¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 10, 159-172 Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2007 PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-51-3 Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej A. SUDER Katedra U ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza w Krakowie Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland Abstract. The eastern part of Silesia Upland has very diversified wet meadows vegetation which covers especially large acreages in the area of Garb Tarnogórski. 10 associations, 9 subassociations and 1 community have been distinguished and described there. Man s impact, secondary succession and anthropogenic disturbances of water conditions shaped the characteristic features of these plant communities. Keywords:wetmeadows vegetation, Silesia Upland, syntaxonomy, phytosociology 1. Wstêp ¹ki wilgotne zaliczane do rzêdu Molinietalia caeruleae w obrêbie klasy Molinio-Arrhenatheretea to biocenozy wtórne, których sk³ad gatunkowy i dynamika zale ¹ od rodzaju i intensywnoœci stosowanych zabiegów gospodarczych. Zaniechanie lub intensyfikacja ich u ytkowania oraz zmiany stosunków wodnych na skutek melioracji powoduj¹ niekorzystne zmiany runi tych zbiorowisk, przejawiaj¹ce siê tworzeniem niestabilnych form przejœciowych i w konsekwencji ich zanik. Ze wzglêdu na du e walory przyrodnicze i wysoki stopieñ zagro enia w Europie, ³¹ki wilgotne zosta³y umieszczone w wykazie siedlisk podlegaj¹cych ochronie w Polsce oraz w³¹czone do sieci obszarów chronionych NATURA 2000 (PAWLACZYK ijermaczek, 2000). Na terenie Wy yny Œl¹skiej powierzchnia mokrade³ wynosi 42 983 ha, z czego 98% zajmuj¹ ³¹ki wilgotne i œwie e (DEMBEK i wsp., 2000). Obszar ten nie posiada pe³nej dokumentacji dotycz¹cej zró nicowania szaty roœlinnej ³¹k wilgotnych. Nieliczne opracowania monograficzne ³¹k trzêœlicowych (GRYNIA, 1968) i z sitem ostrokwiatowym (CELIÑSKI i wsp., 1976) by³y wykonane ponad 30 lat temu i wiele ich stanowisk obecnie nie istnieje, poniewa zbiorowiska te ze wzglêdu na swój antropogeniczny charakter bardzo szybko siê zmieniaj¹. Celem opracowania jest przedstawienie charakterystyki fitosocjologicznej i ekologicznej fitocenoz ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej.
160 A. Suder 2. Materia³ i metody Badania terenowe przeprowadzono w latach 2000-2004 we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej (ryc. 1), obejmuj¹cej 3 mezoregiony: Wy ynê Katowick¹, Garb Tarnogórski i Pagóry Jaworznickie (KONDRACKI, 2001). Mimo silnej antropopresji obszar ten charakteryzuje siê ró norodnoœci¹ siedlisk i bogactwem szaty roœlinnej. W okresie optimum rozwojowego w p³atach ³¹k wilgotnych wykonano 408 zdjêæ fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta (BRAUN-BLANQUET, 1964). Powierzchnia wiêkszoœci zdjêæ wynosi³a 100 m 2. Zdjêcia zebrano w tabele fitosocjologiczne oraz obliczono stopnie sta³oœci i wspó³czynniki pokrycia poszczególnych gatunków w wyró - nionych zespo³ach i podzespo³ach. Ze wzglêdów wydawniczych w opracowaniu zamieszczono tylko tabelê syntetyczn¹, w której uwzglêdniono wy³¹cznie gatunki diagnostyczne (charakterystyczne i wyró niaj¹ce) dla danej jednostki syntaksonomicznej (tab. 1). Nazewnictwo roœlin naczyniowych podano za MIRKIEM i wsp. (2002), a mchów za OCHYRA i wsp., (2003). Klasyfikacja i nazewnictwo jednostek syntaksonomicznych przyjêto w pracy za Matuszkiewiczem (2001) z wyj¹tkiem ³¹k trzêœlicowych. Wed³ug zasad kodeksu nomenklatury fitosocjologicznej (BARKMAN i wsp., 1995) nazwa Molinietum caerulae jest dwuznaczna i nieuprawniona (BRZEG iwojterska, 2001). Z tego powodu w niniejszym opracowaniu zosta³a zamieniona na Selino-Molinietum (POTT, 1995). Objaœnienia Explanations: Wy yna Œl¹ska; granice badanego terenu boundary of investigated area; granice mezoregionów boundaries of mesoregions; I Che³m, II Garb Tarnogórski, III Wy yna Katowicka, IV Pagóry Jaworznickie, V P³askowy Rybnicki Ryc. 1. Po³o enie badanego terenu (KONDRACKI, 2001) Fig. 1. Localization of investigated area (KONDRACKI, 2001) PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)... 