Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław

Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław POŁUDNIOWY PORTAL NA ELEWACJI WIEŻY PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH weryfikacja i zmiana programu po udostępnieniu obiektu z poziomu rusztowań Opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013

2 1.KARTA TYTUŁOWA A. DANE DOTYCZĄCE OBIEKTU: PORTAL POŁUDNIOWY Ściana południowa elewacji wieży kościoła p.w. Św. Elżbiety materiał piaskowiec obramowanie otworu; cegła strefa portalowa do granicy wytyczonej przez szkarpę B. DANE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA -Wykonawca opracowania konserwator rzeźby i detalu architektonicznego mgr Dorota Wandrychowska, Wrocław, ul. M. Konopnickiej 9d Wrocław 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. 2

3 2. WSTĘP 2.1. Przedmiot opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest kamienny portal południowy eksponowany na elewacji południowej kościoła p.w. Św. Elżbiety we Wrocławiu 2.2. Cel i zakres opracowania Celem niniejszego opracowania jest opracowanie zweryfikowanie programu prac konserwatorskich w oparciu o analizę stanu zachowania z poziomu rusztowań i po wykonaniu badań konserwatorskich 2.3. Podstawa opracowania Podstawą niniejszego opracowania są oględziny wykonane in situ oraz wykonane badania petrograficzne a także przeprowadzone prace interwencyjne PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 2.4. OPIS, HISTORIA Portal południowy usytuowany jest na południowej elewacji wieży. Wieńcząca go figura Św Wawrzyńca podkreśla dedykowanie temu świętemu wieży, która uznana została za jedną z najwyższych budowli ówczesnego świata. Portal swą okazałością podkreśla wagę i rangę wieży oraz bazyliki. Jest to jedyny gotycki portal na tym budynku, pozostałe wejścia do kościoła zostały zwieńczone detalem nowożytnym. Wspomniane na wstępie Programu prac konserwatorskich przy portalu wieży kościoła p.w. św. Elżbiety we Wrocławiu opracowanym przez Elżbietę Grabarczyk (będącym dokumentem i podstawą wydania zezwolenia konserwatorskiego na prace 1043/2011 z dnia 01.12.2011) informacje o tym, że portal ten po barokizacji w roku 1714 został w dużej mierze praktycznie odbudowany w stylu gotyckim dopiero w połowie XIX wieku nie znajdują potwierdzenia w analizie formalnej elementów wystroju portalu, analizie sposobu obróbki kamienia, ani analizie stopnia zniszczenia tego detalu, jak również nie znalazły potwierdzenia w 3

4 rozmowie z mediewistą dr hab. Romuladem Kaczmarkiem. Istnieją źródła mówiące o zmianach w obrębie portalu dokonanych w stylu barokowym, lecz oględziny wykluczają istotna ingerencję w strukturę średniowiecznego obiektu. Rozglifienia ościeży oraz łuku wykonane są z jednorodnego piaskowca, więc powstały w jednym czasie. Być może przez pewien czas wbudowane było w obiekt wygięte barokowe nadproże, ale ślady tej ingerencji są w chwili obecnej gdy kamień jest pokryty nawarstwieniami nieczytelne. Portal ostrołukowy o szerokim, profilowanym rozglifieniu, u góry zwieńczony wimpergą - Pole trójkąta dekorowane ślepym maswerkiem. Krawędzie zdobione, czołgankami. Po bokach fiale - wysmukłe kamienne wieżyczki o czworobocznym trzonie, składające się z pięciu stref pierwszej najbardziej wysmukłej analogicznej w swej wysokości do wysokości otworu wejściowego oraz kolejnych flankujących wimpergę. Trzy kolejne strefy równej wielkości, rytmicznie dekorowane gotyckimi zdwojonymi otworami zwieńczonymi trójliściem ( w otworach ostatniego z tych elementów popiersia kobiet i mężczyzn w strojach świeckich). Najwyższy element wimpergi jest bardziej smukły dekorowany trójlistnie zakończoną, rozprofilowaną wnęką nakryty ostrosłupem z szeregiem żabek wzdłuż krawędzi i prawdopodobnie (obecnie nie zachowane) - kwiatonem na szczycie. Pinakle, obok swojej dekoracyjnej roli, pełnią funkcję dociążającą. Dodatkowe obciążenie pinaklem kieruje wektor ukośnej siły rozporu sklepienia łuku bardziej w dół. Chroni to ścianę budynku przed skrzywieniem przez siłę rozporu sklepienia i dzięki temu pozwala na zachowanie stateczności konstrukcji. 1 Analiza obiektu pozwala na wysunięcie tezy, iż oprócz pewnych zewnętrznych elementów i detali portalu jest on w całości średniowieczny i powstał wraz z budową wieży na pocz XVwieku. W 2 trakcie remontu kościoła w połowie XIXwieku przeszedł prawdopodobnie remont, gdzie wymieniono zniszczone elementy na nowe, analogiczne w swej formie (lub bardzo zbliżone) do oryginałów. Teza ta znalazła potwierdzenie w rozmowie z dr hab. Romualdem Kaczmakiem, który analizował obiekt pod kątem formalnym. Potwierdzają to również badania petrograficzne wykonane na próbkach pochodzących z poszczególnych elementów portalu. (zał nr1). Wokół portalu obecna jest elewacja ceglana, która wizualnie została odcięta od reszty wieży kamienną szkarpą oraz po bokach uskokami. 1 Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 119 2 1].Atlas Architektury Wrocławia; Tom I pod redakcją J. Harasimowicza; Wyd. Dolnośląskie 1997, s29 4

