Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym i poza jego obszarem

Transkrypt

1 ¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 16, Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2013 PL ISSN ISBN Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym i poza jego obszarem M. KULIK Katedra ¹karstwa i Kszta³towania Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Evaluation of vegetation of selected Molinia meadows in Polesie National Park and outside its area Abstract: The study was carried out in at selected complexes of Molinia meadows located in Bagno Bubnów (Polesie National Park). Tested complexes were characterized by the dominance of Molinia meadows, which bordered to other plant communities. The study area was characterized by a large number of plant species under strict and partial protection. Ostericum palustre, species protected by Habitat Directive occurred in all complexes. A total of 107 plant species in the Selino-Molinietum caeruleae association were noted. Greater biodiversity was characterized by meadows situated in the Polesie National Park compare to the private one. It should be noted that the private Molinia meadows which directly adjacent to the Polesie National Park are mostly well-preserved habitats, involving protected plant species. Keywords:Molinia meadows, Polesie National Park, vegetation 1. Wstêp W momencie przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej przejêliœmy wiele obowi¹zków zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska przyrodniczego, w tym rolniczego. Jednym z rzadszych elementów krajobrazu rolniczego s¹ bogate florystycznie ³¹ki trzêœlicowe, które nale ¹ do najcenniejszych pó³naturalnych zbiorowisk Polski (K CKI iza USKI, 2004; SUDER, 2007; KULIK, 2009; MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012; SIENKIE- WICZ-PADEREWSKA i WSP., 2012) i Europy Œrodkowej (MUCINA i WSP., 1993; KALIGA- RIC i WSP., 2003; ZELNIK, 2005; HAVLOVA, 2006; RODWELL i WSP., 2007; BITTNER i WSP., 2011; BÖLÖNI i WSP., 2011), maj¹cych wa ne znaczenie w zachowaniu bioró norodnoœci. Siedlisko 6410 Zmiennowilgotne ³¹ki trzêœlicowe (Molinion) ma charakter pó³naturalny, rozwinê³o siê wtórnie w miejscach lasów wyciêtych przez cz³owieka. Typowymi roœlinami buduj¹cymi to zbiorowisko s¹ gatunki charakterystyczne (m.in. Molinia caerulea, Betonica officinalis, Succisa pratensis, Gentiana pneumonanthe, Dianthus superbus, Iris sibirica, Selinum carvifolia) lub wyró niaj¹ce (m.in. Pimpinella saxifraga, Briza media, Potentilla erecta, Carex flava, Salix rosmarinifolia) dla zwi¹zku Molinion (MATUSZKIEWICZ, 2008). Mocno przywi¹zane do tego siedliska s¹ równie gatunki cha-

2 40 M. Kulik rakterystyczne rzêdu Molinietalia, szczególnie Serratula tinctoria i Sanguisorba officinalis. ¹ki trzêœlicowe s¹ siedliskiem wielu rzadkich i chronionych roœlin i ptaków, a ich istnienie jest zwi¹zane ze specyficznym typem gospodarki, polegaj¹cej na braku nawo enia i póÿnym koszeniu, po przekwitniêciu wiêkszoœci roœlin raz do roku lub rzadziej (K CKI iza USKI, 2004; ZELNIK, 2005; HAVLOVA, 2006; SUDER, 2007; KULIK, 2008; MATUSZKIEWICZ, 2008; BITTNER i WSP., 2011; MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012; SIENKIEWICZ-PADEREWSKA i WSP., 2012). Niektórzy autorzy zalecaj¹ u ytkowanie 1-koœne z ograniczonym nawo eniem azotowym (ÈOP i WSP., 2009) lub ekstensywny wypas jako w³aœciwy sposób na odtworzenie niektórych gatunków (TODD i WSP., 2000; ÈOP i WSP., 2009; GAERTNERA i WSP., 2010). Z kolei na zdegradowanych ³¹kach HÁJKOVÁ i WSP. (2009) proponuj¹ intensywne 2-koœne u ytkowanie, natomiast MÄLSON i WSP. (2010) kombinacjê ró nych zabiegów, twierdz¹c, e póÿne koszenie nie jest wystarczaj¹ce, zw³aszcza w pocz¹tkowej fazie renaturyzacji. Z tego wzglêdu zró nicowanie siedliska 6410 odzwierciedla nie tylko zmiennoœæ geograficzn¹ i edaficzn¹, ale tak e formê i intensywnoœæ u ytkowania (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Po zaprzestaniu koszenia ³¹ki te ulegaj¹ sukcesji, przekszta³caj¹c siê w ubogie zbiorowiska z dominacj¹ zio³oroœli lub zaroœli wierzbowych i olszowych (K CKI iza USKI, 2004; SUDER, 2007; KULIK, 2008; K CKI, 2012). Wa nym elementem decyduj¹cym o uk³adzie warunków siedliskowych i sk³adzie florystycznym ³¹k jest równie s¹siedztwo lasu (SZYD OWSKA, 2010). ¹ki wy³¹czone z u ytkowania w miejscach wtórnie zabagnionych mog¹ przekszta³caæ siê równie w szuwary turzycowe (MICHALSKA-HEJ- DUK, 2006; MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Najwiêcej ³¹k trzêœlicowych wystêpuje w po³udniowej czêœci kraju od Dolnego Œl¹ska po Wy ynê Lubelsk¹ na wschodzie, gdzie wykszta³caj¹ siê w odmianie wschodniej i najczêœciej w postaci wapieniolubnej (K CKI iza USKI, 2004). W czêœci po³udniowej ³¹ki te zazwyczaj reprezentowane s¹ przez bogate gatunkowo p³aty (KO ODZIEJEK imichalska-hejduk, 2004; SUDER 2008) i czêsto rozwijaj¹ siê w postaci wy ynno-podgórskiej (ZALEWSKA, 1997). Ze wzglêdu na swoje unikatowe cechy siedliska te zosta³y objête ochron¹ w pakietach programu rolno-œrodowiskowego na lata , który stanowi wsparcie finansowe dla rolników gospodaruj¹cych w sposób przyjazny dla œrodowiska. Jednak w niektórych rejonach Polski ze wzglêdu na ma³¹ powierzchniê rolnicy nie s¹ zainteresowani korzystaniem z tych dop³at. Czêœæ tych siedlisk znajduje siê na obszarach parków narodowych, które prowadz¹ programy ochrony gatunków i siedlisk ³¹kowych, monitoruj¹c efekty stosowanych zabiegów. Jednym z takich parków jest Poleski Park Narodowy, w którym ³¹ki trzêœlicowe znajduj¹ siê na obszarze Bagna Bubnów i Bagna Staw. Jednak wiele takich ³¹k le y na gruntach prywatnych (czasami poza obszarami Natura 2000), co sprawia, e mo liwoœæ wp³ywania na sposób ich u ytkowania jest ograniczona (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Nie wszyscy rolnicy s¹ œwiadomi wartoœci siedliska, którego s¹ w³aœcicielami, tym bardziej, e korzystanie z programu rolnoœrodowiskowego jest dobrowolne. Celem badañ by³a ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym i poza jego obszarem (na ³¹kach stanowi¹cych w³asnoœæ prywatn¹) w celu okreœlenia mo liwoœci w³¹czenia tych ostatnich w obrêb Parku. PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

