Aplikacje Prawnicze Pytania i odpowiedzi Katarzyna Czajkowska-Matosiuk Prawo cywilne część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązania i spadki 4. wydanie Korzystaj w trakcie przygotowań do kolokwiów i egzaminu! C.H.Beck
Prawo cywilne część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązania i spadki
W serii Aplikacje Prawnicze polecamy: M. Król (red.) OPINIE PRAWNE W PRAKTYCE, wyd. 2 J. Pikała PRAWO HANDLOWE W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH, wyd. 2 B. Dziliński, K. Dzilińska PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH, wyd. 2 S. Jaworski APELACJE CYWILNE I KARNE. 69 WZORÓW PISM, wyd. 5 www.ksiegarnia.beck.pl
Katarzyna Czajkowska-Matosiuk Prawo cywilne część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązania i spadki 4. wydanie Wydawnictwo C.H.Beck Warszawa 2016
Stan prawny: czerwiec 2016 Wydawca: Joanna Ablewicz Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wszelkie prawa zastrzeżone. Opinie zawarte w niniejszej publikacji wyrażają osobisty punkt widzenia Autora. Wydawnictwo C.H.Beck nie ponosi odpowiedzialności za zawarte w niej informacje. Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Identia Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-8863-2 ISBN e-book 978-83-255-8864-9
Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... DZIAŁ I. PRAWO CYWILNE część ogólna... 1 Rozdział 1. Ogólna charakterystyka prawa cywilnego... 1 Zagadnienie 1. Pojęcie i zakres prawa cywilnego... 1 Zagadnienie 2. Źródła prawa cywilnego... 4 Zagadnienie 3. Podstawowe zasady prawa cywilnego, dobra i zła wiara... 8 Rozdział 2. Stosunek cywilnoprawny... 15 Zagadnienie 1. Pojęcie i źródła stosunku cywilnoprawnego... 15 Zagadnienie 2. Elementy stosunku cywilnoprawnego... 16 Rozdział 3. Osoby fizyczne... 17 Zagadnienie 1. Zdolność prawna... 17 Zagadnienie 2. Zdolność do czynności prawnych... 21 Zagadnienie 3. Ochrona dóbr osobistych... 25 Zagadnienie 4. Miejsce zamieszkania... 28 Rozdział 4. Osoby prawne... 32 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 32 Zagadnienie 2. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych... 35 Zagadnienie 3. Rodzaje osób prawnych... 37 Zagadnienie 4. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną... 41 Rozdział 5. Przedsiębiorcy i konsumenci... 43 Zagadnienie 1. Pojęcie przedsiębiorcy i konsumenta... 43 Zagadnienie 2. Firma przedsiębiorcy... 45 Rozdział 6. Przedstawicielstwo... 53 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 53 Zagadnienie 2. Pełnomocnictwo... 56 Zagadnienie 3. Prokura... 62 Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego... 68 Zagadnienie 1. Rzeczy... 68 Zagadnienie 2. Przedmioty inne niż rzeczy... 74 Zagadnienie 3. Majątek i mienie... 78 Rozdział 8. Czynności prawne... 81 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 81 Zagadnienie 2. Zawieranie umów... 88 Zagadnienie 3. Treść czynności prawnych... 99 Zagadnienie 4. Forma czynności prawnych... 106 Zagadnienie 5. Wady oświadczenia woli... 111 Rozdział 9. Prawa podmiotowe i ich ochrona... 119 Zagadnienie 1. Pojęcie i rodzaje praw podmiotowych... 119 Zagadnienie 2. Nabycie i utrata prawa podmiotowego... 123 Zagadnienie 3. Realizacja prawa podmiotowego... 126 Zagadnienie 4. Ochrona praw podmiotowych... 127 XI XIII
