Światowa Sieć Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia)

ZOFIA ALEXANDROWICZ, KRZYSZTOF MIŚKIEWICZ Instytut Ochrony Przyrody PAN 3-20 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: alexandrowicz@iop.krakow.pl Światowa Sieć Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia) Dążność do zachowania wartościowych elementów przyrody nieożywionej była od początku, z różnym skutkiem, nieodłączną częścią kształtowania się idei i zadań szeroko pojętej ochrony przyrody. Zwracano wówczas uwagę głównie na pojedyncze stanowiska geologiczne i geomorfologiczne takie, jak głazy narzutowe, skałki, odsłonięcia w kamieniołomach, wodospady, jaskinie i inne obiekty, obejmując je ochroną prawną, zazwyczaj jako pomniki przyrody, a tylko niekiedy były ustanawiane rezerwaty przyrody nieożywionej, ograniczone zwykle do niewielkich obszarów. Dysproporcja pomiędzy postępem rozwoju ochrony przyrody żywej a nieożywionej uwidoczniła się wyraźnie w całej Europie począwszy od lat 70. ubiegłego wieku, kiedy wchodziły w życie międzynarodowe konwencje i programy integrujące prace na rzecz ochrony biocenoz, zarówno w aspekcie jej naukowych podstaw, jak i działalności praktycznej. Dopiero w ostatnim dwudziestoleciu na forum międzynarodowym zaczęły pojawiać się koncepcje dotyczące ochrony dziedzictwa geologicznego w wymiarze regionalnym i globalnym (Actes 994, Patzak, Eder 998, Alexandrowicz, Wimbledon 999, Wimbledon 999). Zmierzające w tym kierunku inicjatywy i działalność Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzictwa Geologicznego (ProGEO), zawiązanej w 988 r. początkowo jako Grupa Robocza, uzyskały poparcie UNESCO. Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych (IUGS), jako organizacja UNE- 3

SCO, zainicjowała w 995 r. program Global GEOSITES, który jest realizowany przez Regionalne Grupy Robocze ProGEO (Wimbledon 999, Alexandrowicz 999, Ber i in. 2004, Alexandrowicz 2006a). Ważnym dokumentem, zwracającym uwagę na problem ochrony dziedzictwa geologicznego w skali świata, była Deklaracja Prawa Pamięci o Ziemi uchwalona we Francji w 99 r. w czasie pierwszego sympozjum międzynarodowego pod patronatem UNESCO (Actes 994). Znaczącym dokumentem jest również Rekomendacja ochrony dziedzictwa geologicznego obszarów o specjalnym geologicznym znaczeniu w Europie, przyjęta w 2004 r. przez Radę Europy do zastosowania w działalności polityczno-gospodarczej krajów członkowskich (Alexandrowicz 2004). Ostatnio Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) opracowała raport dotyczący geologicznego dziedzictwa światowego (Dingwall i in. 2005). Obejmuje on 9 zaleceń (rekomendacji) promocji i ochrony uniwersalnych wartości geologicznych i geomorfologicznych w myśl wiodących założeń Światowej Konwencji Dziedzictwa. Jest to oficjalny dokument, w którym po raz pierwszy wyraźnie zaleca się potrzebę rozwijania współpracy w tym zakresie pomiędzy IUCN a różnymi organizacjami UNESCO (głównie IUGS Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych, i IGU Międzynarodowa Unia Geograficzna), a także stowarzyszeniami pozarządowymi. Według omawianego raportu narodowe geoparki, podobnie jak większość rezerwatów biosfery (MAB), są tylko dodatkowym uzupełnieniem Światowej Listy Dziedzictwa (WH), a nie są w nią wliczane. Geoparki są tworzone decyzjami narodowymi popartymi przez UNESCO. Ich tworzenie i włączenie do Światowej Sieci Narodowych Geoparków, a w przypadku europejskich krajów także do Sieci Europejskich Geoparków (EGN), opiera się na kryteriach, procedurze i kontroli UNESCO. 4 Kryteria typowania geoparków Geoparki tworzy się w obszarach ważnych ze względu na ich dziedzictwo geologiczne i strukturalny krajobraz. Są to głównie obszary podlegające już narodowej, prawnej ochronie w różnej formie, ale mogą być to również tereny, które nie mają takie-

Tab.. Światowa sieć Narodowych Geoparków wspieranych przez UNESCO (stan na wrzesień 2006 r.) Table. Global Network of National Geoparks assisted by UNESCO (September 2006) Kraje europejskie European countries Austria Czechy Francja Grecja Niemcy Włochy Norwegia Portugalia Rep. Irlandii Rumunia Hiszpania Wielka Brytania Liczba Number 2 2 2 6 2 4 5 Kraje pozaeuropejskie Non-European countries Brazylia Chiny Iran Liczba Number Razem/Total 28 Razem/Total 20 8 go statusu. Podstawowym wymogiem jest, aby w planowanym parku istniała sieć chronionych geostanowisk. Pierwszym dokumentem promującym i wspierającym tworzenie geoparków jest Decyzja Rady Wykonawczej UNESCO z czerwca 200 r. (UNESCO 200). W oparciu o nią do końca 2006 r. nominację w randze geoparku uzyskało 48 obszarów, w tym 28 w Europie (tab. ). Głównymi zadaniami geoparków są z jednej strony skuteczne sposoby zabezpieczania obiektów przyrodniczych i kulturowych, szeroka promocja wiedzy o Ziemi dla potrzeb edukacji i turystyki, a z drugiej strony bezkonfliktowe wykorzystanie naturalnych walorów obszarów w polityce zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego i kulturalnego. Wyboru obszaru jako potencjalnego geoparku dokonuje się na podstawie zestawu kryteriów, które dotyczą jego położenia, zagospodarowania, rozwoju ekonomicznego, stanu ochro- 5