5 Tym samym wokół portalu utworzona jest naturalna strefa założenia portalowego połączona z murem 2.5. TECHNIKA I TECHNOLOGIA WYKONANIA Portal wykonany z blokowych ciosów piaskowca układanych i kotwionych w murach kościoła. Struktura, tekstura, kolor kamienia są jednorodne, spotyka się przede wszystkim elementy o jasnym kremowym kolorze, jednakże elementy pinakli stanowiące ich zwieńczenie charakteryzują się odmienną precyzyjniejszą obróbką rzeźbiarską oraz nieco innym bardziej szarym odcieniem piaskowca (co zostało potwierdzone przez badania petrograficzne) elementy te powstały w innym okresie (w XIX wieku) niż portal. Sposób kotwienia również odróżnia oryginalne, średniowieczne elementy od elementów pochodzących z XIX, detal średniowieczny jest mocno zespolony z murem i prawdopodobnie był wbudowywany sukcesywnie w trakcie murowania otworu i całej wieży, detal dołożony w XIX wieku kotwiony jest stalowymi kotwami o dość krótkich trzpieniach. Część elementów nie została w ogóle zakotwiona, co zostało odkryte podczas demontażu zwieńczeń pinakli Pomiędzy ciosami występuje wąska fuga. Miejscami fuga ma charakter wtórny, gdy elementy portalu zostały naruszone konstrukcyjnie. 2.6. STAN ZACHOWANIA Kamienne elementy wykazują zróżnicowany stopień stanu zachowania w zależności od miejsca ekspozycji. Materiał w przeważającej ilości posiada drobne, zwarte jednolite uziarnienie i dobre właściwości fizykomechaniczne, jednakże część stanowiąca dekorację masferkową wimpergi posiada osłabioną wytrzymałość mechaniczną i nieco inny gatunek piaskowca o bardziej kremowym, żółtawym odcieniu. Ciosy w dolnych partiach portalu zostały bardzo narażone na degradację i dezintegrację granularna - zaczęły się osypywać, wypłukiwać. Obserwuje się dezintegrację struktury, jak i uszkodzenia powierzchni cisów powstałe na skutek wypłukania i osypywania warstw przypowierzchniowych. Główną przyczyną powstania zniszczeń jest działalność zasolonej wody, która migrując w kapilarach wysycha na powierzchni kamienia, co stanowi asumpt do krystalizacji soli rozpuszczalnych w wodzie, a co w konsekwencji powoduje dezintegracje 5

