Sobory ekumeniczne pierwszego tysiąclecia

1. Sobory ekumeniczne pierwszego tysiąclecia 1. Konstantyn wśród biskupów przybyłych na Sobór Nicejski oraz tekst Nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary. Ikona 2. Sobór Nicejski I i potępienie Ariusza. Ikona z XVI wieku. Klasztor św. Katarzyny, półwysep Synaj, Egipt 3. Bazylika św. Ireny w Konstantynopolu, razem z bazyliką Świętych Apostołów prawdopodobne miejsce obrad Soboru Konstantynopolitańskiego I (Archivio Jaca Book/Cigdem Kafescioglu). 4. Dąb Mamre. Fragment mozaiki. Bazylika św. Witalisa, Rawenna. Mozaika poświadcza tradycję interpretatorską, którą przekazuje m.in. bp Euzebiusz z Cezarei, pierwszy historyk Soboru Nicejskiego. W dziele Demonstratio evangelica (księga V 9) Euzebiusz pisze, że według Pisma Świętego (zob. Rdz 18) Abrahama odwiedzili trzej mężowie, z których dwaj usiedli po bokach, a jeden, wyższy w hierarchii prawdopodobnie Logos między nimi. Do tej egzegezy nawiązują spojrzenia trzech postaci z mozaiki (BAMSphoto Rodella). Grecki rzeczownik synodos i odpowiadający mu rzeczownik łaciński concilium mają szeroki zakres znaczeniowy. Na gruncie chrześcijańskim pierwotnie oznaczają one zebrania wierzących i budynki (kościoły), w których owe zebrania się odbywały, a później spotkania przedstawicieli wspólnoty albo wspólnot pod przewodnictwem biskupa. Pierwsze takie zgromadzenia nie znajdują wyraźnego poświadczenia w źródłach, a ich długa chronologia okazuje się nieciągła; trzeba jednak zakładać, że mają one historię równie dawną jak same wspólnoty chrześcijańskie. Prawdopodobnie tego rodzaju posiedzenia wywodzą się z zebrań kultycznych i weszły w zwyczaj ze względu na wymogi współpracy i stylu wspólnotowego, które ugruntowały praktykę kolegialnego rozstrzygania kwestii dyscyplinarnych i doktrynalnych istotnych dla całej wspólnoty. Wymowne w tej mierze świadectwo znajdujemy w Ga 2, Dz 14, 27 28 i zwłaszcza w Dz 15, 1 35 w odniesieniu do tak zwanego soboru jerozolimskiego: zgromadził on różne grupy odwołujące się do nauczania Jezusa, a dotyczył spraw związanych z przynależnością pogan, nieobrzezanych konwertytów, do wspólnot chrześcijańskich. Poczynając od II wieku, a jeszcze bardziej od III, dokumentacja dotycząca synodów staje się coraz bogatsza. W szczególności od cesarza Konstantyna i Synodu Nicejskiego (325) rozpoczyna się nowy okres w życiu tak zwanego wielkiego Kościoła okres soborów ekumenicznych, na których Kościół podejmuje decyzje w sposób integralny i już bez powoływania się na autorytet monarchy. Wielka złożoność pojęcia ekumeniczności sprawia, 1 3 że w historii pierwszych soborów rozróżnia się sobory zwoływane lub kierowane przez cesarza rzymskiego bądź bizantyjskiego (ekumeniczne), ponieważ gromadzą przedstawicieli Kościołów z całej ekumeny Nicejski I (325), Efeski (431), Chalcedoński (451) oraz sobory uznawane, niebezspornie, za ekumeniczne ze względu na ich odbiór Konstantynopolitański I (381), Konstantynopolitański II (551), Konstantynopolitański III (680), in Trullo (691/692), Nicejski II (787), Konstantynopolitański IV antyfocjuszowski (869/870) i focjuszowski (879/880). Jak można się domyślać, każde z tych zgromadzeń wykazuje cechy tak specyficzne, że czasami trudno je porównywać. Niemniej można wyróżnić pewne elementy wspólne soborom pierwszego tysiąclecia. Pierwszy z nich, dający się odtworzyć na podstawie natury zachowanych źródeł początkowo listy i formuły anatemy, później łączone w zbiory (corpora) to zatwierdzanie definicji wiary (horoi lub termini) i kanonów dyscyplinarnych (sobory od Nicejskiego I do Chalcedońskiego, od Quinisextum do Nicejskiego II oraz jeden i drugi Konstantynopolitański IV). Kościół, zrazu prześladowany, a potem stopniowo zdobywający hegemonię w dziedzinie wiary, posługuje się sposobem soborowym (via concilii) jako metodą wyznaczania prawowierności (ortodoksji) i słusznej praktyki (ortopraksji). Drugim