3 Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym Charakterystyka terenu badañ Bagno Bubnów (PLB060001) jest obszarem wyznaczonym Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska jako obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia) w ramach sieci Natura Obszar o powierzchni 2187,6 ha po³o ony jest na Równinie êczyñsko-w³odawskiej, w obrêbie Polesia Podlaskiego. Ostoja obejmuje dwa torfowiska niskie (Bagno Bubnów i Bagno Staw) otoczone terenami rolniczymi i stanowi fragment Poleskiego Parku Narodowego. Dominuj¹cymi zbiorowiskami roœlinnymi s¹ szuwary wielkoturzycowe, zw³aszcza Caricetum elatae, natomiast siedliska ³¹kowe, w tym ³¹ki trzêœlicowe zajmuj¹ oko³o 4% powierzchni. Lasy zajmuj¹ 21% powierzchni, a miejscami wystêpuj¹ zaroœla wierzbowe, trzcinowiska oraz niewielkie zbiorniki powsta³e po wydobyciu torfu. Obszar jest odwadniany ciekiem uchodz¹cym do rzeki W³odawki. Na Bagnie Bubnów znajduj¹ siê stanowiska lêgowe ponad 1% krajowej populacji wodniczki, sowy b³otnej, b³otniaka ³¹kowego i b³otniaka zbo owego. W sumie stwierdzono tu wystêpowanie 17 gatunków ptaków z za³¹cznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 8 gatunków ptaków zagro onych, wpisanych do Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t. 3. Materia³ i metody Badania przeprowadzono w latach na wybranych kompleksach ³¹k trzêœlicowych po³o onych w obrêbie Bagna Bubnów w Poleskim Parku Narodowym. ¹ki w granicach Parku (A1, A2) zajmuj¹ powierzchniê oko³o 8,7 ha, natomiast ³¹ki stanowi¹ce w³asnoœæ rolników indywidualnych (B1, B2) oko³o 8,4 ha (ryc. 1). Kompleksy A1 i A2 by³y u ytkowane ekstensywnie jako ³¹ki 1-koœne (koszone co roku lub raz na 2 lata), kompleks B1 i czêœæ B2 (zdjêcia 31-37), jako ³¹ki 1-koœne, natomiast czêœæ kompleksu B2 (zdjêcia 38 40) jako ³¹ki 2-koœne. Na ³¹kach trzêœlicowych w obrêbie 4 analizowanych kompleksów wykonano w latach badañ po 10 zdjêæ fitosocjologicznych o powierzchni 25 m 2 : A1 (zdjêcia 1 10); A2 (11 20); B1 (21 30); B2 (31 40). Na analizowanym terenie dominowa³ zespó³ Selino-Molinietum caeruleae (K CKI iza USKI, 2004), ale ca³e kompleksy charakteryzowa³y siê wiêkszym zró nicowaniem zbiorowisk roœlinnych (tab. 1). Wystêpowanie i udzia³ poszczególnych gatunków zwi¹zku Molinion caeruleae przedstawiono za pomoc¹ stopnia sta³oœci (S) i wspó³czynnika pokrycia (D). Wszystkie zdjêcia poddano klasyfikacji numerycznej na podstawie iloœciowego udzia³u gatunków wykorzystuj¹c program pragmatax. W grupowaniu pos³u ono siê metod¹ skupiania œrednich po³¹czeñ wa onych (WPGMA). W celu porównania ³¹k znajduj¹cych siê w granicach Poleskiego Parku Narodowego i poza jego obszarem oceniono parametry siedliska przyrodniczego obliczaj¹c wskaÿniki kardynalne specyficznej struktury i funkcji: gatunki typowe (charakterystyczne i wyró niaj¹ce dla zwi¹zku Molinion oraz dwa gatunki charakterystyczne rzêdu Molinietalia, mocno przywi¹zane do zmiennowilgotnych ³¹k trzêœlicowych: Serratula tinctoria i Sanguisorba officinalis gatunki dominuj¹ce ekspansja krzewów i podrostu drzew PT, Grassland Science in Poland, 16, 2013