6 kamienia. Tendencja do odspajania i dezintegracji pogłębia się na skutek krystalizacji wody zimą w kryształy lodu. Zjawisko to łączy się ze zwiększeniem objętości wody (w szczególności w temp. ok. 1⁰C) w przypadku jej krystalizacji w lód. Widoczne są liczne ubytki wynikające zarówno z erozji kamienia, jak i z uszkodzeń mechanicznych. Największe ubytki powstały w dolnej części będącej strefą zmożonego kapilarnego pociągania wody wraz z solami rozpuszczalnymi w wodzie oraz w obrębie żabek na wimperdze wraz z jej nakrywą, znaczne fragmenty odpadły i widoczne są rozległe ubytki na zwieńczeniach sterczyn. Obserwuje się również rozległe ubytki szczytów profili w glifie, a zwłaszcza w szczycie łuku. Brak znacznej liczby czołganek na wschodniej krawędzi wimpergii Widoczne są ślady wcześniejszych napraw fleki, szeroka wtórna spoina, uzupełnienia zaprawą wyłuszczeń i ubytków - zaprawa z uzupełnień wykazuje tendencję do odspojenia. Forma uzupełnień jest niestaranna, płaszczyzna pofalowana. Uzupełnienia wykonane mocną zaprawą cementową z dodatkiem żwirku, są znacznie mocniejsze od kamienia, co działa destrukcyjnie na piaskowiec. W wielu miejscach stwierdzono odspojenie, w obrębie ubytku kamień jest silnie zabrudzony, osłabiony, rozwarstwiony i zdezintegrowany granularnie. Rozległe rekonstrukcje i uzupełnienia elementami kamiennymi (nakrywa wimpergi) osadzane były na ścianie przy pomocy stalowych kotew. W chwili obecnej stalowe kotwy są silnie skorodowane, a łączenia uszkodzone. Znaczna część kitów, wtórnych uzupełnień odspoiła się od podłoża, pod cementowym zwartym uzupełnieniem kamień jest zabrudzony, co świadczy o rozległym rozspojeniu, grożącym katastrofą budowlaną. Korozja kotew powoduje powiększenie ich objętości na skutek przyłączania do cząsteczek metalu grup OH, powstały związek łatwo dodatkowo przyłącza cząsteczki wody, co dodatkowo przyczynia się do puchnięcia elementu skorodowanego i w rezultacie przyczynia się do rozsadzenie kamienia od środka, jego spękania i rozspojenia. Elewacja ceglana wokół elementów kamiennych była poddana pracom uzupełniającym i renowacji w latach 80-90 XXw. Brakujące lub zniszczone cegły zastąpiono nową cegłą maszynową. Fugę oryginalną i z pewnością zniszczoną, wypłukaną zastąpiono mocną fugą na bazie spoiwa cementowego, co spowodowało odwrócenie procesów wysychania, transportu soli rozpuszczalnych i dyfuzji gazów, które zaczęły się odbywać poprzez bardziej porowaty od cementowej fugi piaskowiec. Przyczynia się to nieustannie do zwiększonej intensywności transportu wilgoci przez kamienie i wpływa w sposób narastający i 6

7 postępujący degradująco na portal. Dodatkowo podwyższony poziom wilgoci w murach kościoła powoduje, ze proces ten odbywa się na znacznych wysokościach portalu Elementy chronione przed bezpośrednim wpływem czynników atmosferycznych, osłonięte nie są zbyt mocno zabrudzone. Powierzchnia kamienia w partiach wysuniętych pozostaje brudna obserwuje się wiele partii, gdzie widnieją ciemne nawarstwienia w postaci intensywnych zaplamień oraz narośli, które szczególnie szpecą i poprzez uszczelnienie struktury stanowią zagrożenie dla warstw przypowierzchniowych. Nawarstwienia pochodzące z produktów spalania węgla mają barwę czarną czynnik ten uszczelnia powierzchnię kamienia. Przez długi okres ekspozycji, otaczające domy ogrzewane były węglem, ponadto ruch samochodowy i wyziewy przemysłowe dodatkowo przyczyniają się do powstania ciemnych nawarstwień. Uszczelnienie powierzchni nawarstwieniami prowadzi do powstania odmiennych właściwości fizyko-chemicznych powierzchni w stosunku do wnętrza kamienia. Zmienne warunki atmosferyczne (nagrzewanie, schładzanie) powodują, iż warstewka przypowierzchniowa wykazuje tendencję do odspajania się na skutek naprężeń ścinających. Widoczna jest w wielu miejscach cienka zwarta warstewka odspajająca się od zdestruowanego, osypującego się wewnątrz kamienia. Spływająca woda mimo uszczelnienia powierzchni penetrowała kamień od partii górnych w głąb. W związku z utrudnionym odparowaniem woda zalegała w warstwach podpowierzchniowych powodując powstanie miejscowych złuszczeń cienkiej przypowierzchniowej warstewki kamienia, mikro- i makrospękania oraz dezintegrację warstewek powierzchniowych. W miejscach spękań, powierzchnia kamienia odpryskuje w postaci "skórki". Ekstremalne warunki, penetrująca w spękaniach woda przyczyniają sie do powstawania ubytków i odspajania łuszczących się rozwarstwień. Uszczelnienie kamienia skutkuje odspojeniem i odpadaniem całych fragmentów kamienia na skutek zróżnicowanych własności fizykomechanicznych warstw powierzchniowych w stosunku do głębi kamienia. W miejscach tych postępuje również w dalszej kolejności odspojenie kamienia na skutek działania sił ścinających związanych z inną pracą nagrzewanego piaskowca latem (szoki temperaturowe) oraz na skutek działania wody jej krystalizacji zimą w kryształy lodu w obrębie rys (co łączy się ze zwiększeniem objętości wody w szczególności w temp. ok. 1`C). Elementy sterczyn, a w szczególności dwa ostatnie są bardzo naruszone konstrukcyjnie i stanowią zagrożenie katastrofą budowalną. 7