rysem wspólnym jest fakt, że w soborach biorą udział nie tylko biskupi, lecz także teologowie oraz nieochrzczeni świeccy. Pomyślmy tylko, że w Soborze Nicejskim w 325 roku, przynajmniej przez pewien czas, uczestniczy sam cesarz Konstantyn, Lokalizacja soborów ekumenicznych pierwszego tysiąclecia M o r z e C z a r n e 325, Nicejski I symbol wiary i potępienie Ariusza, współistotność Syna z Ojcem Sobory ekumeniczne pierwszego tysiąclecia Konstantynopol Chalcedon Morze Marmara 381, Konstantynopolitański I symbol wiary i nauka o Duchu Świętym Nicea 431, Efeski nazwanie Maryi Matką Boga wbrew Nestoriuszowi M o 451, Chalcedoński jeden Chrystus w dwóch naturach r z e 553, Konstantynopolitański II potępienie doktryny Orygenesa E g e j s k 680/681, Konstantynopolitański III nauka o dwóch energiach i wolach w Chrystusie i e Wszystkie sobory odbyły się w Konstantynopolu lub w jego pobliżu, z wyjątkiem jednego, który miał miejsce w Efezie na wschodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Efez 2 4 691/692, Quinisextum (in Trullo) kanony dyscyplinarne jako uzupełnienie tego, co postanowiono na dwóch poprzednich soborach 787, Nicejski II obrona i godziwość czczenia świętych wizerunków 18 19

5. Pozostałości bazyliki Matki Bożej w Efezie, gdzie odbywał się Sobór Efeski. 6. Matka Boża z Dzieciątkiem na tronie wśród aniołów i świętych uwielbienie Maryi Dziewicy według Soboru Efeskiego. Ikona z VI VII wieku. Klasztor św. Katarzyny, półwysep Synaj, Egipt 7. Matka Boża karmiąca Dzieciątko. Sakkara, Egipt. Obecnie Muzeum Koptyjskie w Starym Kairze Poniższe obrazy w perspektywie artystycznej mogą świadczyć o różnicach wynikłych na Soborze Chalcedońskim. Ikona po lewej ukazuje cierpienie Chrystusa ukrzyżowanego; na ormiańskiej miniaturze po prawej przedmiotem uwielbienia jest sam krzyż. 8. Ukrzyżowany. Fragment ikony z VIII wieku. Klasztor św. Katarzyny, półwysep Synaj, Egipt (Scala Archives/Deagostini Picture Library). 9. Uwielbienie krzyża. Ewangeliarz z Waspurakan. Sam Fogg Gallery, Londyn (Archivio Jaca Book/Isber Mehem). który wówczas jeszcze nie przyjął chrztu, razem ze świtą swoich urzędników. Wspomnijmy też Chalcedon, gdzie obowiązki przewodniczenia soborowi cesarz Marcjan powierza 19 swoim komisarzom. Także na Soborze Konstantynopolitańskim II (553) na którym potępiono tak zwane trzy rozdziały (tria kephalaia), to znaczy twierdzenia Teodora z Mopsuestii, Teodereta z Cyru i Ibasa, biskupa Edessy prym wiedli urzędnicy cesarza Justyniana. Po tej samej linii Sobór Konstantynopolitański III (680/681) pierwszy, którego dokumenty podpisuje cesarz zbiera się zasadniczo z woli cesarza Konstantyna IV, który chciał zgromadzić wybranych teologów (po Soborze Laterańskim z 649 roku), aby przedyskutowali i rozstrzygnęli kwestię monoteletyzmu doktryny zakładającej istnienie jednej woli w Chrystusie. Jako trzeci element łączący sobory pierwszego tysiąclecia można wskazać uczestnictwo reprezentantów środowisk monastycznych. Świadczy ono o tym, że od IV wieku działał w Kościele 5 8 9 6 7 20 21

10. Kościół Mądrości Bożej (Haghia Sophia) w Konstantynopolu, gdzie odbywał się Sobór Konstantynopolitański II (Archivio Jaca Book/Cigdem Kafescioglu). 11. Sobór Konstantynopolitański I. Miniatura z Homilii św. Grzegorza z Nazjanzu z końca IX wieku (Biblioteka Narodowa w Paryżu) 12. Justynian ofiarowuje Matce Bożej kościół Mądrości Bożej (Haghia Sophia), a Konstantyn miasto. Mozaika z lunety sklepienia nad południowym wejściem narteksu kościoła Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Na jednym wizerunku przedstawiono głównych uczestników Soboru Nicejskiego I i Soboru Konstantynopolitańskiego II. 10 12 czynnik charyzmatyczny, który był konkurencyjny w stosunku do władzy świeckiej oraz alternatywny, a często nadrzędny, wobec władzy biskupów. Jego wpływ na historię soborów zaznaczał się w różnych okolicznościach. Po raz pierwszy, co znamienne, zamanifestował się w braku zgody wielu mnichów ze Wschodu na definicję wiary zaaprobowaną przez Leona I podczas Soboru Chalcedońskiego. Później w trakcie Soboru Konstantynopolitańskiego II i III doszło do napięć między warstwą monastyczną, wówczas już okrzepłą, a kołami biskupimi. Napięcia te na płaszczyźnie soborowej nasiliły się w wyniku sporu ikonoklastycznego, który zatrząsł Kościołem wschodnim w wiekach VIII IX i jedynie formalnie został zakończony potępieniem uchwalonym w głosowaniu na Soborze Nicejskim II (787). 