ZASOLENIE WÓD I GLEB NA TERENIE KUJAW

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XLVII NR 3/4 WARSZAWA 1996:131-143 ZBIG NIEW CZERW IŃSKI ZASOLENIE WÓD I GLEB NA TERENIE KUJAW Katedra G leb o zn a w stw a SG G W w W arszaw ie WSTĘP Badania gleb, które kształtują się pod wpływem wód słonych, w układach naturalnych rozpoczęto w Katedrze Gleboznawstwa SGGW w 1980 r. Są one nadal kontynuowane. M otywem podjęcia tych badań były liczne publikacje dotyczące występowania słonych źródeł i wód na terenie Polski [Sam sonowicz 1928; Świdziński 1966;K olago 1957; Poborski 1957; Hibner i Kucharski 1960;M aślankiewicz 1965; Świnarski 1967; Prochazka 1970; Grocholski 1973; Turek 1977], zbiorowisk roślinności halofitowej w strefie nadmorskiej, na terenie Kujaw, w dolinie Nidy i w rejonie południowo-wschodnim Polski [Kobendza 1922; Mądalski 1954; Szulczewski 1954; W ilkoń-michalska 1957, 1963, 1970; Olaczek 1967; Szafer i in. 1972] oraz brak doniesień w literaturze gleboznawczej o w łaściw o ściach gleb znajdujących się pod wpływem słonych wód. Na terenie Kujaw wypływ na powierzchnię słonych źródeł związany jest z występowaniem cechsztyńskich formacji solonośnych. W wielu miejscach zostały one wypiętrzone w postaci słupów solnych płytko pod powierzchnią ( 110-190 m). Badania przeprowadzono w dwóch etapach. W pierwszym w latach 1980-1984 opisano gleby oraz pobrano do badań laboratoryjnych próby z 30 profilów oraz 51 prób wód powierzchniowych i gruntowych z m iejscowości W ilczkow ice - Błonie, Pełczyska i Solca Wielka koło Łęczycy, wzdłuż rzeki Zgłowiączki na odcinku Zgłowiączka - Brześć Kujawski, w dolinie Kanału Noteckiego koło Janikowa, w Aleksandrowie Kujawskim, w Słońsku koło Ciechocinka, w Słońsku koło Inowrocławia, w okolicach Wapna, Szubina oraz w Pińsku i Słonawach znajdujących się między Szubinem a Kcynią. Były to badania punktowe, mające dać odpowiedź czy wypływom solanek i stanowiskom zbiorowisk solniskowych towarzyszą gleby słone. W drugim etapie, lata 1987-1992, badania ograniczono do około 400-hektarow ego kompleksu łąk, Słonawy - Pińsko, podtapianego przez silnie zmineralizowane chlorkiem sodowym wody wypływających źródeł, i do okolic Słońska к/ Inowrocławia, gdzie już w pierwszym etapie stwierdzono wzbogacenie wód gruntowych w związki magnezowe. Próby gleb w kompleksie Słonawy - Pińsko pobrano z 28 profilów glebow ych usytuowanych na osi 4 transektów przecinających całą powierzchnię łąk oraz z 2 profilów w okolicach Słońska. W tym okresie

132 Z. C zerw iński przeanalizowano 49 prób wód gruntowych i powierzchniowych z profilów gleb o wych, rowów melioracyjnych, rzek i rozlewisk. Poza analizami gleb i wód wykonano zdjęcia fitosocjologiczne i określono zbiorowiska roślinne, oznaczono zawartość składników mineralnych w wielu gatunkach roślin oraz określono skład gatunkowy malakofauny kredy jeziornej, która na łąkach w Pińsku zalega pod warstwą murszu miejscami już od 25 cm pod powierzchnią. W niniejszym doniesieniu przedstawiono na przykładzie 11 profilów gleb o wych z 60 przebadanych tylko te wyniki analiz, które są istotne przy wyróżnianiu gleb słonych, oraz zaprezentowano tylko część analiz wód. Całość wyników będzie opracowana w monografii pt. Słone gleby Polski przygotowanej do druku po zakończeniu badań w strefie przy bałtyckiej. METODYKA BADAŃ Analizy prób gleb i wód wykonano następująco: w wodach zawartość Ca2+, K+ i Na+ oznaczono fotopłomieniowo, M g2+ metodą ASA, Crargentom etrycznie, ECc konduktometrycznie i ph elektrometrycznie. W glebach ogólną ilość soli rozpuszczalnych obliczono sumując jony ekstrahowane z gleby wodą redestylowaną przy stosunku gleby do wody 1:5 (gleby mineralne) i 1:10 (gleby organiczne) i oznaczono metodami