PROGRAM OPRACOWANY PRZEZ WOJEWÓDZKI SZPITAL PSYCHIATRYCZNY W WARCIE PROGRAM ZDROWOTNY WCZESNEGO WYKRYWANIA OTĘPIEŃ LUB INNYCH ZABURZEŃ FUNKCJI POZNAWCZYCH Warta, wrzesień 2010 roku
I. Podstawa prawna. - art. 14 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2001 roku Nr 142, poz. 1590 ze zmianami), - art. 55 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 14 poz. 89 ze zmianami), - art. 2 ust. 4 pkt 1 oraz ust. 5 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 1994 r. Nr 111 poz. 535 ze zmianami). II. Charakterystyka sytuacji epidemiologicznej diagnoza wyjściowa. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD-10) określa otępienie jako zespół objawów spowodowanych przewlekłą lub postępującą chorobą mózgu, przebiegający z zaburzeniem wyższych funkcji korowych (poznawczych) pamięci, myślenia, orientacji, rozumienia, liczenia, porozumiewania się funkcji językowych, uczenia się, planowania, umiejętności oceny. Zaburzenia te w negatywny sposób wpływają na funkcjonowanie intelektualne, kontrolę emocji, zachowania społeczne i czynności zawodowe. Zaburzenia emocjonalne, zachowania i motywacji mogą w niektórych przypadkach poprzedzać wystąpienie upośledzenia funkcji poznawczych. Rozpowszechnienie zespołów otępiennych w populacji po 65 roku życia, jest szacowane na około 10%. Odsetek ten rośnie logarytmicznie wraz z wiekiem od około 1% w 65 roku życia do około 30-40% po 90 roku życia. Wskaźnik rozpowszechnienia podwaja się co około 5 lat. Aktualne prognozy demograficzne przewidują wzrost średniej długości życia i znaczny przyrost populacji osób starszych. W krajach rozwiniętych gospodarczo około 14-15% populacji, a w krajach rozwijających się około 5%, przekroczyło już 65 rok życia. Przewiduje się, że w 2030 roku odsetki te będą wynosiły odpowiednio 25 i 10%. W Polsce badania epidemiologiczne dotyczące otępienia są nieliczne. Szacuje się, że liczba osób z otępieniem w naszym kraju wynosi 450-500 tysięcy, w tym 300-350 tysięcy z chorobą Alzheimera. W Polsce w roku 2000 żyło około 12,2% (4,3 mln) osób liczących ponad 65 lat. W 2020 roku będzie to około 17,4% ludności a w 2030 roku co najmniej 23,8% (ponad 8,0 mln). Można więc przyjąć, że za dwadzieścia lat będzie w naszym kraju ponad 1,2 mln chorych z otępieniem. Prognozy demograficzne i dane o rozpowszechnieniu zaburzeń otępiennych pozwalają na uzmysłowienie sobie skali problemu, z jakim przyjdzie się zmierzyć w nieodległej przyszłości. Z uwagi na to, że otępienie jest chorobą postępującą, na różnych etapach rozwoju choroby, nasilenie objawów jest odmienne. We wczesnych stadiach objawy zaburzeń dość często są lekceważone przez chorego lub jego otoczenie z uwagi na ich podobieństwo do objawów normalnego, fizjologicznego starzenia się lub innych stanów emocjonalnych. Psychologiczne mechanizmy obronne powodują
u chorych tendencję do racjonalizowania pojawiających się trudności i niepokojących objawów. Stąd problematyczna staje się sytuacja wczesnej diagnostyki, która daje szansę na opóźnienie negatywnych skutków otępienia i pomaga jak najdłużej zachować sprawność pacjentowi. Leczenie otępień rozpoznanych na umiarkowanie lub głęboko zaawansowanym poziomie znacznie ogranicza możliwości terapeutyczne i zwiększa dyskomfort chorego i jego rodziny. Dlatego najważniejsze jest wykrywanie i monitorowanie najwcześniejszych objawów zaburzeń funkcjonowania procesów poznawczych. W związku z tym podstawowym zadaniem dla lekarzy (głównie Podstawowej Opieki Zdrowotnej, psychiatrów neurologów) oraz psychologów powinno być: wczesne rozpoznawanie ubytków w sferze poznawczej, które wymagają dalszego monitorowania i pomocy w celu zapobiegania postępowi spadku sprawności oraz wczesne