4 42 M. Kulik Rycina 1. Teren badañ Figure 1. Research area wg metodyki prowadzenia monitoringu dla ³¹k trzêœlicowych (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Waloryzacjê w/w wskaÿników przeprowadzono stosuj¹c 3 parametry: FV wskaÿnik w³aœciwy; U1 niezadowalaj¹cy; U2 z³y. Ponadto oceniono liczbê gatunków: ogó³em, charakterystycznych i wyró niaj¹cych zwi¹zku Molinion oraz chronionych. Przynale noœæ syntaksonomiczn¹ gatunków okreœlono pos³uguj¹c siê opracowaniem MATUSZKIEWICZA (2008), natomiast nazwy gatunków roœlin podano za MIR- KIEM i WSP. (2002). 4. Wyniki i dyskusja Badane kompleksy ³¹kowe charakteryzuj¹ siê dominacj¹ ³¹k trzêœlicowych zespó³ Selino-Molinietum caeruleae (K CKI iza USKI, 2004), które graniczy³y z innymi zbiorowiskami roœlinnymi (tab. 1). Na wszystkich kompleksach notowano zespó³ Caricetum davallianae, który wystêpowa³ w postaci niewielkich p³atów, pomiêdzy ³¹kami trzêœlicowymi a szuwarem trzcinowym Phragmitetum australis. W obni eniach terenowych wystêpuj¹ p³aty szuwarów wielkoturzycowych, g³ównie Caricetum gracilis, natomiast w dalszej czêœci zespó³ Caricetum elatae, który dominuje na ca³ym obszarze Bagna Bubnów. Ze wzglêdu na bliskie s¹siedztwo ³¹k trzêœlicowych z w/w zbiorowiskami ist- PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

5 Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym nieje zagro enie przekszta³cenia w szuwary wielkoturzycowe, zw³aszcza w miejscach wtórnie zabagnionych i nieu ytkowanych (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Na drugim kompleksie Poleskiego Parku Narodowego zaobserwowano zespó³ Lysimachio vulgaris-filipenduletum, granicz¹cy z lasem i ³¹kami trzêœlicowymi oraz ma³y p³at zbiorowiska Schoenus ferrugineus, który stopniowo przechodzi³ w szuwar trzcinowy (tab. 1 i 2). Na badanym obszarze wystêpuje wiele gatunków roœlin objêtych ochron¹ œcis³¹ i czêœciow¹, zarówno na terenie, jak i poza Poleskim Parkiem Narodowym. Najwiêksz¹ liczb¹ gatunków odznacza siê kompleks le ¹cy na terenie Parku (A2 14 gatunków). Na uwagê zas³uguje liczne wystêpowanie na wszystkich kompleksach naturowego gatunku Ostericum palustre (tab. 1 i 2). Jest to zagro ony w skali europejskiej gatunek, który najczêœciej wystêpuje w runi ³¹k trzêœlicowych lub wilgotnych rzêdu Molinietalia (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2010). Wystêpowa³ on równie na ³¹kach 2-koœnych, z pierwszym pokosem w maju lub czerwcu. Pozytywny wp³yw takiego u ytkowania koœnego na rozwój O. palustre potwierdzaj¹ badania KRASICKIEJ-KORCZYÑSKIEJ (2008). Liczba gatunków chronionych w zdjêciu waha³a siê od 1 do 4 (tab. 3) i œrednio by³a najwiêksza w runi kompleksu A2. A1 A2 B1 B2 Tabela 1. Charakterystyka zbiorowisk roœlinnych w zale noœci od kompleksu ³¹kowego Table 1. Characteristics of plant communities depending on the meadow complex Zbiorowiska roœlinne Plant communities Selino-Molinietum caeruleae K CKI iza USKI 2004 Caricetum davallianae DUTOIT 1924 em. GÖRS 1963 Phragmitetum australis (GAMS 1927) SCHMALE 1939 Caricetum gracilis (GRAEBN. ethueck 1931) R.TX Selino-Molinietum caeruleae K CKI iza USKI 2004 Caricetum davallianae DUTOIT 1924 em. GÖRS 1963 Phragmitetum australis (GAMS 1927) SCHMALE 1939 Caricetum gracilis (GRAEBN. ethueck 1931) R.TX Lysimachio vulgaris-filipenduletum BAL.-TUL Zb. Schoenus ferrugineus (FIJA K. 1960) PA CZ Selino-Molinietum caeruleae K CKI iza USKI 2004 Caricetum davallianae DUTOIT 1924 em. GÖRS 1963 Phragmitetum australis (GAMS 1927) SCHMALE 1939 Caricetum gracilis (GRAEBN. ethueck 1931) R.TX Selino-Molinietum caeruleae K CKI iza USKI 2004 Caricetum davallianae DUTOIT 1924 em. GÖRS 1963 Phragmitetum australis (GAMS 1927) SCHMALE 1939 Caricetum gracilis (GRAEBN. ethueck 1931) R.TX Gatunki chronione Protected species Carex davalliana, Frangula alnus, Gentiana pneumonanthe, Iris sibirica, Ostericum palustre Carex davalliana, Epipactis palustris, Frangula alnus, Gentiana pneumonanthe, Gladiolus imbricatus, Iris sibirica, Listera ovata, Ononis arvensis, Ostericum palustre, Pinguicula vulgaris ssp. bicolor, Primula veris, Schoenus ferrugineus, Trollius europaeus, Veratrum lobelianum Carex davalliana, Gentiana pneumonanthe, Ononis arvensis, Ostericum palustre, Trollius europaeus Epipactis palustris, Gentiana pneumonanthe, Iris sibirica, Ononis arvensis, Ostericum palustre, Tofieldia calyculata, Veratrum lobelianum A1, A2 kompleksy ³¹kowe w Poleskim Parku Narodowym meadow complexes in Polesie National Park; B1, B2 kompleksy ³¹kowe poza obszarem Poleskiego Parku Narodowego meadow complexes outside the Polesie National Park PT, Grassland Science in Poland, 16, 2013