11 Odwołania do pierwszych soborów ekumenicznych w dokumentach Soboru Watykańskiego II Dokumentami Soboru Watykańskiego II, w których znalazło się najwięcej odwołań do soborów pierwszego tysiąclecia, są Lumen gentium i Orientalium Ecclesiarum. W pierwszym z nich (zob. pkt. 52; 57) wymienia się Symbol nicejsko-konstantynopolitański (cytowany też w Ad gentes 4 w kontekście pneumatologii) oraz nawiązania do niego z Soboru Efeskiego (431), Chalcedońskiego (451) i Konstantynopolitańskiego II (533) w kontekście eklezjologii i mariologii (w tej ostatniej przywołuje się terminus z Soboru Nicejskiego II, 787). W Lumen gentium 22 pojawia się także odwołanie do kanonu 5 (o konsekracji biskupów) z Soboru Nicejskiego (325) w związku ze statusem episkopatu, a w Lumen gentium 23 w tymże kontekście przywołuje się kanony 6 i 7 z Soboru Nicejskiego (dotyczące stolic biskupich w Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimie). W Orientalium Ecclesiarum 7 13 wzmiankuje się porządek patriarchatów wschodnich ustalony na Soborze Konstantynopolitańskim I (381, kanony 2 i 3), Chalcedońskim (kanony 9 i 28) i Konstantynopolitańskim IV (869/870, kanony 17 i 21). W Orientalium Ecclesiarum 12 18 (normy dotyczące sakramentów) przywołuje się kanon 18 z Soboru Nicejskiego I (dotyczący diakonów), kanon 6 z Soboru Chalcedońskiego (dotyczący święceń diakonatu i prezbiteratu) oraz kanony 23 i 26 z Soboru Konstantynopolitańskiego IV (dotyczące dyscypliny biskupów, prezbiterów i diakonów). Ponadto w Gaudium et spes 22 przywołuje się Sobór Chalcedoński oraz Sobory Konstantynopolitańskie II i III w odniesieniu do interpretacji frazy chrystologicznej z Kol 1, 15 (pojęcie Chrystusa jako obrazu Boga niewidzialnego). Wreszcie w Dei Verbum 8 pojawia się nawiązanie do terminus z Soboru Nicejskiego II oraz do kanonu 1 z Soboru Konstantynopolitańskiego IV na tle pojęcia tradycji apostolskiej według Jud 3 i 2Tes 2, 15. 22 23

13. Sobór Nicejski II z symbolicznym tryumfem obrazów. Ikona z XVII wieku. Klasztor Nowodziewiczy w Moskwie 14. Pozostałości kościoła Mądrości Bożej w Nicei, gdzie w 787 roku odbywał się Sobór Nicejski II (Archivio Jaca Book/Cigdem Kafescioglu). 15 16. Deesis. Monumentalna mozaika z 1262 roku na galerii południowej kościoła Mądrości Bożej (Haghia Sophia) w Konstantynopolu. Mozaikę tę można uznać za arcydzieło sztuki bizantyjskiej i pełny wyraz ustaleń Soboru Nicejskiego II. Tworzenie świętych wizerunków jest również aktem teologicznym i liturgicznym, związanym z tajemnicą wcielenia Syna Bożego (Archivio Jaca Book/Carlo Perogalli, Milano). 13 14 15 Bibliografia R. Minnerath, Sobory, tłum. A. Kuryś, Warszawa 2004; G.D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Florentiae-Venetiis 1759 1774; Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta, t. 1, The Oecumenical Councils. From Nicaea I to Nicaea II (325 787), pod red. G. Alberigo i in., Turnhout 2006; Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta, t. 2/1, The General Councils of Latin Christendom. From Constantinople IV to Pavia-Siena, Bologna-Turnhout 2013, s. 1 71; Concilium Universale Nicaenum Secundum. Concilii Actiones I III, pod red. E. Lamberz, Berlin-New York 2008; Concilium Universale Nicaenum Secundum. Concilii Actiones IV V, Berlin 2012; Concilium Constantinopolitanum A. 691/2 in Trullo Habitum (Concilium quinisextum), pod red. H. Ohme, R. Flogaus, Ch.R. Kraus, Berlin 2013; Storia dei concili ecumenici, red. G. Alberigo, wyd. 2, Brescia 1993, s. 5 178; The Oecumenical Councils, cyt. za: A. Melloni, Concili, ecumenicità e storia, Cristianesimo nella storia, 28 (2007), s. 509 542. 16 24 25