podanymi dla wód zawartość kationów wymiennych metodą Pallmana po uprzednim usunięciu z gleby soli rozpuszczalnych etanolem, kwasowość hydrolityczną przemywając 5 g gleby lm octanem wapnia o ph 8,2 do momentu zabarwienia się przesączu wobec fenoloftaleiny na różowo i oznaczając zawartość H+ w uzyskanym przesączu m iareczkowo, ECc konduktometrycznie i ph elektrometrycznie. Lokalizację badanych gleb i wód przedstawiono na rysunkach 1,2 i 3. WYNIKI Chem izm wód W ypływające na powierzchnię wody źródła w Słonawach są silnie zmineralizowane o ogólnej zawartości soli rozpuszczalnych 3,72 g/dm 3 (tab. 1). Zawartość soli rozpuszczalnych w wodach kanału melioracyjnego oraz w wodach gruntowych jest również wysoka i wynosi od 1,58 do 3,33 g/dm 3. H ydrochem iczny charakter wszystkich wód z okolicy Słonaw jest wybitnie chlorkowo-sodowy (tab. 2), a udział NaCl w stosunku do ogólnej zawartości soli wynosi ponad 70%. W edług norm m iędzynarodowych [FAO/UNESCO 1967] są to wody w przedziałach od średnio zasolonych ECc 0,75-2,25 do nadmiernie zasolonych EC, > 6 ds/m (25 C) (tab. 1). Zdecydowana przewaga jonów Na+ nad jonami Ca2+ i M g2+ stwarza bardzo duże ryzyko sodowe, SAR w granicach 30-55, i tworzenia się gleb sołońcow ych o znacznym w ysyceniu kompleksu sorpcyjnego kationami sodu. Chemizm wód kompleksu łąk w Pińsku modyfikowany jest obecnością warstw kredy jeziornej i gytii w podłożu. W pływ słonego źródła widoczny jest w środkowej części łąk (profil nr 15), gdzie wody gruntowe zawierają 4,52 g/dm3 soli rozpuszczalnych, w tym 1,57 g stanowi NaCl, a przewodność elektrolityczna

Zasolenie wód i gleb na K ujawach 133 wynosi 5,86 ds/m, przy 25 (tab. 1). Zasolenie wód zmniejsza się i w strefach peryferyjnych wynosi 1,15-1,32 g/dm3 o bardzo małym udziale NaCl (tab. 1). RYSUNEK 1. Lokalizacja badanych gleb i wód w rejonie Szubin-Kcynia FIGURE 1. Location of the soils and waters under study in the Szubin-Kcynia area: a - Słonawy, b - Pińsko

134 Z Czerwiński - Profile glebowe- soil profiles o - Wody powierzchniowe- - surface waters ~ j RYSUNEK 2. Lokalizacja badanych gleb i wód w rejonie Inowrocławia FIGURE 2. Location of the soils and waters under study in the Inowrocław area Biorąc jednak pod uwagę wartość ECe są to również wody w granicach od średnio do nadmiernie zasolonych. Modyfikujący wpływ kredy i gytii zaznacza się większym udziałem w składzie soli rozpuszczalnych jonów Ca2+, M g2+ oraz S 0 2-i HCO 3, co wpływa na bardziej złożony charakter hydrochemiczny tych wód (tab. 2). Znaczna koncentracja jonów Ca2+ i Mg2+ zmniejsza ryzyko sodowe, o czym świadczy współczynnik SAR w granicach 0,5-5,9 (tab. 1). Wody w rejonie Słońska, pomimo znacznego stopnia mineralizacji (tab. 1), są hydrochemicznie w części anionowej wodorowęglanowe lub wodoro-węglanowo-siarczanowe, a w części kationowej wapniowo-magnezowe (tab. 2). W ogólnym zasoleniu tych wód NaCl stanowi tylko 14%, a współczynnik SAR w granicach 1,0-2,4 wyklucza możliwość wchodzenia jonu sodu do kompleksu sorpcyjnego gleb. Natomiast istotnym zjawiskiem jest wyraźna przewaga Mg2+ w wodzie gruntowej nad pozostałymi kationami (tab. 2 ). W rejonie Łęczycy wody doliny wododziałowej Bzura - Ner zawierają około 2 g/dm3 soli rozpuszczalnych, w tym 1,21-1,48 g NaCl (tab. 1), o ryzyku sodowym SAR bardzo wysokim, lecz mniejszym niż wód w Słonawach (tab. 1). Znacznie większą ilość soli rozpuszczalnych, 3,40-3,78 g/dm3, w tym 2,11-2,82 g NaCl w 1 dm 3 (tab. 1), znaleziono w wodach powierzchniowych i gruntowych miejscowości Pełczyska - Solca Wielka. Współczynnik SAR tych wód jest również bardzo wysoki i wynosi 13,7-20,8 (tab. 1). Hydrochemiczne wody w rejonie Łęczycy, podobnie jak w Słonawach, są chlorkowo-sodowe (tab. 2).