6 44 M. Kulik Rycina 2. Klasyfikacja zespo³u Selino-Molinietum caerulea Figure 2. Classification of Selino-Molinietum caerulea association Sk³ad florystyczny ³¹k trzêœlicowych by³ uzale niony od badanego kompleksu. Klasyfikacja numeryczna na podstawie iloœciowego udzia³u gatunków podzieli³a wykonane zdjêcia fitosocjologiczne na 5 grup (ryc. 2). Jednak adna z grup nie zawiera³a zdjêæ wy³¹cznie z czterech analizowanych kompleksów, w zwi¹zku z tym nale y stwierdziæ, e nie s¹ one zró nicowane fitosocjologicznie. Analizowane kompleksy s¹siaduj¹ bowiem ze sob¹ (ryc. 1) i odznaczaj¹ siê podobnym sk³adem gatunkowym. Analizowane siedlisko (6410) charakteryzowa³o siê du ym bogactwem gatunkowym na badanym obszarze stwierdzono wystêpowanie 107 gatunków roœlin. Liczba gatunków w zdjêciu wynosi³a od 15 do 33 w zale noœci od analizowanego p³atu siedliska (tab. 3). PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

7 Tabela 2. Sk³ad florystyczny zespo³u Selino-Molinietum caeruleae (K CKI iza USKI, 2004) Table 2. Floristic composition of Selino-Molinietum caeruleae association (K CKI iza USKI, 2004) Kompleks Complex A1 A2 B1 B2 oœæ constancy; D wspó³czynrycia cover coefficient S D S D S D S D Krzewy (b) Shrubs (b) lutinosa I 5 endula IV 260 II 40 I 3 s betulus I 5 sanguinea I 380 us laevigata II 325 us monogyna I 5 la alnus III 25 II 15 vium I 5 tremula I 30 yraster I 10 s robur I 5 p. II 60 I 25. I 5 nerea II 40 II 80 I 30 II 6 Mchy (d) Mosses (d) unguiculata I 10 onella cuspidata II 5 nchium hians V 210 nium elatum II 7 ChAss. Molinietum caeruleae W. Koch 1926 = Selino-Molinietum caeruleae a officinalis I 5 III 355 I 10 I 2 omentosa I 5 boreale II 60 V 125 IV 80

8 Kompleks Complex A1 A2 B1 B2 a pneumonanthe III 210 II 75 III 2 us imbricatus I 25 licina IV 1330 II 385 II 3 rica I 155 I 25 I 2 tium prutenicum II 55 II 15 II 60 IV 5 caerulea V 2725 V 2775 V 3075 V 33 carvifolia V 150 V 165 V 170 V 2 pratensis V 460 V 210 V 730 IV 1 DAss. Molinietum caeruleae W. Koch 1926 = Selino-Molinietum caeruleae edia V 145 III 65 IV 140 III 1 lava III 85 IV 80 II 55 II 6 anicea V 210 III 70 V 150 V 1 atharticum I 5 ia palustris I 25 I lla saxifraga I 25 I 50 I 5 la erecta V 250 V 165 V 230 III 1 pens rosmarinifolia (b) I 50 III 125 II 55 V 6 ium stellatum (d) I 10 I 1 ChO. Molinietalia mpsia caespitosa III 105 IV 100 V 250 IV 4 um palustre I 30 flos cuculi I 10 III 65 II 5 um palustre I 30 II 205 III 190 II 3 orba officinalis IV 240 V 185 V 750 III 1 la tinctoria IV 115 III 105 IV 100 II 1 europaeus I 5 I 25 ChCl. Molinio-Arrhenatheretea ea jacea III 130 III 45 V 565 IV 1

9 ³e gatunki Other species: Achillea millefolium (A1, A2, B2); Agrimonia eupatoria (B1); Agrostis capillaris (B1); Anthoxanthum odoratum (A2 um pinnatum (A1, A2); Calamagrostis canescens (B2); Calamagrostis epigejos (A1, A2); Campanula glomerata (A2); Carex davalliana (A1, A racilis (A2); Cirsium arvense (A1); Coronilla varia (A2); Cruciata laevipes (B1); Epilobium palustre (A1); Epipactis palustris (A2, B2); Eriop folium (B2); Eupatorium cannabinum (A1); Festuca arundinacea (A2); Filipendula vulgaris (A2, B1); Geum rivale (A2); Juncus articulatus (A inflexus (A1, B1, B2); Leucanthemum vulgare (A2, B2); Listera ovata (A2); Luzula campestris (A2); Lysimachia vulgaris (A1, A2); Lythrum sa, B2); Melampyrum sylvaticum (A1, A2); Mentha arvensis (A1, B2); Peucedanum cervaria (A1, A2); Peucedanum palustre (A2); Phragmites au, B2); Pinguicula vulgaris ssp. bicolor (A2); Potentilla anserina (A1); Primula veris (A2); Prunella grandiflora (B2); Scabiosa ochroleuca (A1 Kompleks Complex A1 A2 B1 B2 pratensis I rubra III 50 II 20 II 15 lanatus II 60 II 165 II 80 II 5 o lanceolata III 45 I 25 II 20 tensis II 20 II 40 III 130 a vulgaris II 15 II 5 ulus acris I 5 I 5 IV 80 I 2 hus minor I 3 acca IV 80 IV 35 Gatunki towarzysz¹ce Companion species lacca IV 175 II 40 IV 100 II 6 irta III 90 I 30 I 5 igra III 110 I 50 V 125 I 1 rivulare III 85 IV 425 IV 4 s glomerata III 110 II 15 I 50 um arvense IV 135 I 2 ula ulmaria I 5 I 5 III 6 verum III 106 V 170 III 105 I 3 orniculatus I 5 III 340 I 2 arvensis II 35 IV 370 II 3 egioides (A2); Tofieldia calyculata (B2); Trifolium alpestre (A2, B2); Trifolium montanum (A2); Veratrum lobelianum (A2, B2)