161 3. Wyniki i dyskusja 3.1. Przegl¹d i charakterystyka zbiorowisk ³¹kowych Na podstawie przeprowadzonych badañ wyró niono 11 zespo³ów i zbiorowisk ³¹k wilgotnych, które s¹ zró nicowane na 9 jednostek syntaksonomicznych ni szej rangi. Ich pe³ny wykaz i systematyka przedstawia siê nastêpuj¹co: Cl: Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937 O: Molinietalia ceruleae W. Koch 1926 Ass: 1. Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 All: Filipendulion ulmariae Segal 1966 Ass: 1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria All: Calthion palustris R.Tx.1937 em. Oberd. 1957 Ass: 1. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd. 1967 2. Cirsietum rivularis Nowiñski 1927 Subass: typicum, selinetosum carvifoliae 3. Deschampsietum caespitosae Horvatiè 1930 4. Equisetetum palustris Steffen 1931 5. Scirpetum sylvatici Ralski 1931 6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957 Subass: typicum, cirsietosum palustris subass. nova, cirsietosum rivularis subass. nova 7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915 Subass: typicum, sphagnetosum fallaxi subass. nova All: Molinion caeruleae W. Koch 1926 Ass: 1. Galio borealis-molinietum (Koch 1925) Philippi 1960 2. Selino-Molinietum Kuhn 1937 Subass: typicum, caricetosum paniceae (Koch 1925) Kuhn 1937 1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria (tab. 1., kol. 3) Pospolite na badanym obszarze fitocenozy z dominacj¹ wi¹zówki b³otnej i udzia³em pozosta³ych gatunków ze zwi¹zku Filipendulion. Rozwijaj¹ siê w postaci w¹skiego pasa wzd³u rowów melioracyjnych lub na obrze ach zbiorowisk leœnych i zaroœlowych oraz jako stadium sukcesyjne na nie u ytkowanych ³¹kach zajêtych uprzednio przez Cirsietum rivularis lub Selino-Molinietum. Zbiorowisko jest ubogie florystycznie i zbudowane z wysokich bylin dwuliœciennych, pod którymi rosn¹ nieliczne inne roœliny ³¹kowe, g³ównie ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia. W p³atach powsta³ych na skutek zarastania ³¹k trzêœlicowych utrzymuj¹ siê gatunki charakterystyczne dla zwi¹zku Molinion Selinum carvifolia, Molinia caerulea, Gladiolus imbricatus. 2. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd, 1967 ³¹ka ostro eniowo-rdestowa (tab. 1, kol. 4) PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007
162 A. Suder Rzadko notowane i nie u ytkowane gospodarczo zbiorowisko z dominacj¹ Cirsium oleraceum i Polygonum bistorta. Wystêpuje najczêœciej na ³¹kach œródleœnych, a w jego budowie najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ gatunki ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia - Cirsium rivulare, Deschampsia caespitosa, Lotus uliginosus, Angelica sylvestris, Sanguisorba officinalis. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków zio³oroœlowych oraz charakterystycznych dla ³¹k œwie ych. Wœród nich do najczêœciej notowanych nale ¹: Lythrum salicaria, Filipendula ulmaria oraz Achillea millefolium. Warstwa mszysta w wiêkszoœci p³atów jest dobrze rozwiniêta i pokrywa 5-70% ich powierzchni. 3. Deschampsietum caespitosae Horvatiæ, 1930 ³¹ka œmia³kowa (tab. 1, kol. 5) Na badanym obszarze fitocenozy Deschampsietum caespitosae s¹ pospolitym sk³adnikiem roœlinnoœci porzuconych, nie u ytkowanych ³¹k. Posiadaj¹ charakterystyczn¹ kêpow¹ strukturê i trawiast¹ fizjonomiê dziêki dominacji œmia³ka darniowego. Znacz¹cy udzia³ w budowie p³atów maj¹ tak e inne trawy Poa pratensis, Festuca rubra i Holcus lanatus. Zio³a z wyj¹tkiem jaskrów i szczawiu ³¹kowego s¹ rzadziej notowane i wykazuj¹ mniejsze pokrycie. W budowie p³atów zbiorowiska du ¹ rolê odgrywaj¹ tak e taksony charakterystyczne dla zwi¹zku Calthion Cirsium rivulare, Juncus effusus. Warstwa mszysta wystêpuje prawie we wszystkich p³atach, a jej pokrycie wynosi 1-30%. 4. Cirsietum rivularis Nowiñski, 1927 ³¹ka ostro eniowa (tab. 1., kol. 6) Fitocenozy Cirsietum rivularis s¹ pospolitym zbiorowiskiem ³¹kowym na badanym obszarze i wiêkszoœæ z nich jest sporadycznie koszona. Gatunek charakterystyczny zespo³u Cirsium rivulare wystêpuje z wysok¹ sta³oœci¹ w wiêkszoœci p³atów ³¹k badanego terenu, jednak w tym zbiorowisku posiada optimum swego wystêpowania i najwiêksze pokrycie. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i rzêdu Molinietalia, wœród których do najczêœciej wystêpuj¹cych nale ¹: Deschampsia caespitosa, Equisetum palustre oraz Ranunculus acris, Rumex acetosa, Poa trivialis, Poa pratensis. Warstwa mszysta jest ró nie rozwiniêta (1 do 40%), budowana najczêœciej przez Brachythecium rutabulum i Plagiomnium elatum. P³aty ³¹ki ostro eniowej s¹ zró nicowane na dwa podzespo³y typowy i selinetosum carvifoliae. W podzespole z olszewnikiem kminkolistnym ruñ ³¹ki jest zdominowana przez byliny dwuliœcienne. Wyró nia siê udzia³em gatunków diagnostycznych dla zwi¹zku Molinion Selinum carvifolia i Carex panicea oraz zbiorowisk okrajkowych Galium verum. Fitocenozy podzespo³u selinetosum carvifoliae wykazuj¹ pewne podobieñstwa florystyczne do zespo³ów górskich, zw³aszcza beskidzkiej postaci z udzia³em Carex hartmanii i taksonów charakterystycznych dla ³¹k trzêœlicowych (Dubiel i wsp. 1999) oraz górskich p³atów opisanych z pn-wsch Moraw (BALÁTOVÁ- -TULÁÈKOVÁ, 2000). 5. Equisetetum palustris Steffen, 1931 ³¹ka mszysta ze skrzypem b³otnym (tab. 1, kol. 7) Fitocenozy z masowym udzia³em skrzypu b³otnego rzadko wystêpuj¹ na badanym terenie. Odnotowano je na szeœciu stanowiskach, gdzie rozwija³y siê przewa nie w oto- PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)... 163 czeniu szuwarów turzycowych. Zbiorowisko posiada strukturê kêpow¹. Warstwê zieln¹ obok skrzypu b³otnego tworz¹ g³ównie gatunki ze zwi¹zku Calthion: Caltha palustris, Juncus effusus i Cirsium rivulare. Licznie reprezentowana jest równie grupa taksonów z rzêdu Molinietalia, wœród których najczêœciej notowane by³y: Angelica sylvestris, Lychnis flos-cuculi i Lotus uliginosus. Omawiane zbiorowisko posiada gatunki lokalnie wyró niaj¹ce w stosunku do innych ³¹k z rzêdu Molinietalia Mentha aquatica, Equisetum fluviatile, Plagiomnium elatum. We wszystkich p³atach widoczny jest sta³y udzia³ gatunków bagiennych Carex nigra, Equisetum fluviatile, Galium palustre. Cech¹ charakterystyczn¹ ³¹ki z Equisetum palustre jest tak e silnie rozwiniêta warstwa mszysta, pokrywaj¹ca 5-50% powierzchni zbiorowiska. Buduje j¹ najczêœciej Plagiomnium elatum, któremu towarzysz¹ Brachythecium rutabulum lub Calliergonella cuspidata. W polskiej literaturze fitosocjologicznej zespó³ ten jest rzadko opisywany. Dotychczas podawany by³ z terenu Polski Œrodkowej (KUCHARSKI, 1999; KUCHARSKI ipisarek, 1999) i Wy yny Krakowsko-Czêstochowskiej (BABCZYÑSKA-SENDEK, 1998a). 6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd, 1957 pastwisko z sitem rozpierzch³ym (tab.1, kol. 8). Pospolite na badanym obszarze, nie u ytkowane gospodarczo zbiorowisko z dominacj¹ situ rozpierzch³ego (Juncus effusus). Wystêpuje najczêœciej w zag³êbieniach terenu, na siedliskach silnie zabagnionych lub w miejscach okresowego pojawiania siê wody na powierzchni gruntu. Najwiêksze jego p³aty stwierdzono wokó³ zbiornika Koz³owa Góra. W zbiorowisku obok situ rozpierzch³ego znaczn¹ rolê odgrywaj¹ byliny dwuliœcienne Lysimachia vulgaris i Lythrum salicaria. Cech¹ charakterystyczn¹ omawianych p³atów jest tak e wysoki udzia³ gatunków siedlisk bagiennych z klasy Phragmitetea oraz kwaœnych m³ak niskoturzycowych ze zwi¹zku Caricion nigrae Carex nigra i Agrostis canina. Wœród gatunków ³¹kowych niewielkie pokrycie osi¹gaj¹ trawy wartoœciowe gospodarczo, natomiast dominuj¹ gatunki uwa ane za chwasty ³¹kowe: Rumex acetosa, Deschampsia caespitosa. Fitocenozy Epilobio-Juncetum effusi charakteryzuj¹ siê silnie rozwiniêt¹ i najbardziej ró norodn¹ pod wzglêdem gatunkowym warstw¹ mszyst¹, która pokrywa do 40% powierzchni p³atów. W zale noœci od wilgotnoœci i yznoœci siedliska zbiorowisko wykazuje zró nicowanie na trzy podzespo³y typicum, cirsietosum palustris i cirsietosum rivularis. P³aty podzespo³u cirsietosum palustris rozwijaj¹ siê w lokalnych zag³êbieniach terenu na siedliskach podtopionych i ubogich. Wyró niaj¹ siê dominacj¹ œmia³ka darniowego oraz facjalnym udzia³em ostro nia b³otnego. W budowie p³atów wzrasta rola gatunków kwaœnych m³ak niskoturzycowych (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) i muraw bliÿniczkowych (klasa Nardo-Callunetea). W przeciwieñstwie do niego fitocenozy podzespo³u cirsietosum rivularis wystêpuj¹ na siedliskach yÿniejszych. Stanowi¹ najbardziej urozmaicon¹ florystycznie postaæ zbiorowiska z obfitym udzia³em bylin dwuliœciennych Cirsium rivulare, Lysimachia vulgaris. W p³atach zbiorowiska wzrasta rola gatunków wartoœciowych gospodarczo, jak Poa pratensis, Festuca pratensis, Poa trivialis. 7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915 ³¹ka z sitem ostrokwiatowym (tab. 1, kol. 9) Rzadko notowane na badanym obszarze zbiorowisko z dominacj¹ situ ostrokwiatowego. Centrum zasiêgu tego zespo³u przypada na atlantyckie obszary Europy zachod- PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007