a r 2. Sobory powszechne w chrześcijaństwie łacińskim 1. Patriarcha Focjusz na tronie po wznowieniu Soboru Konstantynopolitańskiego IV (879 880). Miniatura z XII wieku (Biblioteka Narodowa w Madrycie) 2. Sobór Konstantynopolitański IV. Rysunek z Chanson de la croisade des Albigeois Wilhelma z Tudeli (Biblioteka Narodowa w Paryżu) Bazylea Konstancja Lozanna Lyon, I, II Vienne Pawia Trydent n e Bolonia Ferrara Piza Florencja Siena M o r z e Dunaj e r z C z A d r i a t y c k i e M o Rzym LATERAŃSKI I, II, III, IV WATYKAŃSKI I, II Konstantynopol, IV M o r z e T Podział świata chrześcijańskiego na łaciński i wschodni został usankcjonowany wzajemną ekskomuniką Rzymu i Konstantynopola w 1054 roku. Zapoczątkował on długi okres, w którym instytucja synodu zyskała pierwszorzędne znaczenie w religijnych i politycznych dziejach Europy łacińskiej. Rozłam między pierwszym a nowym Rzymem zbiega się w czasie ze wzmocnieniem gregoriańskiego impulsu reformatorskiego i wynikającym z niego zastosowaniem normatywnego instrumentu synodalnego do planowania i realizacji głębokiej reformy obejmującej praktykę i struktury Kościoła. Od tej pory do wybuchu schizmy zachodniej, a później aż do reform XVI-wiecznych, synod i sobór stały się istotnym elementem życia zachodniej christianitas, służącym opracowywaniu i stosowaniu norm i przepisów. Dyskusji podlega status licznych synodów i soborów, które naznaczyły życie zachodniego świata chrześcijańskiego w rozpatrywanym przedziale czasu; w szczególności sprawą złożoną okazuje się historyczna ocena samoświadomości tych zgromadzeń Kościoła łacińskiego. Zresztą autorzy średniowieczni, działający w różnych okolicznościach i dla różnych celów, wydawali różnorakie osądy o soborowej tradycji Kościoła łacińskiego. Dla kanonistów XII wieku pierwsze cztery sobory zyskują rangę paradygmatu. Gracjan w Decretum (15, 2), cytując Grzegorza Wielkiego, przyrównywał je do czterech ewangelii. Tenże kanonista przywołuje następnie, 1 2 y r r e ń s Sobory powszechne chrześcijaństwa zachodniego 869/870, Konstantynopolitański IV odsunięcie Focjusza 879/880, Konstantynopolitański IV przywrócenie Focjusza 1049, Rzymski środki zaradcze przeciw herezji 1050, Rzymski przeciwdziałanie świętokupstwu 1123, Laterański I wdrożenie reformy gregoriańskiej 1139, Laterański II ekskomunikowanie Rogera II, króla Sycylii, oraz potępienie zwolenników Piotra z Bruys i Henryka z Lozanny 1179, Laterański III koniec schizmy i zawarcie pokoju w Wenecji, dekrety przeciw heretykom 1215, Laterański IV reforma, dyscyplina i ramy kanoniczne dla świata chrześcijańskiego, wyznanie wiary przeciwko katarom, przeistoczenie eucharystyczne, coroczna spowiedź i komunia 1245, Lyoński I detronizacja Fryderyka II i obwieszczenie wyprawy krzyżowej 1274, Lyoński II dekrety o reformie Kościoła k i e M o r z e J o ń s k i e M o r z e E g e j 1311/1312, Vienneński reforma duchowieństwa, kasata zakonu templariuszy, debata o ubóstwie franciszkańskim 1409, Pizański wybór Aleksandra V, próba przezwyciężenia schizmy zachodniej 1414 1418, Konstancjański koniec schizmy, potępienie Jana Husa i Johna Wyclifa 1423, Pawijsko-Sieneński realizacja postanowień z Konstancji 1431 1449, Bazylejski dekrety o reformie i teoria koncyliaryzmu 1437 1445, Ferraryjsko-Florencko-Rzymski nieudana próba zjednoczenia Kościoła łacińskiego z prawosławnym 1512 1527, Laterański V nieudana reforma Kościoła, kurii i kardynalatu 1545 1563, Trydencki reforma Kościoła rzymskokatolickiego 1869/1870, Watykański I dekrety o nieomylności i prymacie papieża 1962 1965, Watykański II uwspółcześnienie (aggiornamento) Kościoła rzymskokatolickiego s k i e 26 27