10 48 M. Kulik Wiêkszym bogactwem gatunkowym odznacza³y siê ³¹ki po³o one na terenie Poleskiego Parku Narodowego (œrednio A1 24,5; A2 24,3), natomiast ³¹ki poza jego obszarem mniejszym (B1 23,1; B2 18,5). Zespó³ Selino-Molinietum caerulea budowa³o ³¹cznie 11 gatunków charakterystycznych (Betonica officinalis, Carex tomentosa, Galium boreale, Gentiana pneumonanthe, Gladiolus imbricatus, Inula salicina, Iris sibirica, Laserpitium prutenicum, Molinia caerulea, Selinum carvifolia, Succisa pratensis) i 9 wyró niaj¹cych (Briza media, Carex flava, Carex panicea, Linum catharticum, Parnassia palustris, Pimpinella saxifraga, Potentilla erecta, Salix repens rosmarinifolia, Campylium stellatum). Najczêstszymi komponentami tego siedliska by³y Molinia caerulea, Selinum carvifolia, Succisa pratensis, Carex panicea i Potentilla erecta, które na wiêkszoœci kompleksów wystêpowa³y w V stopniu sta³oœci (tab. 2). Najwiêkszym wspó³czynnikiem pokrycia charakteryzowa³a siê Molinia caerulea, która z wiêksz¹ iloœciowoœci¹ wystêpowa³a na ³¹kach po³o onych poza PPN (tab. 2). Doœæ czêsto wystêpowa³y równie Galium boreale, Laserpitium prutenicum, Briza media czy Carex flava, jednak sta³oœæ i wspó³czynnik pokrycia by³y znacznie zró nicowane w zale noœci od kompleksu ³¹kowego (tab. 2). Na uwagê zas³uguje czêsty udzia³ w runi (S = IV) i du e pokrycie powierzchni przez Inula salicina na kompleksie A1. ¹ki po³o one na terenie PPN odznacza³y siê wiêksz¹ liczb¹ gatunków charakterystycznych zwi¹zku Molinion (od 4 do 8 w zdjêciu, œrednio 5,2) w porównaniu z ³¹kami prywatnymi (od 2 do 6 w zdjêciu, œrednio 4,5 4,7). W runi ³¹k olszewnikowo-trzêœlicowych notowano równie gatunki charakterystyczne dla rzêdu Molinietalia, z których najczêœciej wystêpowa³y Serratula tinctoria i Sanguisorba officinalis (tab. 2i3). S¹ to gatunki mocno przywi¹zane do zmiennowilgotnych ³¹k trzêœlicowych i w zwi¹zku z tym uznawane za typowe dla tego siedliska (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Czêsto wystêpowa³ równie Deschampsia caespitosa (S = III V). Wiêkszym pokryciem powierzchni przez ten gatunek charakteryzowa³y siê ³¹ki prywatne (D = ). Du ¹ grupê roœlin stanowi³y gatunki (10) charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea, wœród których najczêœciej notowano Centaurea jacea czy Holcus lanatus. Z pozosta³ych gatunków na uwagê zas³uguje Carex flacca, Carex nigra, Cirsium rivulare i Galium verum, jednak ich udzia³ by³ zró nicowany w zale noœci od kompleksu ³¹kowego. Wystêpowanie w niektórych p³atach, zw³aszcza ³¹k kompleksu A2, Galium verum oraz takich gatunków jak Thymus pulegioides, Trifolium alpestre, czy Trifolium montanum œwiadczy o nawi¹zaniu do jednego z podtypów ³¹k trzêœlicowych Galio veri-molinietum wyodrêbnianych przez K CKIEGO (2007), który charakteryzuje siê udzia³em gatunków z ³¹k œwie ych i termofilnych okrajków. Grupê drzew i krzewów budowa³o ³¹cznie 15 gatunków, które w tabeli fitosocjologicznej zaliczono do warstwy krzewów (c), poniewa by³y to albo typowe krzewy, albo drzewa osi¹gaj¹ce nieznaczne rozmiary (od 10 do 150 cm). Najwiêkszym udzia³em tej grupy roœlin charakteryzowa³ siê kompleks A1, gdzie wystêpowa³o 11 gatunków, z których najczêœciej notowano Betula pendula (S = IV; D = 260). Jest to bowiem ³¹kowy kompleks œródleœny, gdzie bezpoœrednie s¹siedztwo lasu wywiera du y wp³yw na sk³ad florystyczny, szczególnie udzia³ drzew i krzewów (SZYD OWSKA, 2010). Pozosta³e kompleksy odznacza³y siê mniejszym zwarciem tej grupy roœlin, a zw³aszcza ³¹ki nale ¹ce do rolników indywidualnych, gdzie najczêœciej notowano Salix repens rosma- PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