Tabela 1. Zró nicowanie zbiorowisk ³¹k wilgotnych z rzêdu Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej Table 1. Diversity of wet meadows community from order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 in the eastern part of Silesia Upland Zespó³ (zbiorowisko) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Liczba stanowisk 7 19 21 10 22 40 6 20 7 42 17 Liczba zdjêæ 27 62 36 19 41 88 10 44 15 46 20 Liczba gatunków w zdjêciu 24-65 17-67 9-32 12-41 12-46 14-48 27-33 13-43 11-31 7-29 14-24 S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp S Wp Ch: Molinion caeruleae Selinum carvifolia III 441 V 1041 III 50,5 II 34 I 18,5 II 176 II 35 I 14,5 I 10 I 4 - - Molinia caerulea IV 89,5 V 5770 II 12,5 II 21 I 1 I 3 I 30 I 4,5 I 10 I 2 - - Serratula tinctoria III 955 IV 376 I 9,5 - - I 4 I 8 - - - - - - - - - - Gladiolus imbricatus III 76 II 20 I 6 - - - - - - - - - - - - - - - - Gentiana pneumonanthe I 5,5 II 30 - - - - - - - - - - - - - - - - - - Inula salicina I 19 I 10 - - - - - - - - - - - - - - - - - - Iris sibirica I 10 I 267 - - - - - - - - - - - - - - - - - - Silaum silaus V 1195 I 2 I 7 I 13 I 2,5 I 23,5 - - - - - - - - - - Betonica officinalis V 1373 II 498 I 14 - - I 9 - - - - - - - - - - - - Galium boreale V 2353 III 70 I 26 - - - - - - - - - - - - - - - - Succisa pratensis II 26 IV 493 - - I 2,5 - - - - - - I 5,5 I 4 - - - - Galium verum V 250 V 106 I 8 II 58 I 10 II 16,5 - - I 3,5 - - - - - - Carex panicea IV 378 IV 377 I 8 I 29 I 16 II 144 III 70 II 59 - - - - - - Briza media IV 41 III 26 - - I 2,5 I 2,5 I 5 - - I 2 - - - - - - Carex flacca III 53,5 III 79 I 1 I 2,5 I 2,5 I 9 I 25 - - - - - - - -
*Sanguisorba officinalis V 704 V 701 III 70 III 174 I 18 II 138 II 20 I 8 - - I 5,5 I 25 *Carex hartmanii IV 198 III 66 I 4 - - I 20,5 II 31 I 10 I 13,5 - - I 5,5 - - Juncus conglomeratus IV 391 III 153 I 6 II 113 - - I 48 I 5 - - I 3 - - - - Centaurea oxylepis III 70,5 III 70 I 12,5 I 5 I 3,5 I 24 I 5 I 7 - - - - I 3 Leucanthemum vulgare III 38 II 14,5 - - - - I 1 I 1 - - - - - - - - - - Potentilla erecta II 17 V 414 - - I 18,5 I 16 I 7 I 30 II 46,5 II 43 I 1 - - Parnassia palustris - - II 26 - - - - - - - - - - - - - - - - - - Epipactis palustris I 1,5 II 137 - - I 8 - - I 3 I 10 - - - - I 0,2 - - Carex davalliana - - II 38 - - I 2,5 - - I 0,5 I 5 - - - - - - - - Carex lepidocarpa I 19 II 23 - - - - - - I 0,5 - - - - - - - - - - Valeriana simplicifolia - - II 125 I 4 I 15,5 - - I 14 I 30 I 8 - - - - - - Geum rivale IV 654 I 1 II 54 I 18,5 I 19,5 I 105 I 5 I 12,5 - - - - - - Carex pallescens V 245 II 57 I 2,5 - - I 12 I 12,5 I 25 I 13,5 - - - - - - Alchemilla subcrenata Filipendula vulgaris III 233 - - - - - - I 44 I 23 - - - - - - - - - - III 100 - - - - - - - -, - - - - - - - - - - - Ononis arvensis III 82,5 - - - - - - - -, - - - - - - - - - - - Alchemilla glaurescens Alchemilla monticola Ranunculus auricomus I 8,5 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I 69 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - IV 79 II 20 II 22 I 5 II 35 II 41 - - I 12,5 - - I 26 II 13 Ch: Calthion + Molinietalia* Polygonum bistorta - - I 6 I 17 II 1224 I 134 I 34,5 - - I 1,5 - - - - I 50