Spis treści Rozdział 10. Przedawnienie roszczeń i terminy zawite... 128 Zagadnienie 1. Przedawnienie roszczeń... 128 Zagadnienie 2. Terminy zawite... 138 DZIAŁ II. PRAWO RZECZOWE... 145 Rozdział 1. Ogólne wiadomości o prawie rzeczowym... 145 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 145 Zagadnienie 2. Przedmiot praw rzeczowych... 148 Rozdział 2. Własność... 151 Zagadnienie 1. Pojęcie i treść prawa własności... 151 Zagadnienie 2. Wykonywanie prawa własności... 154 Zagadnienie 3. Nabycie i utrata prawa własności... 160 Rozdział 3. Współwłasność... 177 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 177 Zagadnienie 2. Treść i wykonywanie współwłasności... 180 Zagadnienie 3. Zniesienie współwłasności... 184 Rozdział 4. Odrębna własność lokalu... 189 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 189 Zagadnienie 2. Sposoby powstania odrębnej własności lokalu... 191 Zagadnienie 3. Prawa i obowiązki właścicieli lokali... 194 Zagadnienie 4. Zarząd nieruchomością wspólną... 196 Zagadnienie 5. Prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej... 199 Rozdział 5. Ochrona własności... 201 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 201 Zagadnienie 2. Prawnorzeczowe roszczenia petytoryjne... 202 Rozdział 6. Użytkowanie wieczyste... 215 Zagadnienie 1. Charakter i treść prawa użytkowania wieczystego... 215 Zagadnienie 2. Ustanowienie użytkowania wieczystego... 219 Zagadnienie 3. Wygaśnięcie użytkowania wieczystego... 221 Zagadnienie 4. Przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności... 223 Rozdział 7. Ograniczone prawa rzeczowe zagadnienia ogólne... 225 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 225 Zagadnienie 2. Powstanie ograniczonych praw rzeczowych... 228 Zagadnienie 3. Zmiana treści i przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych... 230 Zagadnienie 4. Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych... 232 Zagadnienie 5. Wygaśnięcie i ochrona ograniczonych praw rzeczowych... 234 Rozdział 8. Użytkowanie... 236 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 236 Zagadnienie 2. Ustanowienie, wykonanie i wygaśnięcie użytkowania... 239 Zagadnienie 3. Poszczególne rodzaje użytkowania... 242 Rozdział 9. Służebności... 249 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 249 Zagadnienie 2. Służebności gruntowe... 251 Zagadnienie 3. Służebności osobiste... 257 VI
Spis treści Rozdział 10. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu... 264 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 264 Zagadnienie 2. Przekształcenie i wygaśnięcie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu... 269 Rozdział 11. Zastaw... 271 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 271 Zagadnienie 2. Powstanie zastawu... 274 Zagadnienie 3. Zobowiązania stron w stosunku zastawu. Tryb zaspokojenia wierzyciela... 275 Zagadnienie 4. Wygaśnięcie zastawu... 278 Zagadnienie 5. Zastaw na prawach... 279 Zagadnienie 6. Zastaw rejestrowy... 281 Rozdział 12. Hipoteka... 289 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 289 Zagadnienie 2. Powstanie i rodzaje hipotek... 293 Zagadnienie 3. Wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Tryb zaspokojenia wierzyciela hipotecznego... 296 Zagadnienie 4. Wygaśnięcie hipoteki... 298 Rozdział 13. Posiadanie... 300 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 300 Zagadnienie 2. Domniemania związane z posiadaniem... 307 Zagadnienie 3. Nabycie i utrata posiadania... 310 Zagadnienie 4. Ochrona posiadania... 312 Rozdział 14. Księgi wieczyste... 315 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 315 Zagadnienie 2. Realny system ksiąg wieczystych... 317 Zagadnienie 3. Ustrój ksiąg wieczystych... 318 Zagadnienie 4. Wpis do księgi wieczystej... 319 Zagadnienie 5. Jawność ksiąg wieczystych, domniemania dotyczące wpisu i rękojmia wiary publicznej... 320 Zagadnienie 6. Prowadzenie ksiąg wieczystych... 322 DZIAŁ III. ZOBOWIĄZANIA CZĘŚĆ OGÓLNA... 325 Rozdział 1. Zagadnienia ogólne... 325 Zagadnienie 1. Pojęcie i elementy zobowiązania... 325 Zagadnienie 2. Świadczenie... 331 Rozdział 2. Wielość dłużników lub wierzycieli... 351 Zagadnienie 1. Zobowiązania podzielne i niepodzielne... 351 Zagadnienie 2. Zobowiązania solidarne... 353 Rozdział 3. Umowy zobowiązaniowe... 360 Zagadnienie 1. Pojęcie i rodzaje umów... 360 Zagadnienie 2. Czynności zmierzające do zawarcia umowy... 368 Zagadnienie 3. Zasada swobody umów... 373 Zagadnienie 4. Treść i forma umowy. Dodatkowe zastrzeżenia umowne... 376 Zagadnienie 5. Wzorce umów... 380 Rozdział 4. Bezpodstawne wzbogacenie... 386 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 386 VII