Zasolenie w ód i gleb na K ujawach 135? 1 i i i - P r o f ile glebove-soil profiles o - Wody povier7chniove - surface waters RYSUNEK 3. Lokalizacja badanych gleb i wód w rejonie Łęczycy FIGURE 3. Location of the soils and waters under study in the Łęczyca area

136 Z. Czerwiński Rodzaj wody Kind o f water T A B E L A 1. Fizykochem iczne w łaściw ości wód pow ierzchniow ych i gruntowych T A BLE 1. Physico-chem ical properties o f surface and ground waters Nr punktu No o f point Og. zawartość soli - Total amount o f salt NaCl [g/dm 3 wody - o f water] ECc [ds/m 3] (25 C) 1. Rejon Szubin - Kcynia Słonciwy Źródło 12 3,72 2,81 6,79 42,8 8,6 Kanał m elioracyjny 14 2,03 1,46 3,23 30,7 7,7 W ody 21 3,33 2,68 3,88 55,0 8,4 gruntowe 23 1,58 1,11 1,92 30,0 8,4 z profilów 25 2,80 2,10 4,40 53,2 8,0 Pińsko Rzeka Biała Struga 5 1,17 0,55 1,83 5,1 8,0 Row y m elioracyjne 1 1,15 0,06 0,74 0,5 8,3 6 1,85 0,77 2,07 5,3 8,2 8 2,97 1,73 4,86 8,9 7,9 W ody gruntowe 1 1,32 0,15 1,19 1,0 7,9 z profilów 11 2,41 0,54 2,21 3,0 7,3 15 4,52 1,57 5,86 5,9 7,1 2. Rejon Inowrocław Słońsk Kanał Parchański 15 1,10 0,17 1,37 1,2 7,8 Staw 16 0,74 0,10 0,93 1,0 7,7 W oda gruntowa 29 3,06 0,43 3,16 2,4 7,6 3. Rejon Ł ęczyca W ilczkow ice D olne - B łonie Staw potorfowy 11 2.01 1,21 n.o. 11,8 7,8 W oda gruntowa 7 1,96 1,48 n.o. 16,9 7,8 P ełczyska - Solca W ielka Struga 2 3,78 2,82 n.o. 20,8 8,1 R ozlew isko 3 3,40 2,11 n.o. 13,7 7,6 W oda gruntowa 4 3,45 2,55 n.o. 20,0 7,9 SA R ph Prawie wszystkie badane wody są alkaliczne o ph od 7,1 do 8,6 (tab. 1). W łaściw ości gleb Wyniki badań wykazały, że na terenie Kujaw tworzą się pod wpływem naturalnych źródeł słonych gleby z poziomami słonym i charakteryzujące się zawartością soli rozpuszczalnych w granicach 0,1-2%, EC > 2 ds/m, przy 25 i w ysyceniem kompleksu sorpcyjnego kationami sodu >15% lub gleby z poziom a mi słono-sodowym i o zawartości ponad 0.1% soli rozpuszczalnych, ECe > 2 ds/m i w ysyceniem kompleksu sorpcyjnego gleb sodem > 15%. Natomiast nie znaleziono gleb z poziom am i salic i gleb tylko z poziomami sodowym i [System a tyka Gleb Polski 1989].