Cirsium oleraceum - - - - I 23,5 V 5542 - - I 1 - - - - - - - - - - *Deschampsia caespitosa V 574 V 113 IV 73,5 V 237 V 6738 IV 355 IV 55 V 826 II 40 II 17 IV 78 Cirsium palustre - - II 25 I 2 II 24,5 II 111 I 6 III 30 IV 707 IV 195 I 2 I 2 Cirsium rivulare V 1383 IV 460 V 134 III 34,5 III 158 V 6733 IV 151 *II 174 II 43 IV 411 II 259 *Equisetum palustre I 9 IV 50 III 66,5 III 142 I 14,5 IV 267 V 5750 II 36,5 II 137 IV 246 I 22 Juncus effusus I 24 III 118 III 83 II 34 IV 295 III 190 IV 160 V 6080 III 70 III 94,5 II 11,5 Juncus acutiflorus - - I 75 - - - - - - - - - I 11,5 V 6083 - - - - Scirpus sylvaticus - - I 0,2 I 18 I 8 - - I 6 - - I 2 II 40,5 V 750 - - Ch: Filipendulion ulmariae Geranium palustre - - I 20 II 360 II 40 I 0,5 I 55 I 5 I 2 - - I 74 I 25 Filipendula ulmaria II 10 III 140 V 6806 III 119 II 11 II 55 I 25 I 4,5 I 0,5 II 58,5 I 25 Lythrum salicaria I 7 III 61 IV 214 III 113 II 27 II 44 I 10 *III 186 - - III 34 I 6 Lysimachia vulgaris II 17 IV 254 III 546 II 58 I 17 II 84,5 V 266 *IV 678 IV 350 III 205 I 1,5 Ch: Molinio- Arrhenatheretea Alopecurus pratensis Cerastium holosteoides III 38 I 7 II 36 III 31,5 IV 55 III 306 I 5 II 27,5 I 10 II 21,5 V 8000 I 8,5 I 9 I 4 III 21 III 47,5 II 28 - - II 8 - - I 1,5 IV 73 Ch: Scheuchzerio-Caricetea nigrae + Phragmitetea* *Galium palustre I 5 I 11 I 14 I 8 I 79 I 30,5 III 41 III 106 III 120 II 96,5 I 18 Agrostis canina - - I 5 - - - - I 30,5 - - II 20 III 184 III 413 - - - - Carex nigra II 12 III 92 II 16,5 II 23,5 II 108,5 II 69 IV 135 IV 605 I 10 I 2 - -
Viola palustris I 1,5 I 1 - - - - I 1 I 1 I 30 I 73 IV 463 I 1 - - Plagiomnium elatum d *Equisetum fluviatile I 70,5 II 172 II 40 II 111 I 48,5 I 88,5 IV 490 I 24 II 143 I 38 - - - - I 0,2 I 25 I 0,5 I 1 I 40 III 45 I 3,5 I 0,5 I 73 - - Mentha aquatica - - - - I 83 - - - - - - V 525 I 11,5 II 220 I 101 - - Inne Other: Sphagnum fallax d Vaccinium uliginosum Oxycoccus palustris Polytrichum commune d Sphagnum teres d Sphagnum fimbriatum d - - - - - - - - - - - - - - - - II 3000 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - II 247 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - II 373 - - - - - - I 5 - - - - - - - - - - I 11,5 II 373 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I 16,5 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I 250 - - - - Objaœnienia Explanations: 1 Galio borealis-molinietum; 2 Selino-Molinietum; 3 Zbiorowisko z Community with Filipendula almaria; 4 Angelico-Cirsietum oleracei; 5 Deschampsietum caespitosae; 6 Cirsietumrivularis; 7 Equisetetum palustris; 8 Epilobio-Juncetum effusi; 9 Juncetum acutiflori; 10 Scirpetum sylvatici; 11 Alopecuretum pratensis; S sta³oœæ constancy; Wp wspó³czynnik pokrycia cover coefficent. gatunki diagnostyczne dla zwi¹zku diagnostic species for alliance gatunki diagnostyczne dla zespo³u (zbiorowiska) diagnostic species for association (community) gatunki wyró niaj¹ce podzespó³ characteristic species for subassociotion
168 A. Suder niej, natomiast w Polsce osi¹ga wschodni¹ granicê wystêpowania (CELIÑSKI i wsp., 1976; MATUSZKIEWICZ, 2001). Rozwija siê wzd³u cieków wodnych lub w miejscach wysiêku wody gruntowej. Zajmuje siedliska zró nicowane pod wzglêdem zasobnoœci w substancje od ywcze, co by³o podstaw¹ do wyró nienia dwóch podzespo³ów: shagnetosum fallaxi i typicum. Fitocenozy podzespo³u shagnetosum fallaxi rozwijaj¹ siê na siedliskach ubogich i zabagnionych, w otoczeniu bagiennych borów sosnowych. Charakteryzuj¹ siê wystêpowaniem taksonów z klasy Oxyccoco-Sphagnetea Oxyccocus palustris, kwaœnych m³ak niskoturzycowych Agrostis canina oraz muraw bliÿniczkowych Potentilla erecta. Gatunki ³¹kowe pojawiaj¹ siê tu sporadycznie i w niewielkiej iloœci. Du e uwilgotnienie siedliska sprzyja rozwojowi warstwy mszystej, sk³adaj¹cej siê g³ównie z torfowców, która pokrywa 70-100% powierzchni zbiorowiska. Fitocenozy podzespo³u typowego wykszta³caj¹ siê w s¹siedztwie podmok³ych ³¹k z Juncus effusus, Scirpus sylvaticus lub zbiorowisk szuwarowych. Charakteryzuj¹ siê wiêkszym bogactwem florystycznym. Pokrycie warstwy mszystej jest tu bardziej zró- nicowane i wynosi 1-70%. W jej sk³ad wchodz¹ najczêœciej Plagiomnium elatum, Calliergonella cuspidata i Climacium dendroides. Warstwê zieln¹ obok situ ostrokwiatowego tworz¹ gatunki charakterystyczne dla rzêdu Molinietalia i zwi¹zku Calthion Cirsium rivulare, Juncus effusus, Lotus uliginosus, Cirsium palustre, Lysimachia vulgaris. 