8 Obserwowano przesunięcia względem siebie poszczególnych bloków, wysunięcia i spękania powstałe na skutek korozji stalowych kotew. Sposób kotwienia spowodował również utratę wszystkich kwiatonów wieńczących. 2.7. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE I PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWTORSKIE Założenia konserwatorskie Stan zachowania obiektu wymaga interwencji konserwatorskiej. Celem przystąpienia do prac jest wykonanie zabiegów, które zniwelują przyczyny niszczenia, zahamują procesy destrukcyjne i przedłużą żywotność obiektu w jego autentycznym, oryginalnym kształcie. Stan zachowania obiektu wnosi szereg trudnych do rozwikłania problemów, jednakże naczelną zasada tej konserwacji powinno być zachowanie jak największej ilości oryginalnej substancji zabytkowej Poważnym problemem, który należy rozwiązać przed przystąpieniem do kompleksowej konserwacji obiektu stanowi silne zawilgocenie murów kościoła do wysokości ponad 2 m od poziomu gruntu. Woda znajdująca się w murze transportuje nieustannie sole rozpuszczalne w wodzie do wyższych partii muru i portalu, co stanowi bardzo poważny czynnik niszczący. Rozwiązanie problemu powinno być systemowe, poprzedzone analizą przyczyn tak silnego zawilgocenia (obserwuje się procesy niszczeni murów i detali kamiennych zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz kościoła do wysokości ponad 6 metrów od poziomu gruntu) Portal kamienny jest integralnie związany z murem ceglanym wokół, gdyż sposób ekspozycji i rodzaj użytych materiałów na murze ma niezbywalny wpływ na kamień. Konserwacja portalu musi być rozszerzona na założenie portalowe wytyczone estetycznie przez budowniczych narożami wieży oraz szkarpą oddzielającą pole portalowe od reszty budowli Proponowane postępowanie konserwatorskie * badania Wykonanie badań petrograficznych potwierdzających użycie różnorodnych piaskowców w różnych okresach powstawania portalu Analiza ilościowa i jakościowa soli rozpuszczalnych w wodzie Ekspertyza konstruktorska stanu konstrukcji obiektu i opracowanie systemowe zniwelowania zagrożeń konstrukcyjnych, wytypowanie poszczególnych elementów do ewentualnego demontażu lub ponownego umocowania w murze i konstrukcji portalu 8