wykrywanie otępienia (niezależnie od etiologii), aby w możliwie najwcześniejszym momencie zastosować terapię (farmakologiczną i psychologiczną), dzięki czemu pacjenci dłużej będą mogli zachować sprawność i radość życia. Równolegle, bardzo istotne jest edukowanie społeczeństwa na temat konieczności monitorowania sprawności procesów poznawczych starszych członków rodzin, ponieważ wczesne wykrycie problemów otępiennych daje szansę na wydłużenie okresu względnej sprawności poznawczej, emocjonalnej, społecznej czy zawodowej. Stąd potrzeba przeprowadzenia niniejszego programu. III. Rodzaj programu i realizowanych działań. Program nakierowany jest na wczesne wykrywanie zaburzeń procesów poznawczych lub otępień. W ramach programu realizowane będą bezpłatne porady psychiatryczne i psychologiczne dla mieszkańców województwa łódzkiego, obejmujące konsultację psychiatryczną, diagnostykę medyczną, testowe badania psychologiczne oraz badanie ankietowe w celu wykrycia wczesnych postaci zaburzeń otępiennych lub innych form zaburzeń funkcji procesów poznawczych. IV. Adresaci programu. Program adresowany jest do kobiet i mężczyzn z grupy wiekowej 55-85 lat (biorąc pod uwagę rok urodzenia) zamieszkujących obszar województwa łódzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem powiatów rejonu zachodniego: sieradzkiego, wieluńskiego, poddębickiego, wieruszowskiego, zduńskowolskiego oraz łaskiego. Na terenie w/w powiatów nie działają żadne terenowe oddziały Łódzkiego Towarzystwa Alzheimerowskiego, czy pokrewnych organizacji co w znaczący sposób utrudnia pacjentom dotarcie do fachowej diagnozy, opóźniając tym samym wykrycie pierwszych symptomów choroby i wczesne podjęcie leczenia. W związku z tym celowe jest ułatwienie dostępu do
możliwości diagnozy pacjentom mieszkającym w znacznej odległości od Łodzi. Pacjenci ci, uwzględniając ich wiek, zasobność i inne ograniczenia rzadko podejmują decyzję poszukiwania pomocy u znacznie oddalonych specjalistów, natomiast chętniej zgłaszają się do placówek w niewielkiej odległości od ich miejsca zamieszkania. Stąd inicjatywa realizacji programu. V. Cele programu. Głównym celem programu jest wykrycie jak największej liczby osób we wczesnych etapach otępień w celu wdrożenia stosownego leczenia ograniczającego w czasie postęp choroby lub różnych postaci zaburzeń poznawczych. Cele szczegółowe. 1. Przebadanie jak największej liczby osób w wieku 55-85 pod kątem występowania otępienia lub zaburzeń poznawczych. 2. Zwiększenie liczby osób z otępieniem (niezależnie od etiologii) wykrywanym we wczesnych etapach choroby. 3. Włączenie stosownego leczenia ograniczającego skutki postępu choroby w jak najwcześniejszym momencie. 4. Ograniczenie niekorzystnych skutków (intelektualnych i społecznych) późnego wykrycia otępienia. 5. Maksymalne wydłużenie okresu względnej sprawności intelektualnej oraz w zakresie emocjonalnym, społecznym i zawodowym. 6. Edukacja rodzin pacjentów z otępieniem. 7. Podniesienie wśród społeczności lokalnej poziomu wiedzy dotyczącej otępienia i różnych postaci zaburzeń procesów poznawczych. W ramach Programu planowane jest przebadanie 100 osób. VI. Realizatorzy programu. Program będzie realizowany przez Wojewódzki Szpital Psychiatryczny w Warcie, ul. Sieradzka 3, 98-290 Warta. VII. Formy i sposoby realizacji programu. W ramach niniejszego programu prowadzone będą dwojakiego rodzaju oddziaływania:
1. Oddziaływania medyczne. Pacjent zgłaszający się do programu w pierwszej kolejności zostanie skierowany na konsultację psychiatryczną, podczas której zostanie przeprowadzony (według załącznika A): wywiad z chorym, wywiad z rodziną chorego (badanie ankietowe wg załącznika C), badanie testowe Krótką Skalą Oceny Stanu Psychicznego (MMSE), badanie testowe Testem Rysowania Zegara, badanie lekarskie. Następnie każdy pacjent zgłaszający się do programu będzie miał wykonane następujące badania medyczne: pomiar ciśnienia tętniczego krwi, badanie Ekg, badania laboratoryjne: poziom cholesterolu, cukru we krwi, morfologia. 2. Oddziaływania psychologiczne. W następnej kolejności pacjent będzie kierowany na konsultację psychologiczną. W jej ramach zostaną przeprowadzone specjalistyczne badania diagnostyczne z użyciem standaryzowanych narzędzi psychologicznych oraz prób klinicznych (według załącznika B), takie jak: badanie gnozji: wzrokowej, słuchowej, dotykowej, badanie sprawności pamięci i uczenia się (test uczenia się Rey'a, TPW Bentona), badanie sprawności uwagi dowolnej (Test Łączenia Punktów), badanie funkcji wzrokowo-przestrzennych (Figura Rey'a), badanie funkcji językowych (Test Fluencji Słownej, Bostoński Test Nazywania), badanie myślenia i zdolności rozwiązywania problemów. 3. Informacja zwrotna o wynikach badań oraz ustalenie form pomocy. Po wykonaniu badań odbędzie się spotkanie z pacjentem i jego rodziną w celu zapoznania z diagnozą i ustalenia dalszego postępowania. W zależności od głębokości stwierdzonych zaburzeń dyskutowane z pacjentem będzie: zastosowanie metod psychologicznych usprawniających funkcje poznawcze, wdrożenie leczenia farmakologicznego, zastosowanie zaawansowanej terapii psychologicznej stymulującej procesy poznawcze (pacjenci zostaną poinformowani o programach realizowanych m.in. przez Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie),
lub skojarzonej formy obu tych metod terapeutycznych. Jednocześnie, do Departamentu Polityki Zdrowotnej zostanie przekazana informacja na temat rozpoznania i zaleceń co do dalszego postępowania z pacjentem (według załącznika D) VIII. Akcja promocyjno-informacyjna o programie. Akcja promocyjno-informacyjna na temat programu ma na celu dotarcie do jak najszerszej grupy mieszkańców województwa z informacją o możliwości skorzystania z bezpłatnych konsultacji i badań. W tym celu akcja promocyjna prowadzona będzie równolegle przez Urząd Marszałkowski w Łodzi (przez Departament Polityki Zdrowotnej), oraz realizatora programu. Ze środków Samorządu Województwa Łódzkiego zostaną wydrukowane materiały informacyjne (plakaty i ulotki) dotyczące programu. Realizator programu przeprowadzi akcję promocyjno-informacyjną dotyczącą programu poprzez zamieszczenie w swojej siedzibie oraz dystrybucję otrzymanych plakatów i ulotek, jak również poprzez zamieszczenie informacji o realizowanym przez siebie programie w lokalnych mediach. Zakłada się również wysłanie informacji o programie do lekarzy Podstawowej Opieki Zdrowotnej, którzy najczęściej jako pierwsi spotykają się ze skargami pacjentów na poziom funkcjonowania ich procesów poznawczych. IX. Źródło finansowania programu. Program będzie finansowany z budżetu Samorządu Województwa Łódzkiego w ramach dotacji dla jednostki podległej. Koszt realizacji Programu w 2011 roku wyniesie maksymalnie 26.000 złotych. X. Ocena efektów realizacji programu. W oparciu o bazę danych powstałą w trakcie realizacji programu dokonana zostanie ocena jego wyników z uwzględnieniem następujących elementów: wskaźnika zainteresowania społecznego udziałem w programie, liczby osób z grupy badawczej, u której stwierdzone będą łagodne zaburzenia poznawcze bez otępienia (MCI), liczby osób z grupy badawczej, u której stwierdzone będzie otępienie lekkiego stopnia, liczby osób z grupy badawczej, u której stwierdzone będzie otępienie średniego stopnia, liczby osób z grupy badawczej, u której stwierdzono będzie otępienie głębokie liczby (odsetka) wykrycia innych przypadków chorobowych.