8. Scirpetum sylvatici Ralski, 1931 ³¹ka z sitowiem leœnym (tab. 1, kol. 10) P³aty z dominacj¹ sitowia leœnego wystêpuj¹ pospolicie na badanym obszarze. Rozwijaj¹ siê w lokalnych obni eniach terenu, na siedliskach wilgotnych i yznych. Œwiadczy o tym du y udzia³ w jego p³atach taksonów z klasy Phragmitetea oraz gatunków nitrofilnych Urtica dioica. Warstwa mszysta zbiorowiska jest s³abo rozwiniêta. W wiêkszoœci fitocenoz jej brak, a tam gdzie wystêpuje jej pokrycie nie przekracza 10%. P³aty Scirpetum sylvatici w stosunku do innych zbiorowisk ³¹k wilgotnych wyró nia silna dominacja gatunków ze zwi¹zku Calthion oraz sporadyczny udzia³ z niewielkim pokryciem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Obok sitowia leœnego z wysok¹ sta³oœci¹ wystêpuje Cirsium rivulare. Uwa a siê, e przy niewielkim przesuszeniu p³aty ³¹ki z sitowiem leœnym ewoluuj¹ w kierunku ³¹ki ostro eniowej (BABCZYÑSKA-SEN- DEK, 1998a). Fitocenozy Scirpetum sylvatici posiadaj¹ ma³¹ wartoœæ gospodarcz¹. Dlatego na badanym obszarze, podobnie jak w innych regionach Polski, ³¹ki z sitowiem leœnym nie s¹ koszone (NOWIÑSKI, 1967; KUCHARSKI, 1999). 9. Galio borealis-molinietum (Koch, 1925) Philippi 1960 ³¹ka trzêœlicowa z przytuli¹ pó³nocn¹ (tab. 1, kol. 1) Galio borealis-molinietum jest jednym z najs³abiej poznanych zespo³ów ³¹kowych w Polsce (BRZEG iwojterska, 2001). Na badanym obszarze p³aty zespo³u notowano wy³¹cznie w obrêbie rozleg³ych kompleksów ³¹k wilgotnych w okolicach D¹browy Górniczej Przymiarki i Trzebyczki. Ich p³aty nie s¹ u ytkowane gospodarczo. Zbiorowisko stanowi bogat¹ pod wzglêdem florystycznym postaæ ³¹ki wilgotnej, w której dominuj¹ byliny dwuliœcienne. Oprócz gatunków charakterystycznych dla zespo³u Galium boreale, Betonica officinalis, Silaum silaus istotn¹ rolê w budowie p³atów odgrywaj¹ taksony PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)... 169 ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia Sanguisorba officinalis i Cirsium rivulare. W stosunku do analogicznych fitocenoz znanych z innych regionów Polski zespó³ wyró nia w skali lokalnej udzia³ Geum rivale, Carex pallescens, Ononis arvensis oraz przywrotników (Alchemilla sp.). Licznie reprezentowana grupa gatunków trawiastych nie odgrywa du ej roli w runi ³¹ki ze wzglêdu na niskie pokrycie. Niewielki jest udzia³ trzêœlicy modrej, która w czêœci p³atów omawianego zbiorowiska w ogóle nie wystêpuje. Natomiast do najczêœciej notowanych nale ¹ inne trawy o ma³ej wartoœci gospodarczej: Briza media i Deschampsia caespitosa. Mimo du ej wilgotnoœci siedliska w p³atach pojawiaj¹ siê gatunki z klasy Festuco-Brometea Filipendula vulgaris, Plantago media, których obecnoœæ wskazuje na zawartoœæ wêglanu wapnia w pod³o u. Dobrze rozwiniêt¹ warstwê mszyst¹ osi¹gaj¹c¹ w czêœci p³atów bardzo wysokie pokrycie (70%) buduj¹ Climacium dendroides, Calliergonella cuspidata, Brachythecium rutabulum i Plagiomnium undulatum. 10. Selino-Molinietum Kuhn, 1937 ³¹ka trzêœlicowa z olszewnikiem kminkolistnym (tab. 1, kol. 2) Stanowiska zespo³u na badanym obszarze s¹ rozmieszczone nierównomiernie i wiêkszoœæ jest skoncentrowana we wschodniej czêœci regionu. Du e powierzchniowo (oko³o 100 ha) kompleksy tych fitocenoz wystêpuj¹ w okolicach D¹browy Górniczej, S³awkowa i Siewierza oraz Jaworzna. W pozosta³ej czêœci badanego terenu pojawiaj¹ siê sporadycznie w postaci niewielkich p³atów. W przesz³oœci u ytkowane w celu pozyskania siana na œció³kê dla byd³a, obecnie zbiorowisko to nie posiada adnej wartoœci gospodarczej. Ruñ ³¹ki jest opanowana przez trawy, wœród których dominuj¹c¹ rolê odgrywa Molinia caerulea. Oprócz trzêœlicy modrej w p³atach zespo³u najczêœciej notowane by³y inne taksony charakterystyczne dla zespo³u: Succisa pratensis i Selinum carvifolia oraz gatunki siedlisk ubogich z klasy Nardo-Callunetea. W runi ³¹ki wystêpuj¹ te liczne byliny dwuliœcienne ze zwi¹zku Molinion i rzêdu Molinietalia Gentiana pneumonanthe, Gladiolus imbricatus, Iris sibirica, Serratula tinctoria, Sanguisorba officinalis. Du e przywi¹zanie wykazuj¹ te gatunki ze zwi¹zku Calthion, zw³aszcza Cirsium rivulare, Juncus conglomeratus i Juncus effusus oraz ciep³olubnych okrajków Galium verum. P³aty Selino-Molinietum s¹ zró nicowane na dwa podzespo³y: typicum i caricetosum paniceae. Fitocenozy podzespo³u caricetosum panicae charakteryzuj¹ siê sta³ym, miejscami obfitym wystêpowaniem Carex panicea oraz udzia³em Briza media, Carex hartmanii i Caliergonella cuspidata oraz gatunków nawapiennych m³ak niskoturzycowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (tab. 1, kol. 2a). 