Spis treści Zagadnienie 2. Świadczenie nienależne... 387 Zagadnienie 3. Roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia... 388 Rozdział 5. Czyny niedozwolone... 392 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 392 Zagadnienie 2. Odpowiedzialność za własne czyny... 395 Zagadnienie 3. Odpowiedzialność za cudze czyny... 400 Zagadnienie 4. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej... 405 Zagadnienie 5. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy... 408 Zagadnienie 6. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody... 412 Zagadnienie 7. Naprawienie szkody w przypadkach szczególnych. Szkoda na osobie... 417 Zagadnienie 8. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny... 423 Zagadnienie 9. Współodpowiedzialność za szkodę... 426 Zagadnienie 10. Przedawnienie roszczeń i zbieg odpowiedzialności... 429 Rozdział 6. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania... 432 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 432 Zagadnienie 2. Podstawowe zasady wykonania zobowiązań... 434 Zagadnienie 3. Klauzula rebus sic stantibus... 442 Zagadnienie 4. Skutki niewykonania zobowiązań... 443 Zagadnienie 5. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych... 449 Rozdział 7. Wygaśnięcie zobowiązań... 453 Zagadnienie 1. Uwagi ogólne... 453 Zagadnienie 2. Świadczenie w miejsce wypełnienia (datio in solutum)... 454 Zagadnienie 3. Potrącenie (compensatio)... 455 Zagadnienie 4. Odnowienie (novatio)... 459 Zagadnienie 5. Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego... 460 Zagadnienie 6. Zwolnienie z długu... 462 Rozdział 8. Zmiana wierzyciela lub dłużnika... 464 Zagadnienie 1. Zmiana wierzyciela... 464 Zagadnienie 2. Zmiana dłużnika... 469 Rozdział 9. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika... 475 Zagadnienie 1. Pojęcie i przesłanki zastosowania skargi pauliańskiej... 475 Zagadnienie 2. Realizacja skargi pauliańskiej... 479 DZIAŁ IV. ZOBOWIĄZANIA CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA... 483 Rozdział 1. Umowy przenoszące prawa... 483 Zagadnienie 1. Sprzedaż... 483 Zagadnienie 2. Zamiana... 501 Zagadnienie 3. Dostawa... 502 Zagadnienie 4. Umowa kontraktacji... 504 Zagadnienie 5. Darowizna i przekazanie nieruchomości... 508 Rozdział 2. Umowy dotyczące korzystania z rzeczy... 515 Zagadnienie 1. Najem... 515 VIII
Spis treści Zagadnienie 2. Dzierżawa... 527 Zagadnienie 3. Leasing... 532 Zagadnienie 4. Użyczenie... 540 Rozdział 3. Umowy dotyczące świadczenia usług... 545 Zagadnienie 1. Umowa o dzieło... 545 Zagadnienie 2. Umowa o roboty budowlane... 553 Zagadnienie 3. Umowa zlecenia... 557 Zagadnienie 4. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia... 562 Zagadnienie 5. Umowa agencyjna... 564 Zagadnienie 6. Umowa komisu... 571 Zagadnienie 7. Umowa przewozu... 575 Zagadnienie 8. Umowa spedycji... 581 Zagadnienie 9. Przechowanie... 584 Zagadnienie 10. Odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń utrzymujących hotele i podobne zakłady... 588 Zagadnienie 11. Umowa składu... 591 Rozdział 4. Umowy regulujące stosunki kredytowe... 597 Zagadnienie 1. Pożyczka... 597 Zagadnienie 2. Umowa kredytu bankowego... 599 Zagadnienie 3. Umowa rachunku bankowego... 602 Rozdział 5. Umowy dotyczące zabezpieczenia wierzytelności... 