FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 257 (3), 61 66 Danuta DZIERŻANOWSKA-GÓRYŃ, Paulina JANIK PREFERENCJE SAMCÓW SZYNSZYLI PRZY WYBORZE SAMICY W CHOWIE POLIGAMICZNYM MALE PREFERENCES FOR CHINCHILLA FEMALES IN POLYGAMOUS BREEDING SYSTEM Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierząt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa Abstract. The aim of the study was to evaluate chinchilla male preferences for females in polygamous family breeding system. 5 males and 20 females were observed. Male-female behaviours and relations were noted during 12 hours lighting period, repeated 3 times. Results indicated differences in particular male's behaviour, and female preferences. The choice for partner and cage, where male spend most of the time, had more that sexual behavior context: included resting, sleeping and activity with favourite female. Other females were visited sporadically or in estrus. Sudden access deprivation consequences were numerous violent entry attempts. These studies should be continued on larger population. Słowa kluczowe: behawior, szynszyla, zachowania rozrodcze. Key words: behaviour, chinchilla, mating behaviour. WSTĘP Na fermach stosuje się dwa systemy chowu. Jest to związane z wątpliwościami dotyczącymi tego, czy szynszyle są zwierzętami monogamicznymi czy poligamicznymi. W warunkach naturalnych stosunek samic do samców w koloniach szynszyli wynosi 1,6 1,41, a zatem typowej monogamii nie zaobserwowano (Soto za: Gromadzka-Ostrowska 1998). Chów monogamiczny jest systemem rzadziej stosowanym ze względu na mniejszą opłacalność. Polega on na utrzymywaniu zwierząt w parach przez cały okres użytkowania rozpłodowego. Szynszyle tak utrzymywane są aktywniejsze, obecność partnera chroni je przed stresem i nudą. Dotychczas przeprowadzone obserwacje potwierdzają, że są to zwierzęta poszukujące bliskości innych osobników. Dużą ilość czasu przeznaczają one na wzajemne czyszczenie i przytulanie się (Kędziora 2001). Chów poligamiczny jest korzystniejszy w dużych hodowlach. Stosuje się w nim jednego samca o wybitnych cechach do pokrycia większej liczby samic. Na jednego samca przypada ok. 4 5 samic, chociaż podjęto już próby zestawiania większej ilości samic z jednym samcem. Pozwala to na prowadzenie ostrej selekcji wśród samców. Jednak nie każdy samiec sprawdza się w poligamii. Są samce o wybitnym pokroju, ale słabym temperamencie, które kryją tylko jedną samicę z całego zestawu, a w stosunku do innych wykazują agresję bądź obojętność. Taki samiec nie nadaje się do hodowli, ponieważ przynosi straty (Barabasz 2001). Badania przeprowadzone przez Sulik i Seremak (2004) wykazały, iż w chowie fermowym samce są bardzo słabo wykorzystywane rozrodczo. W ciągu roku od jednego samca w chowie poligamicznym uzyskuje się średnio 4,65 miotu. Zaobserwowały także, że istnieje duża rotacja