11. Alopecuretum pratensis (Regel, 1925) Steffen 1931 ³¹ka wyczyñcowa (tab. 1, kol. 11) Fitocenozy Alopecuretum pratensis wystêpuj¹ na yznych siedliskach ³êgowych w dolinach rzek. Gatunek charakterystyczny zespo³u i dominuj¹cy w runi ³¹ki Alopecurus pratensis jest wskaÿnikiem gleb zasobnych w fosfor. Na badanym terenie p³aty zespo³u stwierdzono w 17 punktach. Najwiêksze powierzchnie o wielkoœci oko³o 50 ha zajmowa³y w dolinie potoku O arowickiego i Brynicy, gdzie rozwija³y siê w otoczeniu PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007
170 A. Suder ³¹k rajgrasowych lub pól uprawnych. Wiêkszoœæ z nich jest u ytkowana gospodarczo. G³ówn¹ masê roœlinn¹ runi ³¹ki stanowi¹ trawy: Alopecurus pratensis, Poa pratensis, Poa trivialis, Holcus lanatus. Zio³a s¹ tu nielicznie reprezentowane, a do najczêœciej notowanych nale ¹: Rumex acetosa i Cerastium holosteoides. Warstwa mszysta jest s³abo wykszta³cona i jej pokrycie wynosi 1-20%. Ze wzglêdu na brak dobrych gatunków diagnostycznych przynale noœæ tego zespo³u do jednostki ni szej od rzêdu jest trudna do ustalenia. 3.2. Rozmieszczenie ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej Wiêkszoœæ stanowisk ³¹k wilgotnych jest skoncentrowana we wschodniej czêœci analizowanego obszaru, na terenie Garbu Tarnogórskiego (ryc. 1). Oprócz czynników naturalnych ich rozwojowi w tym regionie sprzyja przewaga obszarów wiejskich oraz ekstensywna gospodarka rolna. Najwiêksze kompleksy ³¹kowe rozci¹gaj¹ siê od Bukowna, przez D¹browê Górnicz¹ po Siewierz. Dominuj¹ tu p³aty Cirsietum rivularis i Deschampsietum caespitosae, natomiast ich najcenniejszym sk³adnikiem s¹ fitocenozy ze zwi¹zku Molinion. W pó³nocnej czêœci regionu du e powierzchnie ³¹k wilgotnych wystêpuj¹ w dolinie Brynicy od Zendka po O arowice, Pyrzowice i Œwierklaniec. Na ³¹kach koszonych przewa aj¹ p³aty Alopecuretum pratensis natomiast na stanowiskach nie u ytkowanych Deschampsietum caespitosae i Epilobio-Juncetum effusi. Na terenie Wy yny Katowickiej ³¹ki wystêpuj¹ sporadycznie ze wzglêdu na wysoki stopieñ urbanizacji. Wiêkszoœæ ich stanowisk jest zlokalizowana na obrze ach aglomeracji górnoœl¹skiej, a nieliczne tylko odnotowano w Katowicach Piotrowicach, Gliwicach, Zabrzu i Sosnowcu. Powierzchniowo dominuj¹ zbiorowiska ³¹k bagiennych Scirpetum sylvatici i Epilobio-Juncetum effusi. Odnotowano tu równie najwiêksz¹ liczbê stanowisk rzadkiego w skali Polski zespo³u Juncetum acutiflori. Na terenie Pagórów Jaworznickich ³¹ki wilgotne by³y notowane czêœciej, g³ównie na obrze ach miast Jaworzna, Chrzanowa, Libi¹ a. Najwiêcej stanowisk posiadaj¹ tu fitocenozy Scirpetum sylvatici i Cirsietum rivularis. 4. Wnioski Istnieje du e zró nicowanie roœlinnoœci ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej. Jest ono spowodowane naturaln¹ zmiennoœci¹ siedlisk oraz dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Wyró niono 10 jednostek syntaksonomicznych w randze zespo³u, 9 w randze podzespo³u oraz 1 zbiorowisko. Wœród opisanych syntaksonów kilka jest szczególnie interesuj¹cych pod wzglêdem geobotanicznym. Nale y tu wymieniæ Cirsietum rivularis selinetosum carvifoliae o charakterze górskim oraz fitocenozy atlantyckiego zbiorowiska Juncetum acutiflori. Odnaleziono tak e stanowiska nie notowanego do tej pory na terenie Wy yny Œl¹skiej zespo³u Galio borealis-molinietum. Na badanym obszarze zbiorowiska ³¹kowe s¹ rozmieszczone nierównomiernie. Najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ w szacie roœlinnej Garbu Tarnogórskiego a wiêc PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)... 