9 * zabiegi konserwatorskie zabezpieczające 1. wzmocnienie osłabionych partii piaskowca i cegły w murze przy pomocy preparatu hydrofilnego Steinfestiger OH - prekonsolidacja. Jest to jeden z najistotniejszych zabiegów konserwatorskich, który ma na celu ocalenie zabytku przed postępującą degradacją, wypłukiwaniem, osypywaniem się. Preparat ten wymaga okresu sezonowania, zanim nabierze hydrofilnych właściwości, dlatego też można zoptymalizować proces zapewniając odpowiednią wilgotność (np. poprzez komory z folii). Wzmocnienie struktury kamienia jest niezbędnym zabiegiem hamującym proces dezintegracji obiektu. Preparat utworzy dodatkowy szkielet krzemionkowy wzmacniający kamień mechanicznie nie powodując uszczelnienia powierzchni ani struktury piaskowca. Preparat nakładać powoli mokry na mokrą powierzchni - na zdezintegrowane partie najlepiej przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie wolno wykonywać w dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Zabieg należy prowadzić w optymalnych warunkach, dążąc do maksymalnego przesycenia struktury piaskowca 2. Wykonać dezynfekcję partii porośniętych przez mikroorganizmy partie, na których stwierdzono zazielenienie świadczące o wzroście glonów oraz partie, na których napotkano odchody gołębi. Stosować preparat Lichenicide lub Aseptina A. Preparat nakładać zgodnie z zaleceniami producenta. Zabiegu nie należy nakładać w zbyt gorącym okresie, gdyż preparat zbyt szybko wyschnie *wykonanie doczyszczenia elementów kamiennych a. Wykonanie oczyszczenia powierzchni przy zastosowaniu preparatów do czyszczenia kamienia po uprzednim wykonaniu prób skuteczności zabiegu, aby nie naruszyć i nie uszkodzić oryginalnej powierzchni: - Alkutex Reinigungspaste firmy Remmers Doświadczenie przy stosowaniu tego preparatu wykazuje, że pasta ta bardzo dobrze spulchnia nawarstwienia, jednakże może nie pozwolić na usunięcie zabrudzeń smolistych w całości, dlatego też konieczne raczej będzie powtórzenie zabiegu oczyszczania chemicznego w partiach nie doczyszczonych przy pomocy - preparatu Covexan firmy Coverax oraz Murolin I i II zawierających związki fluoru w nośnikach powierzchniowo czynnych, które zapobiegają wnikaniu kwasów w głąb struktury i utrzymują preparat na powierzchni w strefie zabrudzeń 9

10 Preparaty należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta. Do mycia należy używać gorącej pary wodnej, która jest bardzo skuteczna przy spulchnianiu smolistych zwartych nawarstwień Zabieg oczyszczania chemicznego może nie być całkowicie skuteczny, ze względu na obecność zapraw pochodzących ze źle wykonanej spoiny, dlatego też przewidziane jest mechaniczne doczyszczanie z zabrudzeń cementu. Doczyszczanie powinno być prowadzone ręcznie przy zastosowaniu miękkich kamieni ściernych, miękkiego piaskowca lub poprzez delikatne odkucie zaprawy przy użyciu dłutek lub skalpeli. W żadnym wypadku nie dopuszcza się piaskowania obiektu. Niedoczyszczone powierzchnie należy pozostawić i ewentualnie lekko laserunkowo scalić kolorystycznie. Naczelną rolą zabiegu jest bowiem nie oczyszczenie ze względów estetycznych ale udrożnienie w maksymalnym stopniu porowatości warstw przypowierzchniowych piaskowca i cegły. Należy dążyć do umożliwienia swobodnej wymiany gazowej, a także uniemożliwienie kondensacji pary wodnej pod warstwą nawarstwień. Usunąć wtórne uzupełnienia, które nie spełniają wymogów fizykomechanicznych i estetycznych są zbyt mocne, lub zbyt słabe, odspajają się, ponadto odróżniają się granulacją, fakturą od oryginału. Dotyczy to też niewłaściwie dobranych cegieł do uzupełnień w murze zbyt ścisłych, mało porowatych o strukturze przypominającej wręcz klinkier lub cegieł wysoko wypalonych. Poprzez delikatne odkucie należy usunąć niewłaściwie wykonane uzupełnienia, usunąć szlichtę z powierzchni wykonaną z zaprawy cementowej, usunąć wtórne uzupełnienia na powierzchni oraz uzupełnienia detalu. Wszystkie te uzupełnienia nie spełniają wymogów konserwatorskich, powodują dodatkowe zniszczenia obiektu pod uzupełnieniami, rekonstrukcjami, czy wyrównującą szlichtą przebiegają procesy niszczące, korozyjne. Uzupełnienia są barierą dla swobodnej dyfuzji gazów, miejscem utrzymującym zwiększoną wilgotność oryginału, w związku z powyższym odbywa się tam proces postępującej dezintegracji kamienia, objawiający się jego osłabieniem, odspojeniami i rozwarstwieniem substancji zabytkowej Wykonać usunięcie wtórnej fugi poprzez mechaniczne odkucie i oczyszczenie z luźnych elementów, stosować drobne delikatne, precyzyjne dłuta w mechanicznych urządzeniach hydraulicznych z regulowanym naciskiem lub usuwanie ręczne. Dotyczy to w szczególności obecnie eksponowanej fugi na ceglanym murze wokół, 10