Zasolenie wód i gleb na K ujaw ach 137 Rodzaj wody Kind of water T A B E L A 2. Zawartość jonów w wodach pow ierzchniow ych i gruntowych T A B L E 2. Content o f ions in surface and ground waters Nr punktu No of point Ca2+ Mg2+ K+ Na+ S 0 42' HCO3 СГ Hydrochemiczny typ wody [mg/dnv ] Hydrochemical type of water 1. Rejon Szubin - Kcynia Słonawy Źródło 12 104 14 5 1240 117 537 1704 Cl-Na Kanał 14 24 8 13 680 62 359 885 Cl-Na melioracyjny W ody 21 25 7 8 1210 59 390 1628 Cl-Na gruntowe 23 20 4 8 563 35 268 674 Cl-Na z profilów 25 18 4 18 960 40 483 1276 Cl-Na Pińsko Rzeka 5 103 23 19 218 133 327 352 НСОз-Cl-Na-Ca Biała Struga Rowy 1 122 24 17 24 118 773 72 НСОз-Са melioracyjne 6 196 34 19 303 196 458 643 НСОз-Cl-Na-Ca 8 282 41 9 448 402 520 778 Cl-Na-Ca W ody 1 182 38 6 58 136 792 105 НСОз-Са gruntowe 11 292 52 4 211 6014 897 338 CI-SO4-HCO3- z profilów Ca-Na 15 704 74 5 616 1309 671 1142 SCU-Cl-Ca-Na 2. Rejon Inowrocław Słońsk Kanał 15 154 60 30 67 216 455 119 SO4-HCO3-C Parchański -Mg Staw 16 76 39 33 43 94 385 64 НСОз-Са-Mg Woda gruntowa 29 234 240 6 222 932 1164 260 HCO3-SO4- Mg-Ca 3. Rejon Łęczyca Wilczkowice Dolne - Błonie Staw potorfowy 11 83 21 18 464 53 622 742 Cl-Na Woda gruntowa 7 63 14 10 568 19 354 927 Cl-Na Pełczyska - Solca Wielka Struga 25 130 35 23 1032 274 489 1797 Cl-Na Rozlewisko 3 232 36 23 852 682 317 1261 Cl-Na Woda gruntowa 4 134 32 23 992 172 537 1564 Cl-Na Gleby z warstwami słono-sodowym i występują głównie w Słonawach, gdzie w następstwie bardzo wysokiego SAR wód gruntowych w ysycenie kompleksu sorpcyjnego sodem dochodzi do 34,7% (tab. 4), a ilość soli rozpuszczalnych waha się od 0,11 do 2,24% ze znacznym udziałem NaCl. W ykładnikiem zasolenia tych gleb jest również przewodność elektrolityczna przekraczająca 2 ds/m (tab. 3). Bardzo duże przewodnictwo, 22,45 ds/m, przy 25 C w warstwie 5 5-1 0 0 cm profilu 21 m oże być następstwem obecności wolnego kwasu siarkowego, na co wskazuje niskie ph i bardzo znaczny udział jonów S 0 42- w składzie soli rozpuszczalnych (tab. 2).

138 Z Czerwiński Nr profilu Profile No T A B E L A 3. F izykochem iczne w łaściw ości badanych gleb TABLE 3. Physico-chem ical properties of investigated soils Poziom Horizon G łębokość Depth [cm] ph 1 M KC1 % soli % o f salt NaCl [%] ECc [ds/m] (25 C) Shnciw x 21 Potzsana 0-2 5 5,7 1,77 0,87 6,17 0 1 tzsana 2 5-5 5 5,4 2,24 0,15 14,50 02tzsa(na) 5 5-1 0 0 3,3 5,04* 0,95 22,45 22 Potzana 0-2 4 5,6 1,67 0,87 4,53 Olzanasa 2 4-4 4 6,5 0,45 0,17 3,30 D 1ggna 4 4-8 0 6,7 0,05 0,02 1,70 D2ggsana 8 0-1 2 0 6,6 0,05 0,02 4,54 23 Mtsana 0-2 0 5,8 1,24 0,46 5,61 OteDsana 2 0-3 5 5,8 0,39 0,10 4,14 D 1ggsana 3 5-6 0 6,6 0,09 0,04 3,18 D 1ggsana 60-1 0 0 6,5 0,10 0,03 2,49 D2ggsana 100-120 6,6 0,08 0,02 2,29 25 As an a 5-2 5 6,5 0,11 0,06 2,63 AG san a 25-3 5 6,4 0,10 0,05 2,93 Gsana 3 5-5 5 3,9 0,09** 0,02 3,38 G san a 5 5-7 5 3,9 0,09** 0,03 3,73 Gsana 75-8 5 3,8 0,09** 0,03 3,81 Pińsko 1 M it 0-1 7 6,4 0,43 0,05 1,30 M 2t 17-45 5,9 0,21 0,03 1,80 Otzsa 4 5-7 3 5,5 0,43 