Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 6 1. Ogólne założenia przeprowadzenia wstępnej oceny stanu środowiska polskiej strefy Morza Bałtyckiego w ramach wdrażania Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej Poprawa stanu środowiska Morza Bałtyckiego jest problemem, w którego rozwiązanie zaangażowane są wszystkie państwa nadbałtyckie należące do Unii Europejskiej. Unia stawia wysokie wymagania w zakresie osiągnięcia dobrego stanu środowiska (Good Environmental Status - GES) wód morskich do 2020 roku. Ramy formalne osiągnięcia tego celu ujęte są w zapisach Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej (RDSM, 2008/56/WE), a kryteria i standardy metodologiczne dotyczące dobrego stanu środowiska wód morskich zostały określone w Decyzji Komisji Europejskiej (2010/477/UE). Dobry stan środowiska oznacza taki stan środowiska wód morskich tworzących zróżnicowane i dynamiczne pod względem ekologicznym oceany i morza, które są czyste, zdrowe i urodzajne w odniesieniu do panujących w nich warunków, zaś wykorzystanie środowiska morskiego zachodzi na poziomie, który jest zrównoważony i gwarantuje zachowanie możliwości użytkowania i prowadzenia działań przez obecne i przyszłe pokolenia. Z uwagi na istotne zagadnienie, jakim jest opracowanie strategii ochrony morza dla polskiej strefy wód Morza Bałtyckiego, podjęto w Polsce działania w celu wdrożenia RDSM. Jednym z ważniejszych zadań określonych w art. 8 RDSM jest obowiązek sporządzenia przez państwa członkowskie wstępnej oceny swoich wód morskich do 2012 roku. Polskie obszary morskie w rozumieniu Ramowej Dyrektywy ws. Strategii Morskiej Załącznik I. RDSM (2008/56/WE) określa 11 wskaźników opisowych (deskryptorów), dla których należy przeprowadzić ocenę w odniesieniu do zdefiniowanych kryteriów dobrego stanu środowiska:
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 7 W1 - Różnorodność biologiczna, W2 - Gatunki obce, W3 - Komercyjnie eksploatowane gatunki ryb i mięczaków, W4 - Łańcuchy pokarmowe, W5 - Eutrofizacja, W6 - Integralność dna morskiego, W7 - Warunki hydrograficzne, W8 - Substancje zanieczyszczające i efekty zanieczyszczeń, W9 - Substancje szkodliwe w rybach i owocach morza, W10 - Śmieci w środowisku morskim, W11 - Podwodny hałas i inne źródła energii. Dla 11 wskaźników opisowych zostały opracowane kryteria i wskaźniki dobrego stanu środowiska morskiego (Decyzja Komisji Europejskiej, 2010/477/UE), dla których grupa robocza HELCOM CORESET zaproponowała zestaw wskaźników podstawowych. Wskaźnik podstawowy może być przyporządkowany kilku kryteriom/wskaźnikom z Decyzji Komisji Europejskiej, a tym samym dotyczyć kilku wskaźników opisowych np. wskaźniki multimetryczne makrozoobentosu charakteryzują zarówno wskaźnik opisowy W1 (Bioróżnorodność) jak i W6 (Integralność dna morskiego). Zgodnie z art. 8 RDSM wstępna ocena stanu środowiska morskiego uwzględnia trzy aspekty: a) analizę podstawowych cech i właściwości oraz obecnego stanu środowiska (W1, W3, W4, W6), b) analizę dominujących presji i oddziaływań (W2, W5, W7, W8, W9, W10, W11), c) analizę społeczną i ekonomiczną. Wymienione wyżej aspekty są jednakowo ważne, co przedstawiono na poniższym schemacie: Wstępna ocena (Art. 8) a) analiza podstawowych cech i właściwości oraz obecnego stanu środowiska (W1, W3, W4, W6) b) analiza dominujących presji i oddziaływań (W2, W5, W7, W8, W9, W10, W11) c) analiza ekonomiczna i społeczna Dwa pierwsze aspekty dotyczą klasyfikacji stanu środowiska morskiego i określane są w dwóch klasach: stan dobry (GES) i stan poniżej dobrego (subges), natomiast trzeci wyjaśnia interakcje zachodzące między elementami środowiska a społeczeństwem.
