys. 43. Drugiego pułku, duży. S. o. napis wokoło: «L.Jedicke w Warszawie». http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (17 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 44. Takiż jak typ 43, lecz na s. o. napis wokoło: «L.Jedicke w Warsz: na Leszno». W środku u góry No, u dołu 737. Rys. 45. Jak poprzedni, lecz na s. o. napis wokoło: «Birmingham» i pięć gwiazdek. Rys. 46. Guzik duży 3go pułku. S. o. napis wokoło: «L: Jedicke p: u. Leszn: (syrena) w Warsz:» http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (18 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 47. Trzeciego pułku, mały. S. o. napis wokoło w dwóch wierszach: «Munchheimer Junior w Warsz. na Tłomackim 599» (orzełek). Rys. 48. Guzik 4 pułku. S. o. napis wokoło: «Zygmunt Munchheimer Młodszy Warsz» (orzełek) w środku No 599 na Tłomackim». Rys 49. Guzik 6go pułku, duży. S. o. napis wbity w głab gotyckiemi literami «Munchheimer Junior». http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (19 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Rys. 50. Guzik 6 pułku, mały. S. o. napis wokoło: «L. Jedicke na Lesz (syrena) w Wars» w środku «No 654». Rys. 51. Guzik 7-go pułku, mały. S. o. napis wokoło: «Münchheimer w Warszawie» w środku No, u dołu zatarty. b) Żołnierskie. Guziki gładkie, cynowe, białe. (Rys. 52, 53, 54, 55, 56). Guziki te są lane, na stronie odwrotnej niema napisów. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (20 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (21 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (22 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (23 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Korpus artyleryi i inżynierów, artylerya piesza, pozycyjna i lekka, kompanie minerów, pontonierów, saperów i rzemieślnicza. Guziki płaskie, żółte, na których znajdują się robotą wypukłą (en relief) dwie armaty na krzyż (Rys. 57 i 58). Rys. 57. Guzik duży. S. o. napis wokoło, zaczynający się od dołu: «L. Jedicke na Leszno (syrena) w Warsz:» http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (24 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
Wyjątek tu stanowi artylerya garnizonowa, która ma guziki nie żółte, lecz białe. Rys. 58. Guzik mały. S. o. napis wokoło: «Zygm. Mincheimer młodszy» (orzełek). Korpus inwalidów i weteranów. Guziki płaskie, białe. Dla inwalidów z literą I. (Rys. 59). Dla weteranów z literą W. http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (25 из 26) [27.01.2009 15:58:58]
1 ) W Muzeum wojskowem w Berlinie przechowują się mundury żołnierskie wojska polskiego z r. 1830, przy których guziki są cynowe bez obwódek z numerami pułków. Strona wyżej Projekt i wykonanie <rwb> W-wa; Copyright 2000-08 by <rwb> Warsaw +48 602 508 126 rwbguziki@wp.pl http://www.buttonarium.eu/pliki/dawne_guziki_polskie.html (26 из 26) [27.01.2009 15:58:58]