0,01 2,44 Dggsa 7 3-1 0 0 6,0 0,30 0,00 4,01 2 M ltsa(na) 0-1 2 6,4 1,48 0,63 5,76 M 2tsa(na) 12-35 6,2 1,35 0,57 6,02 M 3tsa(na) 3 5-5 5 6,3 1,52 0,73 8,83 Otsa(na) 5 5-6 3 6,6 2,16 0,81 9,54 O lcaggsa(na) 6 3-9 0 6,7 1,57 0,26 6,47 D 1caggsa 9 0-1 3 0 7,3 1,10 0,28 5,59 D 2ggcasa 130-150 7,2 0,22 0,06 4,72 11 M tcasa 0-2 0 7,5 0,43 0,06 2,22 D l ca 2 0-2 7 7,7 0,27 0,04 1,82 D 2ca 27 44 7,6 0,28 0,05 1,70 D 3ca 44-51 7,7 0,32 0,07 1,79 D 4casa 5 1-6 5 7,5 0,32 0,06 2,12 D 5cagg 6 5-8 5 8,1 0,18 0,03 1,79 16 M tcasa 3-3 2 7,6 0,90 0,22 6,10 D 1casa 3 2-5 0 7,8 0,50 0,20 5,15 D 1casa 5 0-7 0 7,7 0,54 0,21 5,73 D 2casa 7 0-9 0 7,6 0,59 0,22 5,34 D 3caggsa 9 0-1 3 0 7,5 1,01 0,23 5,07 *Zawartość SOĄ2 2,91%, **Zawartość S 0 42 0,045-0,054%.

Zasolenie w ód i gleb na K ujawach 139 Nr profilu Profile No. Poziom H orizon Tabela 3. cd. - Table 3. continued G łębokość Depth [cm] ph 1 M KC1 % soli % o f salt NaCl [%] ECc [ds/m] (25 C ) Słońsk 30 A 1аса 0-3 7 7,3 0,09 0,009 1,69 A2a 3 7-6 2 6,8 0,05 0,001 1,18 A2C 6 2-7 6 7,0 0,09 0,002 0,95 Gca 7 6-1 0 0 8,3 0,05 0,003 1,15 W ilczkow ice 7 D olne - Błonie M sa(na) 0-3 0 6,3 0,66 0,32 3,76 Otnsa(na) 3 0-7 0 6,4 0,61 0,29 4,48 Otnsa(na) 7 0-8 0 6,4 0,76 0,38 5,97 P ełczyska 4 M sa(na) 0-4 0 5,0 0,48 0,32 10,94 Aa/D(na) 4 0-7 0 6,6 0,10 0,04 4,49 G2(sa,na) 7 0-1 0 0 5,9 0,05 0,02 3,74 1 0 0-130 7,6 0,17 0,06 6,91 W glebach łąkowych Pińska, jak również w glebach okolic Łęczycy ma miejsce głównie akumulacja soli rozpuszczalnych. Tworzą się typowe poziomy i warstwy słone o znacznym zasoleniu (tab. 3), lecz mniejszym niż w Słonawach wysyceniu kompleksu sorpcyjnego kationami sodu (tab. 4). Nie można jednak tych gleb zaliczyć do sołonczaków, ponieważ nie spełniają wymaganego kryterium, to jest brak w nich poziomu salic zawierającego ponad 2% soli rozpuszczalnych. Są to gleby sołonczakowate, które można podzielić, biorąc pod uwagę zawartość soli rozpuszczalnych i przewodnictwo elektryczne, na słabo sołonczakowate (Pińsko - profile 1,11) oraz średnio sołonczakowate (Pińsko profile 2, 16, W ilczkow ice Dolne - Błonie profil 7 i Pełczyska profil 4). W glebach sołonczakowatych, które tworzą się pod wpływ em wód gruntowych 0 większym współczynniku SAR, stwierdzono wyraźnie większą zawartość sodu wym iennego w kompleksie sorpcyjnym, a wysycenie kompleksu tym kationem jest znacznie większe niż wysycenie kationem potasu i może przekraczać nawet 10% (tab. 4). Odczyn gleb sołonczakowatych jest na ogół obojętny i słabo alkaliczny (tab. 3). Gleba w Słońsku, chociaż znajduje się pod wpływem wód m agnezowo-wapniowych, nie wykazuje cech zasolenia (tab. 3), lecz kompleks sorpcyjny w poziom ie próchnicznym zawiera dużą ilość magnezu wymiennego (tab. 4). Jakość wód gruntowych może więc mieć istotny wpływ na niektóre właściwości chem i czne gleb. Roślinność Zespołem panującym w Słonawach jest Scirpetum m aritimi (Christ. 1934) R. Tx. 1937 podzespół halofilny, niski szuwar halofilny w łaściw y wodom słonaw ym 1 słonym należący do związku Phragmition i klasy Phragm itetea [Piotrowska 1974; M atuszkiewicz 1981]. Gatunkiem charakterystycznym tego zespołu jest fakultatywny halofit Bulboschoenus m ańtim us. Z gatunków solniskow ych repre-