ZAŁĄCZNIK A PROGRAM ZDROWOTNY WCZESNEGO WYKRYWANIA OTĘPIEŃ IMIĘ NAZWISKO ADRES PESEL WYNIKI BADAŃ LEKARSKICH I ROZPOZNANIE: Wywiad lekarski (badanie psychiatryczne) Wyniki testu MMSE Wyniki Testu Rysowania Zegara Dane z załącznika C Badanie lekarskie Wyniki badań RR Cholesterol Poziom cukru Ekg Morfologia ROZPOZNANIE: Data... Pieczątka i podpis lekarza...
ZAŁĄCZNIK B PROGRAM ZDROWOTNY WCZESNEGO WYKRYWANIA OTĘPIEŃ IMIĘ NAZWISKO ADRES WIEK WYKSZTAŁCENIE ZAWÓD WYNIKI BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH I ROZPOZNANIE: Wywiad psychologiczny Wyniki badania gnozji: wzrokowej: słownej: dotykowej: Wyniki badania: pamięci: uczenia się:
Wyniki badania uwagi. Wyniki badania funkcji językowych Wyniki badania: myślenia: rozwiązywania problemów: Wyniki badania funkcji przestrzennych. ROZPOZNANIE:............ PROPONOWANA POMOC:............ BADANIE KONTROLNE: NIE TAK KIEDY... Data... Pieczątka i podpis psychologa...
ZAŁĄCZNIK C PROGRAM ZDROWOTNY WCZESNEGO WYKRYWANIA OTĘPIEŃ ANKIETA DLA RODZIN PACJENTÓW DO OCENY RYZYKA WYSTĘPOWANIA WCZESNYCH STADIÓW OTĘPIENIA. Ankieta ta służy ocenie funkcjonowania bliskiej Ci osoby i ustaleniu podłoża jej dolegliwości. Przeczytaj uważnie następujące poniżej zdania i zaznaczaj tę odpowiedź, która najlepiej opisuje zachowanie chorego w ostatnim półroczu. 1. Zmienia miejsce odkładania rzeczy, których później nie może znaleźć. 2. Wielokrotnie sprawdza wykonywane czynności (czy kran został zakręcony, drzwi zamknięte itp.) co utrudnia inne działania. 3. Korzysta z pomocy innych osób przy wykonywaniu czynności dotychczas robionych samodzielnie. 4. Ma trudności w rozumieniu pytań i poleceń (zwłaszcza złożonych) lub wielokrotnie je powtarza aby zapamiętać. 5. Ma kłopoty z opowiedzeniem obejrzanego filmu, wiadomości, przeczytanej książki czy wiadomości z prasy. 6. Zapomina znane wcześniej umiejętności (gotowanie, szycie, drobne naprawy).
7. Zapomina o umówionych terminach, spotkaniach, godzinach ulubionych programów i tłumaczy to zmęczeniem lub roztargnieniem. 8. Rezygnuje z dotychczasowych zainteresowań, pasji, hobby. 9. Ma trudności w orientacji przestrzennej z poruszaniem się w nowym miejscu (np.: boi się jechać do innego miasta). 10. Wielokrotnie powtarza czynności (np. zapomina, że już był na zakupach, że już umył zęby) lub zapomina o posiłkach. 11. Ma problemy z dokańczaniem rozpoczętych czynności (np. o postawionym na gazie garnku) bo zajął się czymś innym. 12. Ma trudności w opisywaniu przedmiotów zwłaszcza kiedy ich bezpośrednio nie widzi. 13. Ma trudności z doborem słów do wypowiedzi lub jego słownictwo stało się uboższe. 14. Występują częste zmiany zachowania (grubiaństwo, niesmaczne żarty, lękliwość, wycofanie, płaczliwość), których wcześniej nie było. 15. Jest wyjątkowo smutny, zamyślony, bez energii bez wyraźnego powodu. DZIĘKUJEMY!!!
ZAŁĄCZNIK D IMIĘ NAZWISKO ADRES PROGRAM ZDROWOTNY WCZESNEGO WYKRYWANIA OTĘPIEŃ WIEK WYKSZTAŁCENIE ZAWÓD Rozpoznanie: Brak zaburzeń poznawczych Łagodne zaburzenia poznawcze bez otępienia otępienie lekkiego stopnia otępienie średniego stopnia otępienie głębokie Inne stwierdzone zaburzenia wymienić jakie