1. Geneza i rys historyczny ubezpieczeń społecznych. Problem środków utrzymania na wypadek niemożności ich wypracowania we własnym zakresie, z powodu trwałej lub przejściowej utraty zdolności do zarobkowania, towarzyszył człowiekowi od zawsze. Najprostszym jego rozwiązaniem jest własna przezorność i zaradność. Od wieków jednak w życiu społecznym kierowano się ideą solidaryzmu grupowanego, czy samopomocy społecznej. Człowiek jako istota społeczna, żyjąca we wspólnocie mógł liczyć na pomoc tej wspólnoty. Podstawową i najbliższą tworzą członkowie rodziny. Toteż zwłaszcza wówczas, gdy w ramach rodziny prowadzono wspólną działalność gospodarczą pracowano na roli lub w warsztacie rzemieślniczym rodzina stanowiła naturalne oparcie dla tych jej członków, którzy utracili zdolność do pracy. Obowiązek niesienia pomocy ludziom żyjącym w niedostatku brały na siebie również wspólnoty sąsiedzkie, kościelne i gminne, gildie kupieckie i cechy rzemieślnicze. Z czasem, specjalnie w tym celu, zaczęto powoływać stowarzyszenia wzajemnej pomocy, tworzące fundusze ze składek członkowskich, z których udzielono świadczeń finansowych osobom niezdolnym do pracy z powodu choroby, inwalidztwa, podeszłego wieku. Początki zabezpieczenia społecznego w znaczeniu współczesnym należy łączyć z angażowaniem się państwa w rozwiązywanie tych problemów. W Anglii w 1601 r. wydano ustawę o ubogich. Społeczności lokalne (gminy) zostały nią zobowiązane do zapewnienia pracy osobom zdolnym do pracy oraz do udzielenia pomocy i opieki chorym, niedołężnym i starym. Jednakże instytucja ubezpieczeń społecznych pojawiła się w Europie dopiero po rewolucji przemysłowej. Oderwanie osób migrujących za pracą od ich najbliższego, tradycyjnego środowiska rodzinnego i społecznego i co za tym idzie zanik funkcji pomocowych tych środowisk oraz nadmierna eksploatacja siły roboczej, prowadząca do jej wyniszczenia zrodziła społeczny problem zapobiegania i usuwania skutków tych procesów. Zadanie tego musiało się podjąć państwo, pod presją narastających ideologii i ruchów robotniczych. Pierwsze ubezpieczenia społeczne, jako instytucja prawna powstały w Niemczech Bismarcka i objęły pracowników najemnych. System ten tworzyły trzy ustawy: 1) z 1883 r. o ubezpieczeniu na wypadek choroby, 2) z 1884 r. o ubezpieczeniu od wypadków w zatrudnieniu i 3) z 1889 r. o ubezpieczeniu rentowym na starość i na wypadek inwalidztwa. Niemiecki model ubezpieczeń społecznych zakładał przymusowe uczestnictwo i finansowanie zarówno przez pracowników, jak i pracodawców.