140 Z Czerwiński Nr profilu Profile N o. T A B E L A 4. Pojem ność kom pleksu sorpcyjnego i stopień w ysycenia kationami T A BLE 4. Cations exchange capacity and saturation with cations G łębokość Depth [cm] T = Si+H h [m e/100 g gleby o f soil] Ca2+ M g2+ K+ N a+ H+ Słonaw y 21 0-2 5 75,6 34,6 1,2 1,4 34,7 28,1 2 5-5 5 117,5 26,9 1,0 1,0 34,3 36,8 5 5-1 0 0 166,0 19,1 0,8 0,6 13,1 66,4 22 0-2 4 102,9 38,9 2,3 1,1 29,0 28,7 2 4-4 4 41,3 35,4 3,1 1,6 18,4 41,5 4 4-8 0 1,53 36,0 7,8 7,8 22,2 26,2 8 0-1 2 0 1,26 34,1 9,5 11,9 28,6 15,9 23 0-2 0 76,4 43,1 4,8 0,3 21,6 30.2 2 0-3 5 23,6 35,9 4,0 0,3 21,1 38,7 3 5-6 0 2,55 39,4 5,5 3,9 25,8 25,4 6 0-1 0 0 2,32 31,3 8,2 6,4 28,3 25,8 100-120 1,60 26,9 10,0 10,6 27,5 25,0 25 5-2 5 6,77 38,9 7,1 1,3 25,4 27,3 2 5-3 5 3,48 34,4 7,5 2,6 32,5 33,0 35-5 5 1,99 12,6 5,0 1,0 21,1 60,3 5 5-7 5 1,90 17,9 6,8 1,6 26,3 47,4 7 5-8 5 1,94 13,9 6,2 1,6 24,3 54,1 Pińsko 1 0-1 7 140,1 82,7 1,3 0,7 0,3 15,0 17-45 154,0 69,7 6,8 0,1 0,9 22,5 4 5-7 3 61,7 59,8 7,2 0,1 0,7 32,2 7 3-1 0 0 7,56 56,2 5,0 1,3 0,5 37,0 2 0-1 2 158,6 72,4 7,9 0,1 6,4 13,2 12-35 101,1 71,4 7,4 0,04 6,0 15,2 3 5-5 5 184,6 71,6 7,5 0,03 7,2 13,7 5 5-6 3 171,8 79,6 1,3 0,5 5,5 13,3 6 3-9 0 63,6 80,8 0,8 0,6 3,7 11,1 9 0-1 3 0 59,8 85,8 1,0 0,8 4,0 8,4 13 0-15 0 67,5 97,2 0,3 0,3 0,9 1,3 11 0-2 0 106,5 90.7 1.0 0,6 1,5 6,2 2 0-2 7 68,4 92,1 0,9 0,5 1,5 5,0 2 7-4 4 77,4 92,3 0,8 0,4 1,3 5,2 44-51 70,5 91,5 0,9 0,5 1,9 5,2 5 1-6 5 102,8 91,7 0,9 0,4 1,7 5,3 6 5-8 5 31,9 90,1 2,9 0,5 2,0 4,5 16 3-3 2 122,0 87,1 4,6 0,2 2,9 5,2 3 2-5 0 35,1 90,5 2,7 0,2 2,6 4,0 5 0-7 0 36,0 90,0 2,5 0,2 3,3 4,0 7 0-9 0 36,9 90,7 3,0 0,2 2,6 3,9 9 0-1 3 0 54,4 89,5 3,1 0,2 2,4 4,8 [%]

Zasolenie wód i gleb na K ujawach 141 Nr profilu Profile No. G łębokość Depth [cm] T = Si+H h [m e/100 g gleby o f soil] Tabela 4 cd. - Table 4 continued Ca2+ M g2+ K+ Na+ H+ Słońsk 30 0-3 7 21,7 47,2 39,7 0,5 2,0 10,6 3 7-6 2 28,3 53,0 33,2 1,4 2,2 10,2 6 2-7 6 18,5 48,0 38,0 1,6 2,6 8,9 7 6-1 0 0 9,3 89,4 8,0 0,5 1,0 1,1 W ilczkow ice D olne - Błonie 1 0-3 0 148,2 68,1 8,4 0,2 7,4 15,9 3 0-7 0 161,2 68,2 8,8 0,2 6,5 16,3 7 0-8 0 167,6 66,27 9,5 0,2 6,7 17,4 P ełczyska 4 0 ^ 0 51,3 35,1 7,3 0,7 11,3 45,6 4 0-7 0 12,6 31,7 7,0 0,9 7,9 52,5 7 0-1 0 0 5,8 21,5 4,8 2,2 7,4 64,11 100-130 24,9 67,3 6,7 1,1 6,1 18,8 [%] zentujących klasę zbiorowisk solniskowych Asteretea tripolium znajdują się w tym zespole: Triglochin maritimum, Juncus Gerardi, June us ranarius, Sagina maritima, Glaux m aritim a, Plantago coronopus, Spergularia marginata, A ster tripolium i C arex distans. Na nieużytkowanej łące w Pińsku rozwija się zespół szczawiu kędzierzawego i wyczyńca kolankowego Rumici-Alopecuretum R. Tx. (1937) 1950 ze związku A gropyro-rum icion crispi i klasy Plantaginetea m aioris [M atuszkiewicz 1981]. Z