62 D. Dzierżanowska-Góryń i P. Janik samców w stadzie, co może być wynikiem niesprawdzenia się ich w relacjach z samicami. Często rodzina, składająca się z 4 samic i samca, przebywa ze sobą przez dłuższy czas bez efektów rozrodczych. Najczęściej w takich sytuacjach wymienia się samca. Czy w takich sytuacjach wina leży tylko po stronie samca? U niektórych gryzoni zaobserwowano unikanie przez samicę samców z nimi spokrewnionych. Mysz, mając możliwość wyboru partnera seksualnego, najpierw węszy, a następnie odnajduje partnera, którego geny głównego układu zgodności tkankowej znacznie różnią się od jej własnych (Hormony socjalne 2005). W społecznym zachowaniu zwierząt działają dwie różne siły, wiążące dwa osobniki ze sobą popęd seksualny i popęd społeczny, oparty na osobistej sympatii (Kaleta 2003). Pierwszy z nich jednoczy tylko samca z samicą na krótki okres kojarzenia się, na pewną liczbę kopulacji lub co najwyżej na okres rui. Drugi rodzaj związku trwa natomiast latami, a niekiedy nawet przez całe życie (Dröscher 1980). Popęd wiążący stanowi siłę socjalizującą, a czysty seks jest jego przeciwieństwem. Popęd płciowy i seks mają na celu zaspokojenie pożądania w akcie kopulacji. Sympatia jest popędem wspólnoty niezależnym od skłonności płciowych (Dröscher 1980). Ponieważ w dostępnej literaturze brakuje wyników tego typu badań dotyczących szynszyli, opisujących ich zachowania rozrodcze, w niniejszej pracy próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie: Czy u szynszyli istnieją tylko zachowania związane z rozrodem czy również innego rodzaju więź? W pracy poddano obserwacji samce szynszyli i ich zachowania w stosunku do samic z ich rodziny. MATERIAŁ I METODY Obserwacje były prowadzone w okresie od kwietnia do września na grupie 5 samców i 20 samic. Wszystkie obserwowane osobniki dostały imiona, dodatkowo samicom przydzielono numer od 1 do 20. Obserwowane zwierzęta utrzymywano w zestawach poligamicznych do jednego samca przydzielono 4 samice, w klatkach ustawionych piętrowo, systemem bezściołowym. Zwierzęta utrzymywano w pomieszczeniu o powierzchni 17 m 2, bez okien. Dzień świetlny trwał od 8 do 20. Schemat klatek Fredek 4. Matylda siano 3. Niunia 2. Plastuś siano 1. Calineczka Gutek 8. Buziaczek siano 7. Maja 6. Wiewiórka siano 5. Krzykaczka Gonzo 12. Śpioch siano 11. Kosmitek 10. Wiercipiętek siano 9. Straszak Bonzo 16. Szczurek siano 15. Słonko 14. Gryząca siano 13. Milunia Duńczyk 20. Mela siano 19. Nosek 18. Róża siano 17. Aga
Preferencje samców szynszyli przy wyborze samicy... 63 Badania obejmowały zapis zachowań samców i ich relacje z samicami oraz z młodymi. Notowano, w której klatce i z którą samicą samce najchętniej przebywały. Obserwacje obejmowały 12 godzin dnia świetlnego i powtórzone zostały trzy razy. WYNIKI Fredek Samiec w każdej z dwunastogodzinnych obserwacji najczęściej przebywał u samicy nr 3, kilka razy w ciągu dnia przemieszczał się do innych samic, ale potem wracał do samicy nr 3. Kolejną najczęściej odwiedzaną samicą była samica nr 4. Najrzadziej samiec bywał u samicy nr 2 tylko jeden raz. Na przebieg obserwacji, oprócz preferencji samca, miało wpływ to, czy wejście do klatki samicy było otwarte czy zamknięte. Kilkakrotnie obserwowano samca próbującego otworzyć zamknięte drzwiczki do klatki samicy. Relacje samca z samicą najczęściej polegały na leżeniu razem na półce, wzajemnej pielęgnacji i kontakcie przez dotknięcie pyskami. Inicjatorem takich zachowań najczęściej była samica, ale samiec również wykazywał chęć przebywania z partnerką (niekoniecznie zachowania rozrodcze). Uwzględniając czas dostępu do samicy, Fredek najwięcej czasu spędził u samicy nr 3 29 godzin, co stanowi 94,78% dostępności; najkrócej przebywał u samicy nr 2 7 minut (0,37% dostępności). U pozostałych samic nr 1 i nr 4 spędził