607 Zagadnienie 1. Poręczenie... 607 Zagadnienie 2. Gwarancja bankowa... 610 Rozdział 6. Umowy o funkcji alimentacyjnej... 612 Zagadnienie 1. Renta... 612 Zagadnienie 2. Dożywocie... 614 Rozdział 7. Inne umowy... 618 Zagadnienie 1. Umowa ubezpieczenia... 618 Zagadnienie 2. Spółka cywilna... 625 Zagadnienie 3. Ugoda... 638 Zagadnienie 4. Przyrzeczenie publiczne... 640 Dział V. Prawo spadkowe... 643 Zagadnienie 1. Podstawowe pojęcia... 643 Zagadnienie 2. Dziedziczenie ustawowe... 645 Zagadnienie 3. Dziedziczenie testamentowe... 647 Zagadnienie 4. Powołanie spadkobiercy... 650 Zagadnienie 5. Zapis zwykły... 652 Zagadnienie 6. Zapis windykacyjny... 653 Zagadnienie 7. Wykonawca testamentu... 654 Zagadnienie 8. Zachowek... 655 Zagadnienie 9. Przyjęcie i odrzucenie spadku... 656 Zagadnienie 10. Stwierdzenie nabycia spadku i poświadczenie dziedziczenia... 658 Zagadnienie 11. Skutki stwierdzenia nabycia spadku... 660 Zagadnienie 12. Ochrona spadkobiercy... 661 Zagadnienie 13. Odpowiedzialność za długi spadkowe... 662 IX
Spis treści Zagadnienie 14. Wspólność majątku spadkowego... 664 Zagadnienie 15. Dział spadku... 666 Zagadnienie 16. Umowy dotyczące spadku... 671 X
Wstęp Drogi Czytelniku! Książka, którą przekazujemy do Twoich rąk, jest efektem osobistych przygotowań Autorki do egzaminów. Powstała na podstawie setek zaktualizowanych notatek, aktów prawnych i wykładów. W sposób systematyczny omówione zostały węzłowe zagadnienia części ogólnej prawa cywilnego, prawa rzeczowego oraz prawa zobowiązań i prawa spadkowego. Ponadto opracowanie zawiera pytania testowe, ustne i pisemne opisowe, które najczęściej pojawiają się na egzaminach z tych dziedzin prawa, a także egzaminach konkursowych na aplikacje. Całość pomyślana została jako materiał służący do przyswojenia, usystematyzowania i samodzielnego sprawdzenia zdobytej wiedzy. Prezentowana publikacja adresowana jest do wszystkich studentów i aplikantów, którzy przystępują do egzaminów z prawa cywilnego, a także dla kandydatów na aplikacje prawnicze. W opracowaniu uwzględniony został stan prawny na 1.3.2013 r., a także najważniejsze zmiany, jakie mają nastąpić w najbliższym czasie. Pragnę podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki, a w szczególności mojej rodzinie i współpracującej ze mną redaktor Pani Joannie Ablewicz. Katarzyna Czajkowska-Matosiuk XI
Wykaz skrótów Akty prawne DziałUbezpU... ustawa z 11.9.2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. z 2015 r. poz. 1844 ze zm.) GospNierU... ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1774 ze zm.) KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 680 ze zm.) KK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KKW... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i sprost.) KP... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.) KPA... ustawa z 14.6.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 23 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.) KPK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.) KRSU... ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 687). KSH... ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.) KWU... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.) OchrLokU... ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 150 ze zm.) OrdPU... ustawa z 29.8.1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. PPU... z 2015 r. poz. 613 ze zm.) ustawa z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1384 ze zm.) PrBank... ustawa z 29.8.1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 128 ze zm.) PrEnerg... ustawa z 10.4.1997 r. Prawo energetyczne (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1059 ze zm.) PrGeol... ustawa z 9.6.2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 196 ze zm.) PrŁow... ustawa z 13.10.1995 r. Prawo łowieckie (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2168 ze zm.) XIII