11 która jest jednym z podstawowych czynników zwiększających niszczenie w kamiennym detalu. *zabieg odsalania metodą migracji soli do rozszerzonego środowiska.. Nakładać okłady przy pomocy pulpy celulozowej, bentonitu z wodą destylowaną. W przypadku stosowania bentonitu, aby uniknąć zabielenia kamienia glinką, należy nałożyć warstwę kontaktową z ligniny, a dopiero nakładać glinkę. Zasada odsalania polega na tym, że rozpuszczone sole znajdujące się w strukturze materiału porowatego wskutek swobodnej migracji roztworu przemieszczają się ku powierzchni i przechodzą do okładów, gdzie odparowuje rozpuszczalnik, a sól stopniowo krystalizuje. Należy przestrzegać, aby okład nie wysychał szybciej niż kamień. Szybkość parowania wody z okładu musi być mniejsza od szybkości podciągania kapilarnego roztworu w odsalanym kamieniu. Okładów nie należy wykonywać w dni szczególnie słoneczne i wietrzne. Kompres nakładać w sposób, by ściśle przylegał do odsalanej powierzchni i nie tworzył pęcherzy. Mokry okład pozostawić do całkowitego wyschnięcia. Zakończenie zabiegu odsalania zakończyć badaniem ilościowym i jakościowym obecności soli w obiekcie, należy pobrać próby w co najmniej 10 miejscach w części cokołowej, części ościeży, na murze w co najmniej 4 miejscach, w wimperdze. W przypadku stwierdzenia podwyższonej zawartości soli zabieg powtórzyć przy równoczesnym odcięciu muru od zawilgocenia pochodzącego z gruntu. *uzupełnienia uzupełnienia należy wykonywać w miejscu głębokich ubytków, nie należy uzupełniać ubytków, płytkich, powierzchniowych wyłuszczeń wynikających z powierzchniowej erozji materiału mineralnego. Nie należy dążyć do uzyskania efektu całkowitych gładkich powierzchni na obiekcie. Biorąc pod uwagę, że detal ma ponad 400 lat, więc siłą rzeczy uległ on erozji, wyłuszczeniom, wyobleniu, w związku z powyższym powierzchnie, linie detalu są nierówne, lekko wypłukane, z wgłębieniami. Na tak płytkich, czasem również rozległych ubytkach uzupełnienia nie będą dobrze zespolone z obiektem i z czasem zaczną się odspajać, co niewątpliwie przyczyni się do pogorszenia estetycznego odbioru obiektu, Miejsca, w których ozdobna gradzina uległa zniszczeniu, zatarciu należy pozostawić, bez jej przywracania. 11