Na przełomie XIX i XX wieku rozwiązania niemieckie znalazły naśladownictwo w wielu krajach Europy. Jednocześnie rozwijał się system angielsko-skandynawski, wywodzący się z idei pomocy społecznej, której wyrazem była wspomniana angielska ustawa o ubogich z 1601 r. Opierał się na formule tzw. zaopatrzeniowej założeniu, że, źródłem świadczeń pomocy nie jest praca, lecz prawa obywatelskie. Pomoc jest więc finansowana ze środków publicznych (budżetu państwa lub gminy), a nie ze składek. Prawo do świadczeń ma jednak charakter roszczeniowy, może być zatem dochodzone na drodze sądowej. Myśl, że państwo powinno troszczyć się o zaspokojenie potrzeb wszystkich swych obywateli, którzy z powodów losowych nie są w stanie zapewnić sobie sami środków utrzymania, upowszechniła się po II wojnie światowej. Znalazła wyraz m.in. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, (uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 r.), w art. 22 mówiącym, że każdy człowiek jako członek społeczeństwa ma prawo do zabezpieczenia społecznego. Powtórzono ją później w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.), postanawiając, że państwa strony tego aktu uznają prawo każdego do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenie społeczne. O prawie do zabezpieczenia społecznego stanowi również Europejska Karta Społeczna akt Rady Europy sporządzony w Turynie 18 października 1961r. (Część I pkt 12 i art. 12). W Europie Zachodniej ten nurt rozwoju zabezpieczenia społecznego został wpisany w doktrynę państwa opiekuńczego (inne określenie: państwo dobrobytu ), która zakładała rozszerzenie obowiązków państwa w sferze socjalnej. Działalność socjalna państwa miała rekompensować pewnym grupom społecznym i jednostkom straty wynikające z gospodarki kapitalistycznej i podnosić je na wyższy poziom socjalny. Konstrukcja ubezpieczeniowej została oparta na następujących zasadach : przymusie uczestnictwa w ubezpieczeniach wszystkich członków wspólnoty ryzyka, jaką stanowili pracownicy najemni, uczestnictwie w finansowaniu ubezpieczeń pracodawców, poprzez przyjęcie, że zatrudnianie pracowników stanowi także część ich ryzyka, co wzmacniało finansowo ubezpieczenia, ponieważ sami pracownicy nie byliby w stanie udźwignąć ciężaru ich finansowania, powierzeniu zarządzania ubezpieczeniami instytucji publicznej działającej pod nadzorem państwa. Ubezpieczenia społeczne nawiązywały do założeń i konstrukcji prawnych ubezpieczeń gospodarczych, zwłaszcza ubezpieczeń osobowych. Podobne dla obu typów ubezpieczeń są
m.in. takie elementy konstrukcji jak: składka, fundusz ubezpieczeniowy, ryzyko ubezpieczeniowe, szkoda, świadczenie. Zasadnicza różnica między obu typami ubezpieczenia polega na tym, że ubezpieczenie społeczne ma, co do zasady, charakter społeczny i niekomercyjny. W związku z tym do cech współczesnych ubezpieczeń społecznych należałoby zaliczyć : 1) związek ubezpieczenia społecznego z pracą - pierwotnie ubezpieczenie społeczne było związane tylko z pracą najemną (pracowniczą) i traktowano je jako jeden z elementów statusu pracownika ; 2) przymusowy charakter ubezpieczenia, z czego wynika dla osoby podlegającej takiemu ubezpieczeniu obowiązek uczestniczenia w ubezpieczeniu. Na pracodawcy spoczywa ustawowy obowiązek zgłoszenia pracownika do ubezpieczenia, natomiast pracownik nie może z niego zrezygnować. Pochodną przymusu ubezpieczenia społecznego jest jego powszechność w grupie pracowników. W ten sposób ubezpieczenie nabrało charakteru społecznego, zaspokajało bowiem potrzeby nie tylko poszczególnych jednostek, ale całej społeczności pracowniczej, chroniąc interesy wszystkich jej członków, co podkreślało jego grupowy charakter ; 3) podział składki ubezpieczeniowej, który oznacza, że obowiązkiem opłacania składki są obciążeni pracownicy oraz w ramach solidarności pracodawcy. Rozkład ciężaru składki może być różny : ubezpieczenie