Wykaz skrótów PrWod... ustawa z 18.7.2001 r. Prawo wodne (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 469 ze zm.) SamGminU... ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 446) SamPowU... ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 814) SamWojU... ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 486) SpółdzMieszkU... ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1222 ze zm.) SpółkaEuropU... ustawa z 4.3.2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2142) SPU... ustawa z 8.8.1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 154 ze zm.) SwobGospU... ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 584 ze zm.) WłLokU... ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1892) ZastRejU... ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 297) Czasopisma i publikatory Dz.U... MoP... M.P.... OSP... PiP... Prok. i Pr.... Dziennik Ustaw Monitor Prawniczy Monitor Polski Orzecznictwo Sądów Polskich Państwo i Prawo Prokuratura i Prawo Inne skróty EZIG... KRS... niepubl.... NSA... orz... poz.... SA... SE... SN... SP... wyr.... Europejskie Zgrupowanie Interesów Gospodarczych Krajowy Rejestr Sądowy niepublikowane Naczelny Sąd Administracyjny orzeczenie pozycja Sąd Apelacyjny spółka europejska Sąd Najwyższy Skarb Państwa wyrok XIV
DZIAŁ I. PRAWO CYWILNE część ogólna Rozdział 1. Ogólna charakterystyka prawa cywilnego Zagadnienie 1. Pojęcie i zakres prawa cywilnego Pojęcie prawa cywilnego Prawo cywilne to gałąź prawa obejmująca zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi oraz innymi podmiotami na zasadzie równorzędności podmiotów. Artykuł 1 KC przewiduje, że Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Wprawdzie brzmienie tego przepisu sugeruje, że podmiotami stosunków cywilnoprawnych są wyłącznie osoby fizyczne i osoby prawne, jednak treść art. 33 1 KC wskazuje, że katalog podmiotów prawa cywilnego należy uzupełnić także o jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale wyposażone w osobowość prawną. Zakres prawa cywilnego Do prawa cywilnego należą następujące działy kodeksowe: 1) prawo rzeczowe, 2) prawo zobowiązań oraz 3) prawo spadkowe. Z ustawodawstwa pozakodeksowego bezspornie do cywilistyki zalicza się: 1) 2) prawo autorskie i prawo własności przemysłowej. Spośród kompleksów norm, które wzbudzają kontrowersje odnośnie do tego, czy są jedynie wyspecjalizowanymi działami prawa cywilnego, czy już odrębnymi działami w ramach prawa prywatnego należy wymienić następujące: 1) prawo pracy zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny, prawo to nie należy do prawa cywilnego i stanowi odrębną gałąź prawa. Ze względu na funkcję socjalno-ochronną formalna równość stron jest w istotny sposób ograniczona. Prawo pracy uregulowane zostało w zasadniczej części w odrębnym akcie prawnym Kodeksie pracy. Akt ten ma charakter kompleksowy. Skupia w sobie zarówno normy prywatno-, jak i publicznoprawne. Zgodnie z art. 300 KP do stosunku prawa pracy nienormowanego przepisami prawa pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, pod warunkiem jednak, że nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy; 2) prawo rolne prawo to jest zbiorem przepisów różnego rodzaju, nie ma wyodrębnionej metody regulacji. Jest to dyscyplina kompleksowa, w której skład wchodzą zarówno normy cywilno-, jak i administracyjnoprawne. Wyodrębnienie prawa rolnego podyktowane jest przede wszystkim celami dydaktycznymi; 1