11 Kompleks Complex gatunków w zdjêciu r of species in reléve Tabela 3. Liczba gatunków poszczególnych grup roœlin w zale noœci od kompleksu ³¹kowego Table 3. The number of species of different plant groups depending on the meadow complex min A1 (1 10) A2 (11 20) B1 (21 30) B2 (31 40) max œrednia mean min max œrednia mean min max œrednia mean i chronione Protected species 1 3 1, , ,0 1 4 Selino-Molinietum 4 6 5, , ,7 2 6 elino-molinietum 3 5 3, , ,8 1 5 ria nalis i ogó³em total 1 2 1, , , , , , min max œr m

12 50 M. Kulik rinifolia jako gatunek wyró niaj¹cy zwi¹zku Molinion caerulea. ¹ki te graniczy³y z jednej strony z gruntami ornymi, co znacznie zmniejsza³o zagro enie ekspansji drzew i krzewów. Warstwê mchów budowa³o ³¹cznie 5 gatunków (tab. 2). Analizuj¹c parametry siedliska przyrodniczego wg MICHALSKIEJ-HEJDUK ikop- CIA (2012) nale y stwierdziæ, e wiêkszoœæ p³atów zmiennowilgotnych ³¹k trzêœlicowych charakteryzowa³a siê w³aœciwym stanem (FV). Najlepiej zachowane ³¹ki znajduj¹ siê na kompleksach ³¹kowych A2 i B1. Czêœæ p³atów ³¹k trzêœlicowych na kompleksie A1 odznacza siê zbyt du ¹ ekspansj¹ krzewów i podrostu drzew, przekraczaj¹c¹ 5% (ocena U1) lub 20% (U2). ¹ki te by³y u ytkowane ekstensywnie raz do roku lub raz na dwa lata, jak zaleca wiêkszoœæ autorów (K CKI iza USKI, 2004; ZELNIK, 2005; HAVLOVA, 2006; SUDER, 2007; KULIK, 2008; MATUSZKIEWICZ, 2008; BITTNER i WSP., 2011; MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012; SIENKIE- WICZ-PADEREWSKA i WSP., 2012), jednak s¹ to siedliska, które ³atwo ulegaj¹ sukcesji, przekszta³caj¹c siê w zio³oroœla lub zaroœla wierzbowo-olszowe (K CKI iza USKI, 2004; KULIK, 2008; SUDER, 2007). W tym przypadku du e znaczenie ma równie fakt, e jest to ³¹kowy kompleks œródleœny (SZYD OWSKA, 2010). W zwi¹zku z tym w p³atach o wiêkszym udziale krzewów i podrostu drzew, nale y zwracaæ szczególn¹ uwagê na regularne coroczne koszenie. Mo e siê bowiem okazaæ, e w niektórych p³atach samo póÿne koszenie bêdzie niewystarczaj¹ce (MÄLSON i WSP., 2010). Wszystkie ³¹ki na obszarze Poleskiego Parku Narodowego odznacza³y siê du ¹ liczb¹ gatunków typowych (FV), natomiast ocena U1 (stan niezadawalaj¹cy) dla wskaÿnika gatunki dominuj¹ce wynika³ z wiêkszego udzia³u Molinia caerulea, przekraczaj¹cego 50% (tab. 4). Tabela 4. Parametry siedliska przyrodniczego wg MICHALSKIEJ-HEJDUK ikopcia (2012) Table 4. The parameters of the natural habitat according to MICHALSKA-HEJDUK and KOPEÆ (2012) WskaŸniki kardynalne Cardinal indicators Gatunki typowe Typical species Gatunki dominuj¹ce Dominant species Ekspansja krzewów i podrostu drzew Expansion of shrubs and trees Gatunki typowe Typical species Gatunki dominuj¹ce Dominant species Ekspansja krzewów i podrostu drzew Expansion of shrubs and trees Numer zdjêcia Number of reléves A1 (1 10), A2 (11 20), B1 (21 30), B2 (31 40) FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U1 FV U1 FV U2 U1 U2 FV FV FV U FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U1 U1 FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