171 regionu, gdzie istniej¹ korzystne warunki hydrologiczne dla rozwoju tego typu fitocenoz oraz przewa a ekstensywny sposób gospodarowania ³¹k. Wœród wyró nionych zespo³ów trzy stanowi¹ zbiorowiska rzadkie Equisetetum palustris, Angelico-Cirsietum oleracei, Galio borealis-molinietum, natomiast pospolite to Cirsietum rivulari i Scirpetum sylvatici. Obserwacje poczynione w trakcie badañ pozwalaj¹ wskazaæ g³ówne zagro enia i kierunki zmian, jakim podlegaj¹ zbiorowiska ³¹k wilgotnych: 1) zaniechanie koœnego u ytkowania ³¹k przejawiaj¹ce siê wzrostem pokrycia gatunków zio³oroœlowych i œmia³ka darniowego oraz pojawianiem siê siewek drzew w runi ³¹k; 2) zabiegi melioracyjne, antropogeniczne zaburzenia stosunków wodnych (leje depresyjne) s¹ przyczyn¹ przesychania gleb; 3) corocznie powtarzaj¹ce siê wypalanie na wiosnê ³¹k w okolicach S³awkowa niszczy florê i faunê zbiorowisk ³¹k trzêœlicowych. Literatura BABCZYÑSKA-SENDEK B., 1998a. Zbiorowiska ³¹kowe Wy yny Czêstochowskiej. Pr¹dnik. Prace Muzeum Szafera, 11-12, 29-113. BABCZYÑSKA-SENDEK B., 1998b. Pó³naturalne i naturalne zbiorowiska nieleœne Górnego Œl¹ska na tle zró nicowania przestrzeni tego regionu. Przestrzeñ i wartoœci. Studia i materia³y waloryzacji przestrzeni Górnego Œl¹ska, 2, 37-47. BALÁTOVÁ-TULÁÈKOVÁ E., 2000. Molinietalia Gesellschaften im Gebirge Moravskoslezské Beskydy (NO-Mähren). Preslia, 72, 49-72. BARKMAN J., MORAVEC J., RAUSCHERT S., 1995. Kodeks nomenklatury fitosocjologicznej. Polish Botany Studies Guide Seria, 16, 1-58. BRAUN-BLANQUET J., 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl. Wien-New York. BRZEG A., WOJTERSKA M., 2001. Zespo³y roœlinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagro enie, 39-110. W: WOJTERSKA M. (red.) Szata roœlinna Wielkopolski i Pojezierza Po³udniowopomorskiego. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznañ. CABA A S., WIKA S., WILCZEK S., ZYGMUNT J., 2001. Przyroda miêdzyrzecza Warty i Widawki. Wydawnictwo UŒ, Katowice, ss. 299. CELIÑSKI F., WIKA S., CABA A S., 1976. Les prairies marecageuses à Juncus acutiflorus en Silesie (Pologne). Coll. Phytosociologia 5, 205-217. DEMBEK W., PIÓRKOWSKI H., RYCHARSKI M., 2000. Mokrad³a na tle regionalizacji fizyczno- -geograficznej Polski. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, Falenty. DUBIEL E., STACHURSKA A., GAWROÑSKI S., 1999. Nieleœne zbiorowiska roœlinne Magurskiego Parku Narodowego (Beskid Niski). Zeszyty Naukowe UJ, Prace Botaniczne, 33, 57. FIJA KOWSKI D., CHOJNACKA-FIJA KOWSKA E., 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim. Roczniki Nauk Rolniczych, D, 217, 1-414. GRYNIA M., 1968. Porównawcza analiza geobotaniczna ³¹k trzêœlicowych w ró nych regionach Polski. PTPN, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leœnych, 26, 115-172. KONDRACKI J., 2001. Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa KUCHARSKI L., 1999. Szata roœlinna ³¹k Polski œrodkowej i jej zmiany w XX stuleciu. Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ódÿ, 165. PT, Grassland Science in Poland, 10, 2007
172 A. Suder MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 536, PWN, Warszawa. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M., 2002. Flowering plants and Pteridophytes of Poland. Biodiversity of Poland, vol. 1, 442. NOWIÑSKI M., 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Szkic fitosocjologiczny. PWRiL, Warszawa. OCHYRA R., ARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H., 2003. Census catalogue of Polish mosses. PAN, Instytut Botaniki, Kraków. PAWLACZYK P., JERMACZEK A., 2000. Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodniczego, Œwiebodzin, Wyd. III., ss. 287. POTT R., 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland A. SUDER Department of Forest and Wood Utlization, Agricultural University of Krakow Summary This paper presents research results of wet meadows vegetation from order Molinietalia caeruleae Koch, 1926 in the eastern part of Silesia Upland. On the basis of 408 phytosociological relevés, which were done in the years 2000-2004, 10 associations, 9 subassociations and 1 community have been distinguished and described. Only diagnostic species for each syntaxonomical unit were included in the synthetic table (tab. 1). Informations about distribution of wet meadows and number of their stands were also given. Recenzent Reviewer: Ró a Kochanowska Adres do korespondencji Adress for correspondence: Dr Alicja Suder Katedra U ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza, al. 29-go Listopada 46, 31-425 Kraków tel. 12 662 50 92 e-mail: alasuder@interia.pl PT, ¹karstwo w Polsce, 10, 2007