3) 4) 5) Dział I. Prawo konstytucyjne prawo rodzinne w prawie tym przeważają niewątpliwie stosunki typu niemajątkowego, stosunki osobiste. Dlatego też niektórzy autorzy uznawali je za odrębną gałąź prawa. Pogląd dominujący głosi jednak, że prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego. W prawie rodzinnym występuje bowiem taka sama metoda regulacji jak w prawie cywilnym, nie można całkowicie wyeliminować z prawa rodzinnego stosunków majątkowych. Przyjmując, że prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego, nie ma przeszkód, by do stosunków rodzinnych stosować wprost przepisy części ogólnej prawa cywilnego; prawo handlowe prawo to wyodrębniło się w wiekach średnich jako prawo właściwe dla stanu kupieckiego. Jeszcze w XIX w. akceptowany był podział na prawo cywilne i prawo handlowe. Wyodrębnienia norm prawa handlowego dokonywano na podstawie różnych kryteriów podmiotowych, przedmiotowych lub mieszanych. Stopniowo jednak normy właściwe dla prawa handlowego włączane były do powszechnie obowiązujących aktów prawnych z zakresu prawa cywilnego. W Polsce od 1934 r. obowiązywał Kodeks handlowy, który posługiwał się pojęciem kupca dla wyodrębnienia zakresu regulacji dotyczących prawa handlowego. Przepisy o czynnościach handlowych zostały uchylone wraz z wejściem w życie Kodeksu cywilnego. W Kodeksie handlowym pozostały przepisy dotyczące spółek handlowych, natomiast regulacje odnoszące się do czynności prawnych wkomponowano do przepisów Kodeksu cywilnego, osiągając w ten sposób postulat jedności prawa cywilnego. Stracił więc aktualność pogląd, że prawo handlowe jest odrębną gałęzią prawa. Bez wątpienia jest to wyspecjalizowany dział prawa cywilnego, nie może być on jednak traktowany jako gałąź; prawo spółdzielcze prawo to nie stanowi odrębnej gałęzi prawa, choć można spotkać się z poglądem, że ze względu na podporządkowanie członków spółdzielni mamy do czynienia na gruncie prawa spółdzielczego z odmienną metodą regulacji, niż metoda obowiązująca w całym prawie cywilnym. Prawo spółdzielcze jest wyodrębnionym działem prawa cywilnego, częścią tzw. prawa korporacyjnego. W ramach tego prawa stosunki między korporacjami a członkami korporacji ukształtowane są na zasadzie równorzędności. Wyodrębnienie kompleksu norm związanych z działalnością spółdzielni nastąpiło w odrębnych aktach prawnych ustawie o prawie spółdzielczym oraz ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych. 2
Rozdział 1. Ogólna charakterystyka prawa cywilnego Systematyka prawa cywilnego Systematyzując prawo cywilne wyróżnia się cztery tzw. działy kodeksowe i dwa działy pozakodeksowe. PRAWO CYWILNE DZIAŁY KODEKSOWE DZIAŁY POZAKODEKSOWE CZĘŚĆ OGÓLNA obejmuje zasady wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego PRAWO RODZINNE obejmuje regulację małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli PRAWO RZECZOWE obejmuje regulację prawa własności i innych praw rzeczowych PRAWO ZOBOWIĄZAŃ obejmuje regulację dotyczącą wymiany dóbr i świadczenia usług PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ obejmuje problematykę prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej PRAWO SPADKOWE obejmuje zasady dziedziczenia spadku w wyniku śmierci osoby fizycznej, w szczególności tryb powołania do dziedziczenia i dalsze skutki PYTANIA 1. Kodeks cywilny reguluje stosunki prawne pomiędzy: A. osobami fizycznymi, B. osobami prawnymi, C. osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Odp. C; art. 1 KC 2. Omów pojęcie prawa cywilnego. 3. Jaki jest zakres prawa cywilnego? 4. Jakie działy prawa wyróżnia się w ramach prawa cywilnego? 3