12 1. Uzupełnienie ubytków przy pomocy indywidualnie dobranego własnościami fizykomechanicznymi uzupełnienia na bazie zapraw konfekcjonowanych firmy Remmers, Keim lub Coverax lub równoważnych zarabianych woda akrylową z dodatkami pigmentów mineralnych odpowiednich do alkalicznego środowiska; Uzupełnienie sezonować w atmosferze podwyższonej wilgotności w celu zapewnienia optymalnych warunków do wiązania zaprawy. 2. Wykonać uzupełnienia i rekonstrukcje rzeźbiarskie brakujących kwiatonów i żabek. Odtworzyć w kamieniu odpowiednio dobranym strukturą właściwościami kolorem, całość połączyć na zaprawę montażową i nierdzewne kotwy. Bolce nie mogą posiadać gładkiej powierzchni. Dodatkowo, oba kawałki kamienia skleić przy pomocy bardzo cienkiej warstwy zaprawy epoksydowej uzyskanej przez zmieszanie piasku kwarcowego o frakcji pylistej z żywicą epoksydową. Oryginalnej substancji zabytkowej nie należy w żadnym wypadku obrabiać ani normalizować w celu uzyskania gładkiej powierzchni na granicy uzupełnienia, lecz należy oczyścić, wzmocnić Steinfestigerem OH i pozostawić nienaruszoną. Miejsce łączenia, które w wyniku takiego stanu rzeczy będzie nierówne wypełnić kitem imitującym kamień, jak pozostałe ubytki w kamieniu 3. Uzupełnienie fugi w murze i kamieniu przy pomocy zaprawy czystowapiennej z 10 procentowym dodatkiem białego cementu. W skład zaprawy powinny wejść frakcje piasku kwarcowego o różnej granulacji a) Granulacja gruboziarnista 30% od 0,8mm do 1,5mm b) Granulacja średnioziarnista20% od 0,3mm do 0,7mm c) Granulacja drobnoziarnista20% poniżej 0,3 Jeżeli kolor piasku niewystarczająco ściemni zaprawę, należy ją lekko podbarwić przy pomocy pasty pigmentowej, by nowa fuga nie była drastycznie biała. Zaprawa powinna być dobrze wymieszana i niezbyt mokra, by nie wyciekała ze spoin. Spoiny przed nałożeniem zaprawy zwilżyć wodą, zaprawę upychać odpowiednimi narzędziami uważając by nie pobrudziła kamienia. Należy zaprawę nakładać tylko w spoinie i nie pozostawiać jej na kamieniu ani cegle. Sposób opracowania spoiny ustalić komisyjnie. * prace wykończeniowe 1. Doczyszczenie po fugowaniu Wykonać patynowanie rekonstrukcji, kitów oraz silnych nieusuniętych zaplamień obecnych w głębi struktury kamienia w celu scalenia kolorystycznego z oryginałem przy pomocy indywidualnie 12

13 przygotowanych transparentnych farb na bazie dyspersji akrylowej lub szkła wodnego. Patynowanie kitów i scalanie kolorystyczne wykonywać po przesezonowaniu się i odparowaniu rozpuszczalnika w partiach wzmacnianych. Scalenie kolorystyczne jest zabiegiem estetyzującym, niwelującym drastyczne kontrasty elementów dobrze i gorzej oczyszczonych oraz uzupełnień 2. Wykonać zabieg hydrofobizacji w celu ujednolicenia nasiąkliwości powierzchni oraz ograniczenia zwilżalności elewacji i podatności na działanie rozpuszczające, wypłukujące wody. Zabieg hydrofobizacji jest możliwy do wykonania w momencie, gdy zostanie odcięta możliwość napływania wody do muru i portalu podsiąkanej kapilarnie z gruntu. Preparat należy wprowadzać w strukturę powoli poprzez powolne polewanie powierzchni przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie wolno wykonywać w temperaturze poniżej 10`C. Nie należy też wykonywać dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Dlatego ważne jest przestrzeganie, by obiekt był całkowicie suchy po okresie podwyższonej wilgotności w okresie zimowym. Usunąć nadmiar preparatu z nasycanych powierzchni przy pomocy rozpuszczalnika. Partie nasycane sezonować poprzez spowolnienie parowania rozpuszczalnika, okrywając je folią. Zabiegu nie należy wykonywać na wilgotnym kamieniu, gdyż preparat nie będzie wnikał w mokry piaskowiec. Zabiegu nie wykonywać w tez w dni zbyt gorące (ok 25⁰C), gdy kamień jest rozgrzany, bowiem zbyt szybkie parowanie rozpuszczalnika spowoduje osadzanie się preparatu na powierzchni, zamiast wnikania w głąb struktury. Powłoka hydrofobowa zabezpieczy kamień przed wpływami środowiska i opóźni jego brudzenie się. Hydrofobizant wprowadzony w strukturę materiału porowatego, nie uszczelniając porów spowoduje, że materiał hydrofobizowany stanie się niezwilżalny wodą. Zastosować rozpuszczalnikowy roztwór żywicy silikonowej. Wykonać prace konserwatorskie przy elementach metalowych: usunąć nawarstwienia korozji - chemicznie i mechanicznie, obmyć wodą destylowaną (zabieg pasywujący powierzchnię). Nałożyć ochronną warstwę zabezpieczającą metal przed korozją opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. Kopiowanie, powielanie lub publikowanie w części lub w całości bez zgody autora jest zabronione (Dz.U. Nr24,poz83,art1pkt2 z dnia 23.02.1994) 13