odpowiednio 49 minut oraz 4,5 godziny. Podczas prowadzenia badań poza samicą nr 1, która wykazywała dużą płochliwość wobec samca, pozostałe samice okociły się. Gutek Samiec w każdej dwunastogodzinnej obserwacji najczęściej przebywał u samic nr 5 i nr 6. Pozostałe dwie samice były dostępne tylko przez godzinę każda w ciągu wszystkich trzech serii obserwacji. W tym czasie nie zaobserwowano, aby samiec skorzystał z okazji do wejścia do ich klatek. Procentowo najwięcej czasu Gutek spędził u samicy nr 5 (78,68%). Samica nr 6 była prawie tak samo często odwiedzana przez samca, ponieważ spędził u niej 77,83% czasu. W ciągu całego okresu badań samiec zawsze był w klatce u którejś z samic, a korytarz służył mu jedynie do przemieszczania się. Najczęstsze zachowania związane z samicą należały do grupy społecznych. Przeważnie obydwa osobniki leżały przytulone do siebie na półce i drzemały. Często obserwowano wzajemną pielęgnację, której inicjatorem był samiec. Natomiast zachowania rozrodcze były obserwowane tylko u samca były to masturbacja, obwąchiwanie nawzajem narządów rozrodczych, a także ganianie się po klatce. Wszystkie samice okociły się, mimo iż podczas żadnej obserwacji nie odnotowano kopulacji. Gonzo Na podstawie wszystkich serii obserwacji stwierdzono, że Gonzo najczęściej bywał u samicy nr 12. Biorąc jednak pod uwagę możliwość dostępu do każdej z samic, procentowo najwięcej czasu spędził u samicy nr 9, co stanowiło aż 86,33% czasu, a u samicy nr 12
64 D. Dzierżanowska-Góryń i P. Janik 76,66%. Pozostałe samice były również odwiedzane przez samca, ale na końcowe wyniki miało wpływ to, że ich klatki były zamknięte w dwóch seriach obserwacji. Zachowania społeczne wobec samicy polegały najczęściej na bliskim kontakcie, przytulaniu się na półce, kontakt przez dotknięcie pyskami lub wzajemnej pielęgnacji. Pielęgnacja przeważnie była rozpoczynana przez samca. Zaobserwowano także wokalizację. Nie zaobserwowano jednak kopulacji, jedynie obwąchiwanie narządów rozrodczych samicy przez samca. Wszystkie samice okociły się. Bonzo Samiec w każdej z dwunastogodzinnych obserwacji najczęściej bywał u samicy nr 14, a najrzadziej u samicy nr 16. W pierwszej i drugiej serii badań Bonzo mógł wybrać tylko klatkę z samicą nr 14, a w trzeciej serii także z samicami nr 13 i nr 16. Biorąc pod uwagę możliwość dostępu do każdej z samic, samiec najwięcej czasu spędził u samicy nr 14 91,12%, u samicy nr 13 78,3%, a u samicy nr 15 50% dostępnego czasu. Kontakty z samicami opierały się głownie na wzajemnej pielęgnacji, spaniu na półce i przytulaniu. Rzadko można było zaobserwować zachowania rozrodcze. Pojawiało się jedynie wzajemne wąchanie genitaliów. Wszystkie samice okociły się. Duńczyk Samiec w każdej z dwunastogodzinnych obserwacji najczęściej przebywał u samicy nr 19 aż 36 razy. Dostęp do tej samicy miał przez 25 godzin. Jednak biorąc pod uwagę możliwość dostępu do samicy, przewagę miała samica nr 18, ponieważ samiec wykorzystał 100% dostępności do jej klatki. U samicy nr 19 było to 70,13%. Klatka samicy nr 17 była dostępna przez dwie godziny, ale samiec nie był u niej ani razu. Czwarta samica nr 20 padła w czasie obserwacji, a jej klatka pozostała pusta. Czas, jaki spędził u niej samiec, to 28,33%. Relacje Duńczyka z samicami były ciekawe, oprócz typowych zachowań społecznych, takich jak