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 8 W celu uwzględnienia obowiązującej klasyfikacji dla wód przejściowych i przybrzeżnych zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną UE (RDW), przyjęto, że granicę GES/subGES stanowi 3/5 wartości maksymalnej, którą dany wskaźnik opisowy może osiągnąć. Odpowiada to wyznaczeniu granicy między stanem dobry i bardzo dobry i zły, słaby i umiarkowany wg RDW. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW Stan bardzo dobry Stan dobry Stan umiarkowany Stan słaby Stan zły Ramowa Dyrektywa ws. Strategii Morskiej (RDSM) Dobry stan środowiska (GES) Stan niezadowalający/niepożądany (subges) W celu przeprowadzenia klasyfikacji stanu środowiska morskiego, dokonano podziału 11 wskaźników opisowych na dwie grupy: wskaźniki stanu (W1, W3, W4 i W6) i wskaźniki presji (W2, W5, W7, W8, W9, W10 i W11). Obie grupy traktowane są równoważnie. W celu zniwelowania różnic wynikających z większej liczby wskaźników podstawowych w grupie wskaźników presji (7) niż w grupie wskaźników stanu (4) zastosowano wagi. Wskaźniki opisowe stanu Wskaźniki opisowe presji W1 W3 W4 W6 W2 W5... W11 Wstępna ocena była przeprowadzona na kilku poziomach. W pierwszej kolejności na poziomie wskaźników podstawowych, następnie opisowych, a na końcu grup wskaźników stanu i presji, których połączenie dało wynik końcowy oceny stanu środowiska morskiego. Ocena poszczególnych wskaźników opisowych W1-W11 może być dokonana na dwa sposoby: ilościowo na podstawie wskaźników podstawowych opisowo na podstawie oceny eksperckiej (w przypadku jeśli dla danego wskaźnika opisowego nie opracowano odpowiedniego wskaźnika podstawowego).
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 9 Ocena łączna Ocena na poziomie grup wskaźników stanu i presji Ocena na poziomie wskaźników opisowych Ocena na podstawie wskaźników podstawowych Ogólny stan środowiska polskich obszarów morskich został określony na podstawie oceny wskaźników podstawowych przypisanych wskaźnikom opisowym stanu. W każdym przypadku ocena została dokonana w pięciostopniowej skali (od 1 do 5) dla zachowania porównywalności oceny RDSM z oceną stanu wód RDW. Ostateczny wynik został wyrażony w dwóch klasach odpowiadających osiągnięciu lub nieosiągnięciu GES. W odniesieniu do wskaźników presji, oddziaływanie których nie zawsze znacząco wpływa na funkcjonowanie ekosystemu, a może wynikać z obowiązujących norm np. dotyczących dopuszczalnych poziomów progowych hałasu, czy dopuszczalnych zawartości substancji szkodliwych w rybach. przyjęto, że stan GES został osiągnięty, gdy średnia wartości ocen wskaźników podstawowych w obrębie danego wskaźnika opisowego przekroczyła 3/5 maksymalnej, możliwej do uzyskania wartości, co odpowiada dobremu i bardzo dobremu stanowi ekologicznemu wg RDW. Łączna ocena stanu dla danego podakwenu lub dla POM jest średnią ważoną
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 10 2. Wstępna ocena stanu środowiska polskiej strefy Morza Bałtyckiego w ramach wdrażania Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej Niniejszy rozdział zawiera wstępną ocenę stanu środowiska morskiego w zakresie wskaźników opisowych stanu: W1 - Różnorodność biologiczna, W3 Komercyjnie eksploatowane gatunki ryb i mięczaków, W4 - Łańcuchy pokarmowe i W6 - Integralność dna morskiego oraz wskaźników opisowych presji W2 - Gatunki obce, W5 Eutrofizacja, W7 - Warunki hydrograficzne, W8 - Substancje zanieczyszczające i efekty zanieczyszczeń, W9 - Substancje szkodliwe w rybach i owocach morza, W10 - Śmieci w środowisku morskim oraz W11 - Podwodny hałas i inne źródła energii. Ocenę wykonano na podstawie 7 wskaźników podstawowych przypisanych wskaźnikom opisowym (tab. 2.1). Wskaźniki podstawowe dotyczące ichtiofauny zostały opracowane przez ekspertów z Morskiego Instytutu Rybackiego PIB w Gdyni (Psuty i in. 2012).