gatunków halofilnych występują w tym zespole licznie A triplex hastatum var. salinum, Triglochin maritim um i sporadycznie Juncus ranaruis oraz Salsola kali. W Pińsku na obszarze łąk kośnych wykształciło się kadłubowe zbiorowisko z Poa pratensis-c arex fusca, które można zaliczyć do rzędu M olinietalia (łąki umiarkowane i okresowo wilgotne). Pom im o znacznego zasolenia gleb, melioracja i kośne użytkowanie łąk całkow icie wyelim inowało ze zbiorowisk gatunki solniskowe w Pińsku oraz w dolinie wododziałowej B zu ra -N er. W Pełczyskach obrzeża stawu z silnie mineralizowaną wodą zajmuje zespół Triglochin maritimum-glaux maritima W ilkoń-michalska [1963] z gatunkami Triglochin maritimum, Glaux maritim a, Juncus Gerardi, C arex distans i sporadycznie występującym i Bulboschoenus m aritim us i A triplex hastatum var. salinum. W południowej części doliny wododziałowej Bzura - Ner, kolo m iejscowości W ilczkow ice D olne, na nie zniszczonych przez eksploatację fragmentach torfowiska stwierdzono obecność gatunków solniskowych, głównie Glaux m aritim a i Triglochin maritimum.

142 Z. C zerwiński PODSUM OW ANIE Stałe podtapianie terenu przez wypływające na powierzchnię wody słonych źródeł stwarza warunki do lokalnego na Kujawach tworzenia się gleb słonych. Modyfikująco jednak na ten proces wpływa klimat umiarkowany i dopływ wód opadowych. W tych warunkach ma miejsce akumulacja soli rozpuszczalnych w glebach, lecz nie przekraczająca 2%. Jednoczesna akumulacja soli rozpuszczalnych i proces sołońcowy doprowadzają do znacznego wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami sodu. W glebach znajdujących się pod wpływem słonych wód tworzą się w ięc poziom y sołończakowate zawierające 0, 1-2% soli rozpuszczalnych lub poziom y słono-sodow e, w których oprócz akumulacji soli ma m iejsce proces sołońcow y. W śród przebadanych 60 profilów glebow ych nie znaleziono gleb wyłącznie z poziomem sodowym (natric) oraz gleb z poziomami salic. Zatem brak jest podstaw do wydzielania na terenie Kujaw sołończaków oraz sołońców, podobnie jak w polskiej strefie przybałtyckiej [Pracz 1989], natomiast są podstawy do wydzielania gleb sołończakowatych i gleb słono-sodow ych. LITERATURA FAO/UNESCO 1967: International source-book on irrigation and drainage of arid lands in relation to salanily and alkalinity. Rome/Paris. GROCHOLSKI W., 1973: Stulecie górnictwa solnego w Polsce północnej. Prz. Geol. 21, 12: 625-629. HIBNER J., KUCHARSKI М., 1960: Zasolenie wód gruntowych Niziny Ciechocińskiej. Gosp. Wodna 20, 10: 434-439. KOBENDZA R., 1922: Solanki i roślinność halofitowa w Zgłowiączu na Kujawach. Kosmos 47. Lwów. KOLAGO C., 1957: G eologiczne rejony wód mineralnych Polski. Prz. Geol. 5, 3: 118-123. MAŚLANKIEW ICZ K., 1965: Z dziejów górnictwa solnego w Polsce. WNT. Warszawa; 245-262. MĄDALSKI J., 1954: Nowe stanowiska halofitów i innych roślin w okolicach Łęczycy. Fragm. Flor. et Geobol. 