wokalizacja, wzajemna pielęgnacja, pojawiły się zachowania nowe obgryzanie wąsów partnerce, zabawa kamieniem czy próby odebrania kamienia. Po zamknięciu dostępu do samicy nr 18 samiec przez jakiś czas intensywnie próbował otworzyć drzwiczki do klatki. Jeden raz samiec siedział w pustej klatce po padłej samicy. Duńczyk był samcem, który nie zawsze chciał przebywać w bliskim kontakcie z samicą; często obserwowano, że siedział na korytarzu lub półce z dala od samicy. W czasie badań wykociła się tylko samica nr 19. Do pozostałych samic Duńczyk miał ograniczony dostęp, co mogło wpłynąć na wyniki obserwacji i rozrodu. DYSKUSJA Zaobserwowano u samców chęć przebywania z wybranymi partnerkami nie tylko w okresie rui. Podobne zachowania odnotowała w swoich obserwacjach Kędziora (2001). Obserwowane samce większość czasu spędzały w klatkach razem z samicami, przy czym jeśli to było możliwe, były to stale te same samice. Najczęściej przy ulubionej samicy samiec odpoczywał, spał lub czuwał. Pozostałe samice odwiedzał sporadycznie lub podczas
Preferencje samców szynszyli przy wyborze samicy... 65 rui. Natomiast jeżeli samica nie akceptowała samca, potrafiła być agresywna i nie wpuszczać partnera do klatki. Badania przeprowadzone przez Seremak i Sulik (2004) wykazują słabe wykorzystanie samców w hodowli szynszyli, gdzie od jednego samca, zestawionego z 4 samicami, uzyskuje się 4,65 miotu na rok. Świadczy to tym, że samce nie są bezpłodne, ale nie ze wszystkimi samicami uzyskują potomstwo. W przypadku obserwowanych podczas badania samców, pomimo nieprzebywania z niektórymi samicami podczas obserwacji dziennych, wystąpiły krycia, czego następstwem były wykoty u większości samic. Obserwacje wykonane podczas badań wskazują, że istnieją różnice osobnicze w zachowaniu samców, co stwierdzono już we wcześniejszych badaniach Dzierżanowskiej- -Góryń i in. (2005). PODSUMOWANIE Badania wykazały, że każdy osobnik posiada indywidualny schemat zachowań i inny temperament. Potwierdza się to, że samiec szynszyli preferuje samicę w zestawie poligamicznym, nagły brak dostępu do wybranej budzi jego gwałtowne reakcje wtedy podejmuje próby wejścia do jej klatki. Badania należy kontynuować na większej grupie zwierząt i w dłuższym przedziale czasu. PIŚMIENNICTWO Barabasz B. 2001. Szynszyle. Hodowla i użytkowanie. PWRiL, Warszawa Dröscher V.B. 1980. Cena miłości u źródeł zachowań godowych. Wiedza Powszechna, Warszawa. Dzierżanowski-Góryń D., Kaleta T., Kowalczyk M. 2005. The behaviour an activity of chinchilla (Chinchilla Langera) kept under laboratory conditions [in: XII International Congress on Animal Hygiene], Warsaw 2005. Vol. 2. [b.w.], 462 466. Gromadzka-Ostrowska J. 1998. Studia nad fizjologią szynszyli ze szczególnym uwzględnieniem rozrodu i odporności. Zesz. Nauk. AR Krak., Rozpr. 238. Hormony socjalne, czyli feromony w komunikacji chemicznej u ssaków, http://gmhw.republika.pl/ faqdna/fer.htm, dostęp z 7.06.2005 r. Kaleta T. 2003. Zachowanie się zwierząt zarys problematyki. SGGW, Warszawa. Kędziora N. 2001. Biologia szynszyli (Chinchilla Lanigera) w warunkach hodowlanych. Praca magisterska. AR, Poznań (maszynopis). Seremak B., Sulik M. 2004. intensywność i analiza użytkowania rozpłodowego samców szynszyli (Chinchilla Langera M.). Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Zootechnica 236 (46), 59 64.