14 Spis zdjęć: 1. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, ogólny widok na rozglifienie ościeży; widoczne wstawki kamienne wyróżniające się fakturą i kolorem 2. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, widok ogólny 3. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, dolna część ościeży, strona prawa. Widoczne silne zabrudzenie; świeży przełam świadczy o aktywnej dezintegracji i osypywaniu się kamienia 4. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, dolna część ościeży, strona lewa. Widoczne silne zabrudzenie; świeży przełam świadczy o aktywnej dezintegracji i osypywaniu się kamienia 5. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, strona lewa. Średniowieczna cześć portalu. Widoczne silne zabrudzenie; 6. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży, strona prawa. Średniowieczna cześć portalu. Widoczne silne zabrudzenie oraz betonowe uzupełnienie ubytku 7. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Średniowieczna cześć portalu. Widoczne silne zabrudzenie w postaci kalafiorowatych nacieków na powierzchni. Nawarstwienie to działa silnie uszczelniająco, co jest szkodliwe dla struktury kamienia 8. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Średniowieczna cześć portalu. Widoczne silne zabrudzenie w postaci kalafiorowatych nacieków na powierzchni. Nawarstwienie to działa silnie uszczelniająco, co jest szkodliwe dla struktury kamienia 9. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Średniowieczna cześć portalu. Wimperga rozspojona wykazuje tendencję do oderwania się od muru, spoiny zniszczone, rozsunięte świadczą o postępującym zagrożeniu konstrukcyjnym. 10. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Średniowieczna cześć portalu. Wimperga rozspojona wykazuje tendencję do oderwania się od muru, spoiny zniszczone, rozsunięte świadczą o postępującym zagrożeniu konstrukcyjnym. Ta partia portalu odsunęła się od muru na kilkadziesiąt centymetrów 11. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwieńczenie fiali bardzo zniszczone, przemieszczone, widoczne postępujące zagrożenie konstrukcyjne 12. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Szeroka wtórna spoina ze znaczną domieszka cementu 13. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Szeroka wtórna spoina ze znaczną domieszka cementu 14

15 14. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Podstawa pod rzeźbę Św. Wawrzyńca. Widoczne sprasowanie poszczególnych elementów, które doprowadziło do zniszczenia dystansującej spoiny 15. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Wimperga z dekoracją maswerkową. Widoczna szeroka wtórna spoina ze znaczną domieszka cementu 16. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwarta, mocna spoina ze znaczną domieszka cementu wypełnia fugi w murze wokół portalu 17. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwarta, mocna spoina ze znaczną domieszka cementu wypełnia fugi w murze 18. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwarta, mocna spoina ze znaczną domieszka cementu wypełnia fugi w murze. Widoczne uzupełnienia z niewłaściwie dobranych, mocno wypalonych cegieł o bardzo gładkiej powierzchni i drobnoporowatej strukturze 19. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwarta, mocna spoina ze znaczną domieszka cementu wypełnia fugi w murze. Widoczne uzupełnienie z niewłaściwie dobranych, mocno wypalonych cegieł o bardzo gładkiej powierzchni i drobnoporowatej strukturze 20. Kościół Św. Elżbiety portal na wieży. Zwarta, mocna spoina ze znaczną domieszka cementu wypełnia fugi w murze. Widoczna postępująca degradacja cegieł z powodu zbyt mocnej, zbyt drobnoporowatej spoiny 15

16 Opis próbek: Próbka numer 1 szczyt wimpergi Próbka numer 2 czołganka pęknięta na wimperdze Próbka numer 3 wypełnienie wimpergi maswerkiem Próbka numer 4 lewa fiala Próbka numer 5 lewa fiala zwieńczenie Próbka numer 6 prawa fiala zwieńczenie Próbka numer 7 rozglifienie portalu, strona lewa część środkowa 16