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 11 Tabela 2.1. Zestawienie wskaźników podstawowych wykorzystanych we wstępnej ocenie stanu środowiska Wskaźniki opisowe (descriptors) Id Wskaźniki podstawowe (core indicators) 1 Produktywność bielika 2 Liczebność zimujących ptaków morskich 3 Indeks wielkości ryb w wodach otwartych (LFI1) 4 Wskaźnik multimetryczny makrozoobentosu B 5 Stosunek biomasy gatunków wieloletnich do biomasy całkowitej makrofitów (SM1) 6 Pojawianie się nowych gatunków nierodzimych 7 DIN - średnie stężenie zimowe (I-III) 8 DIN - średnie stężenie roczne 9 TN - średnie stężenie w lecie (VI-IX) 10 TN - średnie stężenie roczne 11 DIP - średnie stężenie zimowe (I-III) 12 DIP - średnie stężenie roczne 13 TP - średnie stężenie w lecie (VI-IX) 14 TP - średnie stężenie roczne 15 Chlorofil-a - śr. stężenie w lecie (VI-IX) 16 Chlorofil-a - śr. stężenie roczne 17 Przezroczystość wody w lecie (VI-IX) 18 Przezroczystość wody - śr. roczna 19 Tlen nad dnem - minimum w miesiącach (VI-IX) 20 Powierzchnia dna morskiego dotkniętego trwałymi zmianami hydromorfologicznymi 21 Etery polibromodifenylowe (PBDE) - organizmy 22 Heksabromocyklododekan (HBCDD) - organizmy 23 Sulfonian perfluorooktanu (PFOS) - organizmy 24 Dioksyny i furany - ryby 25 Dioksyny, furany i dioksynopodobne polichlorowane bifenyle: 2,3,7,8 TCDD TEQ+dl-PCBs Dioksyny, furany i dioksynopodobne polichlorowane bifenyle: 2,3,7,8 TCDD TEQ+dl-PCBs+7PCBs - organizmy; 26 7PCB - osady 27 Suma 7 polichlorowanych bifenyli: 7PCB - ryby 28 Suma 7 polichlorowanych bifenyli: 7PCB - małże 29 Suma 7 polichlorowanych bifenyli: 7PCB - osady 30 Suma 6 polichlorowanych bifenyli: 6PCB (28, 52, 101, 118, 138, 153) - ryby Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i metabolity wielopierścieniowych węglowodorów 31 32 aromatycznych (16) - organizmy Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i metabolity wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (16) - osady 33 Rtęć (Hg) - ryby 34 Rtęć (Hg) - małże 35 Rtęć (Hg) - osady 36 Kadm (Cd) - ryby 37 Kadm (Cd) - małże 38 Kadm (Cd) - osady 39 Ołów (Pb) - ryby 40 Ołów (Pb) - małże 41 Ołów (Pb) osady 42 Cez- 137 - ryby 43 Cez-137 - woda 44 Związki tributylocyny (TBT) - organizmy 45 Śmieci/odpady na linii brzegowej 46 Hałas podwodny
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 12 morskiego polskiej strefy Morza Bałtyckiego Wskaźniki opisowe stanu Wskaźniki opisowe presji Id W1 W3 W4 W6 W2 W5 W7 W8 W9 W10 W11 1 X X 2 X 3 X X 4 X X X 5 X X X 6 X 7 X 8 X 9 X 10 X 11 X 12 X 13 X 14 X 15 X 16 X 17 X 18 X 19 X 20 X 21 X X 22 X 23 X 24 X 25 X X 26 X 27 X 28 X 29 X 30 X 31 X 32 X 33 X X 34 X 35 X 36 X X 37 X 38 X 39 X X 40 X 41 X 42 X 43 X 44 X 45 X 46 X