13 Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym WskaŸniki kardynalne Cardinal indicators Gatunki typowe Typical species Gatunki dominuj¹ce Dominant species Ekspansja krzewów i podrostu drzew Expansion of shrubs and trees Gatunki typowe Typical species Gatunki dominuj¹ce Dominant species Ekspansja krzewów i podrostu drzew Expansion of shrubs and trees Numer zdjêcia Number of reléves A1 (1 10), A2 (11 20), B1 (21 30), B2 (31 40) FV FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U2 U1 U1 FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV Z kolei ³¹ki nale ¹ce do rolników indywidualnych, zw³aszcza 2-koœne (zdjêcia 38 40) charakteryzowa³y siê ma³¹ liczb¹ gatunków typowych, co prze³o y³o siê na niezadawalaj¹cy lub z³y stan analizowanego siedliska (tab. 4). Ocena U1 spowodowana by³a ma³¹ liczb¹ (3 4) gatunków charakterystycznych zwi¹zku Molinion caerulea, natomiast U2 udzia³em tylko 2 gatunków, w tym Molinia caerulea (MICHALSKA-HEJDUK ikopeæ, 2012). Mo e to byæ wynikiem 2-koœnego u ytkowania, które eliminuje niektóre gatunki. W runi tych ³¹k nie notowano np. Gentiana pneumonanthe, gatunku póÿnego, który kwitnie w drugiej po³owie lata. Wiêkszoœæ autorów rekomenduje bowiem ekstensywn¹ gospodarkê, polegaj¹c¹ na braku nawo enia i póÿnym koszeniu, po przekwitniêciu wiêkszoœci roœlin (K CKI iza USKI, 2004; ZELNIK, 2005; HAVLOVA, 2006; SUDER, 2007; KULIK, 2008; MATUSZKIEWICZ, 2008; BITTNER i WSP., 2011; MICHAL- SKA-HEJDUK ikopeæ, 2012; SIENKIEWICZ-PADEREWSKA i WSP., 2012). Niektórzy autorzy proponuj¹ intensywne 2-koœne u ytkowanie (HÁJKOVÁ i WSP., 2009), jednak mo e to mieæ uzasadnienie w wybranych warunkach siedliskowo-geograficznych i wymaga dalszych badañ. 5. Wnioski Badane kompleksy ³¹kowe charakteryzuj¹ siê dominacj¹ ³¹k trzêœlicowych (zespó³ Selino-Molinietum caeruleae), granicz¹cych z innymi zbiorowiskami roœlinnymi (Caricetum davallianae, Phragmitetum australis, Caricetum gracilis, Lysimachio vulgaris-filipenduletum i zb. Schoenus ferrugineus). Obszar badañ charakteryzuje siê du ¹ liczb¹ gatunków roœlin objêtych ochron¹ œcis³¹ i czêœciow¹, zarówno na terenie, jak i poza Poleskim Parkiem Narodowym. Najwiêksz¹ liczb¹ gatunków odznacza siê kompleks le ¹cy na terenie Parku (A2 14 gatunków). W runi wszystkich kompleksów wystêpowa³ Ostericum palustre, gatunek chroniony Dyrektyw¹ Siedliskow¹. PT, Grassland Science in Poland, 16, 2013

14 52 M. Kulik W runi zespo³u Selino-Molinietum caeruleae stwierdzono wystêpowanie 107 gatunków roœlin. Wiêkszym bogactwem gatunkowym odznacza³y siê ³¹ki po³o one na terenie Poleskiego Parku Narodowego w porównaniu z ³¹kami prywatnymi. ¹ki po³o one na terenie PPN odznacza³y siê wiêksz¹ liczb¹ gatunków charakterystycznych zwi¹zku Molinion (od 4 do 8 w zdjêciu, œrednio 5,2) w porównaniu z ³¹kami prywatnymi (od 2 do 6 w zdjêciu, œrednio 4,5 4,7). ¹ki po³o one na terenie PPN, zw³aszcza kompleks A1 charakteryzowa³y siê wiêkszym udzia³em krzewów w porównaniu z ³¹kami prywatnymi. Wiêkszoœæ p³atów zmiennowilgotnych ³¹k trzêœlicowych charakteryzowa³a siê w³aœciwym stanem (FV) wskaÿników kardynalnych. Czêœæ ³¹k prywatnych, zw³aszcza 2-koœnych odznacza³a siê ma³¹ liczb¹ gatunków typowych (U1 lub U2), natomiast czêœæ ³¹k kompleksu A1 w PPN zbyt du ¹ ekspansj¹ krzewów i podrostu drzew (U1 lub U2). Analizuj¹c szatê roœlinn¹ ³¹k trzêœlicowych nale ¹cych do rolników indywidualnych a bezpoœrednio s¹siaduj¹cych z Poleskim Parkiem Narodowym, nale y stwierdziæ, e s¹ to w wiêkszoœci dobrze zachowane siedliska, z udzia³em gatunków roœlin chronionych, co w przysz³oœci mo e byæ podstaw¹ do ich w³¹czenia w obszar Parku. Literatura BITTNER T., JAESCHKE A., REINEKING B., BEIERKUHNLEIN C., Comparing modelling approaches at two levels of biological organisation Climate change impacts on selected Natura 2000 habitats. Journal of Vegetation Science, 22, BÖLÖNI J., BOTTA-DUKÁT Z., ILLYÉS E., MOLNÁR Z., Hungarian landscape types: classification of landscapes based on the relative cover of (semi-) natural habitats. Applied Vegetation Science, 14, ÈOP J., VIDRIH M., HACIN J., Influence of cutting regime and fertilizer application on the botanical composition, yield and nutritive value of herbage of wet grasslands in Central Europe. Grass and Forage Science, 64, GAERTNERA M., KONOLDB W., RICHARDSONA D.M., Successional changes on a former tank range in eastern Germany: Does increase of the native grass species Molinia caerulea cause decline of less competitive Drosera species. Journal for Nature Conservation, 18, HÁJKOVÁ P., HÁJEK M., KINTROVÁ K., How can we effectively restore species richness and natural composition of a Molinia-invaded fen. Journal of Applied Ecology, 46, HAVLOVA M., Syntaxonomical revision of the Molinion meadows in the Czech Republic. Preslia, 78, K CKI Z., Comprehensive syntaxonomy of Molinion meadows in southwestern Poland. Acta Botanica Silesiaca, Monographiae 2, K CKI Z Variability and long-term changes in the species composition of Molinia meadows in Poland: a case study using a large data set from the Polish Vegetation Database. Acta Botanica Silesiaca, Monographiae 7, PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013