chorobowe - 2/3 - pracownik, 1/3 - pracodawca, ubezpieczenie wypadkowe - całą składkę opłacał pracodawca, ubezpieczenie emerytalne - 1/2 - pracownik, 1/2 - pracodawca. Ponadto w finansowaniu ubezpieczeń społecznych w zasadzie uczestniczy państwo poprzez udzielanie ustawowo określonych dotacji i kredytów ; 4) solidaryzm ubezpieczonych - oznacza odstąpienie od stosowanej w ubezpieczeniach gospodarczych zasady proporcjonalności składki do rozmiarów indywidualnego ryzyka i oparcie wymiaru składki pracowniczej o tzw. składkę przeciętną. Wymiar składki przeciętnej był określany w rachunku globalnym tak aby została zapewniona równowaga między wpłacanymi składkami a wypłacanymi świadczeniami. Oparcie finansowania ubezpieczenia na konstrukcji składki przeciętnej oznaczał w istocie rzeczy przesunięcie i ponoszenie większych obciążeń z tytułu składki przez osoby młodsze, a przez to mniej narażone na określone ryzyka (np. chorobę). W rozwiązaniu tym wyraża się idea solidarności ogółu pracowników objętych ubezpieczeniem, zakładająca, że wszyscy powinni w jednakowym stopniu przyczyniać się do tworzenia funduszu ubezpieczeniowego, choć ich wiek, stan zdrowia, czy stan rodzinny wskazują, że oni sami, lub ich rodziny dopiero w odległej perspektywie czasowej znajdą się w sytuacji, gdy będą musieli korzystać z tego funduszu ;
5) ustawowe gwarancje prawa do świadczeń ubezpieczeniowych, co oznacza że prawo określa rodzaje świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz warunki ich nabycia, podmioty uprawnione do tych świadczeń oraz nadaje tym uprawnieniom do tych świadczeń charakter roszczeniowy. Obok tradycyjnego systemu pomocy na wypadek wystąpienia zdarzeń losowych, powodujących utratę zdolności do zarobkowania, określanego jako ubezpieczenie społeczne, związane głównie z wykonywaniem zatrudnienia w ramach stosunku pracy należy zatem wyróżnić zabezpieczenie społeczne, stanowiące szerszą kategorię pojęciową, obejmujące poza ubezpieczeniem społecznym system świadczeń należnych z innych tytułów niż szeroko rozumiana praca zawodowa, finansowanych bezpośrednio przez państwo. W systemie ubezpieczenia społecznego źródłem świadczeń są przymusowe składki, opłacane co do zasady przez pracodawcę i pracownika, tworzące odrębny fundusz ubezpieczeniowy, natomiast w ramy zabezpieczenia społecznego mogą również wchodzić świadczenia finansowane ze środków publicznych. Omawiane urządzenia społeczne występują niekiedy pod nazwą zaopatrzenia społecznego. To określenie odnosi się do niektórych świadczeń mieszczących się w pojęciu zabezpieczenia społecznego, wypłacanych w razie niezdolności do pracy lub starości, finansowanych ze środków publicznych, przyznawanych według kryterium trudnych sytuacji życiowych lub zasług dla państwa (służby, bądź ofiary ). Świadczenia z zaopatrzenia społecznego przysługują więc najczęściej osobom o bardzo niskich dochodach (kryterium trudnych sytuacji życiowych), a także np. funkcjonariuszom państwowym (kryterium zasług): urzędnikom państwowym, żołnierzom zawodowym, policjantom i funkcjonariuszom innych służb tzw. mundurowych, sędziom, prokuratorom, a także kombatantom i inwalidom wojennym. W tym drugim przypadku charakteryzują się wyższym poziomem i są powiązane z wysokością uposażenia pobieranego podczas służby. W Polsce ta druga forma zabezpieczenia społecznego ma charakter schyłkowy, z wyjątkiem sędziów i prokuratorów, którzy nie podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu i korzystają z prawa do uposażenia w ramach tzw. stanu spoczynku. Pytanie problemowe : Cechy klasycznego modelu ubezpieczeń społecznych Pytania testowe : 1. Ojczyzną ubezpieczeń społecznych jest :
a) Francja b) USA c) Niemcy 2. Cechą charakterystyczną ubezpieczeń społecznych jest : a) przymus ubezpieczenia b) uznaniowy charakter przyznawanych świadczeń ubezpieczeniowych c) organizowanie ubezpieczeń przez związki zawodowe