1, cz. 2: 69-80. OLACZEK R., 1967: Roślinność pastwiskowa na słonych glebach Łęczycy. Zesz. Probl. Post. Nauk R oi 74: 65-70. POBORSKI J., 1957: O wstępnych badaniach struktury solnej pod Łęczycy. B iui Inst. Geol. 105, 1: 161-176. PRACZ J., 1989: W łaściwości gleb tworzących się przy udziale słonej wody gruntowej w polskiej strefie przybałtyckiej. Wyd. SGGW,. Warszawa: 1-91. PROCHAZKA K., 1970: W pływ wysadowych struktur solnych Kłodawy i Uściskowa na zasolenie skał nadkładu i wód studziennych (Kujawy). Prace Geol. PAN, 62: 7-68. SAMSONOW ICZ J., 1928: O źródłach słonych w Łęczyckiem i ich pochodzeniu. W szechświat 1, 14: 141-147. SZAFER W., i inni, 1959: Szata roślinna Polski. Т. 1. PWN, Warszawa, 301-306. SZULCZEWSKI J., W., 1954: Solnisko Słonawskic dawniej a dziś. Ochr. Przyr. 22:195-200. ŚWIDZIŃSKI H., 1966: Wody mineralne Polski jako surowiec. Zesz. Nauk. AGH, 11(139): 365-370. ŚW INARSKI A., 1967: W ojewództwo bydgoskie, krajobraz, dzieje, kultura. PWN, Poznań: ss 630. Systematyka gleb Polski 1989. Rocz Glebozn. 40, 3/4: 1-150. TUREK S., 1977: Atlas hydrogeochcmiczny Polski 1 : 2 000 000. WG. Warszawa. WILKOŃ-MICHALSKA J., 1957: Łąki zasolone w dolinie Noteci na odcinku Mątwy - Nakło. Rocz. Nauk R oi, ser. F, 72, 2: 893-920. WILKOŃ-MICHALSKA J., 1963: Halofity Kujaw. Stud. Soc. Sc. Torunensis 7, 1, ser. D (Botanica): 1-1 2 1. W ILKOŃ-MICHALSKA J., 1970: Zmiany sukcesyjne w rezerwacie halofitów Ciechocinek w latach 1954-1965. Ochr. Przyr. 35: 25-51.

Zasolenie w ód i gleb na Kujawach 143 Z. CZERWIŃSKI SALINITY OF WATERS AND SOILS IN THE KUJAW Y RE GION Department o f Soil Science, Warsaw Agricultural U niversity SUM M ARY Natural saline sources rising in the Kujawy region in many localities are strongly mineralized with the content o f dissoluble salts amounting to 3.72 g/dm3, the main component of these salts being NaCl. In the presence o f chalk and lake sediments in the subsoil these waters can be derivatedly enriched with calcium, magnesium and sulphate compounds. Apart from a considerable degree o f m ineralization the waters o f saline sources are characterized by a high SA R coefficient, i.e. by a possibly intensive penetration o f the Na cations into the sorption com plex o f the soils. In the regions of appearing of these waters there are formed soils with saline horizons containing 0.1-2.0% of dissoluble salts o f the EC electrolytic conductivity over 2 ds/m, 25 C and of the saturation degree o f the sorption com plex with the Na cations up to 15%. These are the saline soils belonging to the class of salty soils. In the cases o f waters of a very high SAR coefficient there takes also place the alkalinity process apart from the accumulation o f dissoluble salts. In such conditions saline-sodic soils containing in the sorption complex up to 2% of dissoluble salts and even to 34% of the exchangeable sodium are formed. Salty soils and flood waters are accompanied by associations in wich halophyte vegetation is participating. Prof. dr hcib. Zbigniew Czerwiński Katedra Gleboznawstwa SGGW 02-528 Warszawa, id. Rakowiecka 26/30