15 Ocena szaty roœlinnej wybranych ³¹k trzêœlicowych w Poleskim Parku Narodowym K CKI Z., ZA USKI T., Zmiennowilgotne ³¹ki olszewnikowo-trzêœlicowe. Murawy, ³¹ki, zaroœla, wrzosowiska, zio³oroœla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podrêcznik metodyczny [red. Herbich J.], Warszawa, Ministerstwo Œrodowiska, KALIGARIC M., SELIŠKAR A., VEEN P., Grasslands of Slovenia. Ljubljana, Royal Dutch Society for Nature Conservation and Society for History of Slovenia. KO ODZIEJEK J., MICHALSKA-HEJDUK D., Charakterystyka geobotaniczna ³¹k trzêœlicowych Molinietum caeruleae na polanach œródleœnych pó³nocnej czêœci województwa œl¹skiego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica, 11, KRASICKA-KORCZYÑSKA E., Effect of the cutting date on blooming and fruit-bearing of Ostericum palustre Beesser. Acta Agrobotanica, 61(1), KULIK M., Wp³yw niew³aœciwego u ytkowania ³¹ki trzêœlicowej na jej sk³ad gatunkowy. Mat. Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Wspó³czesne ekosystemy trawiaste, Wroc³aw, wrzeœnia KULIK M., ¹ki trzêœlicowe cenny przyrodniczo element krajobrazu. Ekonatura, 6 (67), 4 7. MATUSZKIEWICZ W., Przewodnik do oznaczania zbiorowiska roœlinnych Polski. Wyd. PWN Warszawa, ss MÄLSON K., SUNDBERG S., RYDIN H., Peat disturbance, mowing, and ditch blocking as tools in rich fen restoration. Restoration Ecology, 18, S2, MICHALSKA-HEJDUK D., Zmiany w sk³adzie gatunkowym ³¹k trzêœlicowych Molinietum caeruleae Kampinoskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, 54(1), MICHALSKA-HEJDUK D., KOPEÆ D., Ecological and sociological spectrum of Ostericum palustre at new localities in central Poland. Biodiversity Research and Conservation, 17, MICHALSKA-HEJDUK D., KOPEÆ D., Zmiennowilgotne ³¹ki trzêœlicowe (Molinion). W: W. Mróz (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Czêœæ III. GIOŒ, Warszawa, MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA A., ZAJ C A., ZAJ C M., Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. In: Mirek Z. (eds.), Biodiversity of Poland, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 1, MUCINA L., GRABHERR G., ELLMAUER T., Die Pflanzengesellschaften Österreichs, Teil III, Jena, Gustav Fischer Verlag. RODWELL J.S., MORGAN V., JEFFERSON R.G., MOSS D., The European context of British Lowland Grasslands. Joint Nature Conservation Committee Report, No. 394, SUDER A., Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) we wschodniej czêœci Wy yny Œl¹skiej. ¹karstwo w Polsce, 10, SUDER A., Purple-moor grass meadows (alliance Molinion caeruleae Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland: phytosociological diversity and aspects of protection. Nature Conservation, 65, SZYD OWSKA J., Charakterystyka florystyczna runi oraz ocena fitoindykacyjna warunków siedliskowych wybranych ³¹k œródleœnych. Rocznik Ochrony Œrodowiska, 12, TODD P.A., PHILLIPS J.D.P., PUTWAIN P.D., MARRS R.H., Control of Molinia caerulea on moorland. Grass and Forage Science, 55, ZALEWSKA J., The moor grass meadows in the Przemsza river valley. Ochrona Przyrody, 54, ZELNIK I., Meadows of the order Molinietalia caerulea Koch 1926 in south-eastern Slovenia. Fitosociologia, 42, PT, Grassland Science in Poland, 16, 2013

16 54 M. Kulik Evaluation of vegetation of selected Molinia meadows in Polesie National Park and outside its area M. KULIK Department of Grassland and Landscape Forming, University of Life Sciences in Lublin Summary The aim of the study was to evaluate the vegetation of selected Molinia meadows in Polesie National Park (PNP) and outside its area (in the private meadows) to determine the possible inclusion of the latter in the territory of the Park. The study was carried out in at selected complexes of Molinia meadows located within Bagno Bubnów in Polesie National Park. Park s meadows occupy an area of about 8.7, while the private one about 8.4 hectares. Tested complexes were characterized by the dominance of Molinia meadows (Selino-Molinietum caeruleae), which bordered to other plant communities (Caricetum davallianae, Phragmitetum australis, Caricetum gracilis, Lysimachio vulgaris-filipenduletum and Schoenus ferrugineus community). The study area was characterized by a large number of plant species under strict and partial protection, both within and outside the Polesie National Park. The greatest number of protected species has a meadow complex located in the Park (A2 14 species). Ostericum palustre, species protected by Habitat Directive occurred in all complexes. A total of 107 plant species in the Selino-Molinietum caeruleae association were noted. Greater biodiversity was characterized by meadows situated in the Polesie National Park compare to the private one. Meadows located within the PNP characterized by a greater number of species characteristic for Molinion alliance (4 to 8 in reléve, mean 5.2) compared to the private one (2 to 6 in reléve, mean ). Greater share of shrubs in the meadows located in the PNP, especially complex A1 were observed. Most patches of Molinia meadows characterized by a proper state (FV) of cardinal indicators. Some private meadows, especially 2-cut one characterized by a small number of typical species (U1 or U2 note). On the other hand, excessive expansion of shrubs and trees on some Park s meadows (A1 complex) were observed (U1 or U2 note). It should be noted that the private Molinia meadows which directly adjacent to the Polesie National Park are mostly well-preserved habitats, involving protected plant species. This could be the basis for their inclusion in the Park area in the future. Adres do korespondencji Address for correspondence: Dr Mariusz Kulik Katedra ¹karstwa i Kszta³towania Krajobrazu Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Akademicka 15, Lublin tel mariusz.kulik@up.lublin.pl PT, ¹karstwo w Polsce, 16, 2013