Dział I. Prawo cywilne część ogólna Zagadnienie 2. Źródła prawa cywilnego Pojęcie źródeł prawa Źródła prawa cywilnego to zespół zdarzeń uznawanych w systemie prawnym za zdarzenia prawotwórcze. Ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej przyjęła system stanowionych źródeł prawa. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są (art. 87 Konstytucji RP): 1) 2) 3) konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. 4) Ponadto, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na terenie działania tych organów. Istotną funkcję prawotwórczą pełnią również: 1) 2) 3) 4) zwyczaj, zasady współżycia społecznego, wzorce umowne oraz orzecznictwo sądowe. Kodyfikacja prawa cywilnego Naczelnym źródłem prawa cywilnego pomijając nadrzędną funkcję Konstytucji RP jest Kodeks cywilny, czyli ustawa z 23.4.1964 r. (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.). Tego samego dnia uchwalono Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.). Ustawy te weszły w życie 1.1.1965 r. Kodeks cywilny reguluje podstawowe instytucje prawa cywilnego, usystematyzowane według określonych wspólnych zasad przewodnich. Rozwiązania Kodeksu cywilnego przesądzają o całym generalnym modelu polskiego prawa cywilnego. W ustawodawstwie odrębnym dochowuje się bowiem zasady wierności podstawowym konstrukcjom i terminologii Kodeksu. Kodeks cywilny składa się z czterech ksiąg. KSIĘGA PIERWSZA CZĘŚĆ OGÓLNA KODEKS CYWILNY KSIĘGA DRUGA WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE KSIĘGA TRZECIA ZOBOWIĄZANIA KSIĘGA CZWARTA SPADKI 4
Rozdział 1. Ogólna charakterystyka prawa cywilnego Równolegle z KC opracowano Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Uchwalono go ustawą z 25.2.1964 r. (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.). Z tą samą datą uchwalono też Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 60). W strukturze KRO zawarto przepisy dotyczące małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli. KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY TYTUŁ 1 MAŁŻEŃSTWO TYTUŁ 2 POKREWIEŃSTWO TYTUŁ 3 OPIEKA I KURATELA Ustawy odrębne W obowiązującym systemie prawnym istnieje wiele ponadto ustaw odrębnych, regulujących stosunki cywilnoprawne. Do najważniejszych zaliczyć należy: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) ustawę z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.), ustawę z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410 ze zm.), ustawę z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1774 ze zm.), ustawę z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1892 ze zm.), ustawę z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.), ustawę z 15.11.1984 r. Prawo przewozowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 915 ze zm.), ustawę z 28.4.1936 r. Prawo wekslowe (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 160), ustawę z 28.4.1936 r. Prawo czekowe (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 462), ustawę z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.). Rozporządzenia wykonawcze Rozporządzenia stanowią akty wykonawcze do ustawy. Wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania (art. 92 Konstytucji RP). W obszarze prawa cywilnego spotykamy się również z rozporządzeniami wykonawczymi wydanymi na podstawie delegacji płynącej z KC lub ustaw odrębnych, np. w art. 954 KC Minister Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości zobowiązany został do określenia formy testamentów wojskowych. Umowy międzynarodowe Według Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa są ratyfikowane umowy międzynarodowe. Mogą one być stosowane wprost, chyba że co innego wynika z ich treści. W przeciwnym razie zachodzi konieczność uchwalenia stosownej ustawy. Zwyczaje Źródła prawa stanowionego odsyłają często do dalszego zespołu norm społecznych, a mianowicie do zwyczajów i zasad współżycia społecznego. Dopuszczają też możliwość tworzenia szczególnych wzorców umownych. 5