ny oraz możliwości przyrodniczej i środowiskowej edukacji (Guidelines 2007). Kryteria te nie uległy zmianie w stosunku do pierwszej instrukcji tworzenia narodowych geoparków ubiegających się o wsparcie ze strony UNESCO Operational Guidelines for National Geoparks seeking UNESCO s assistance (Eder, Patzak 2004, Guidelines 2004, Alexandrowicz 2006b). W ogólnym ich ujęciu geopark starający się o uznanie przez UNESCO powinien: mieć określone granice i obszar wystarczająco duży, aby mógł służyć lokalnemu rozwojowi ekonomicznemu i kulturalnemu; posiadać zróżnicowaną sieć geologicznych stanowisk dostępnych do zwiedzania oraz innych obiektów o znaczeniu ekologicznym, archeologicznym, historycznym i kulturowym; być uznany przez lokalne władze i posiadać swój zarząd oraz plan zagospodarowania uwzględniający zarówno ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych, jak i regionalne potrzeby socjalno-ekonomiczne; współpracować z różnymi organizacjami oraz wspierać i promować rozwój ekonomiczny i kulturalny lokalnej społeczności; służyć pomocą w edukacji, szkoleniach i badaniach naukowych, związanych z naukami geologicznymi, środowiskiem i zrównoważonym rozwojem; rozwijać turystykę (zwłaszcza geoturystykę); doskonalić metody ochrony przyrody dla utrzymania dobrego stanu dziedzictwa geologicznego. 6 Procedura starań o utworzenie geoparku Starania o nominację obszaru jako geoparku podlegają specjalnej procedurze. Wersje wytycznych różnią się głównie sposobem oceny i zestawienia zwaloryzowanych elementów proponowanego geoparku. W obowiązujących instrukcjach (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) przyjęta została ocena punktowa poszczególnych elementów, zamiast ich opisowej charakterystyki stosowanej w pierwszej wersji (Alexandrowicz 2006b). Wprowadzone zmiany mają na celu usprawnienie starań poszczególnych państw o uznanie ob-

szaru za geopark. UNESCO ma udział we wszystkich etapach starań zarówno na poziomie oceny walorów projektowanego geoparku, jak i decyzji o jego utworzeniu. W tej procedurze są przyjęte określone etapy postępowania, które prowadzą od wstępnego projektu, poprzez narodowy geopark wspierany przez UNESCO, do włączenia go w sieć międzynarodową (ryc. ). Narodowe geoparki usytuowane w Europie, aby osiągnąć wyższy stopień uznania, powinny wejść w strukturę Europejskiej Sieci Geoparków (EGN), która jest bezpośrednią częścią składową Światowej Sieci Geoparków. Narodowy geopark starający się o wsparcie przez UNESCO i włączenie do Europejskiej Sieci Geoparków (EGN) oraz Światowej Sieci Narodowych Geoparków, projektuje się równolegle na wspólnej podstawie koncepcyjnej w myśl tej samej procedury (ryc. ). Udokumentowany wniosek jest rozpatrywany stopniowo, a zespół ekspertów UNESCO może wymagać jego poprawy i uzupełnienia zarówno przed, jak i po wizytacji obszaru. Od decyzji ekspertów zależy akceptacja i promocja projektowanego geoparku oraz jego ewentualna lokacja w narodowym czy światowym systemie tej formy ochrony. Poszczególne geoparki mogą zatem uzyskiwać sukcesywnie członkostwo i nominację w obrębie tego systemu. Ma on zagwarantować zrównoważoną reprezentację regionów geograficznych. W tym celu wnioski będą rozpatrywane corocznie przez ekspertów UNESCO, w kolejności i z ograniczeniem do dwóch geoparków na kraj, ewentualnie trzech obszarów w przypadku państw startujących po raz pierwszy. Cały proces postępowania powinien trwać kilka miesięcy, a pozytywna ocena wniosku jest potwierdzana oficjalnym listem i certyfikatem, skierowanym do Narodowej Komisji UNESCO. Narodowe geoparki wspierane przez UNESCO wchodzą w strukturę Światowej Sieci Narodowych Geoparków. Spełnia ona funkcję platformy współpracy, wymiany doświadczeń i kreowania strategii tej sieci. Z niej promowane są obszary o uniwersalnej wartości geologicznej, odpowiadające standardowi Światowej Sieci Geoparków UNESCO. Światowe systemy ochrony geoparków pod patronatem UNESCO mają na celu realizację następujących zadań (Guidelines 2007): chronić dziedzictwo geologiczne dla obecnych i przyszłych pokoleń, 7

- Ryc.. Procedura starania się Narodowego Geoparku o wsparcie przez UNESCO i członkostwo w Światowej Sieci Narodowych Geoparków. Fig.. Procedure of National Geoparks seeking assistance of UNESCO to become member of the Global Network of National Geoparks. 8

edukować społeczeństwo w zakresie wiedzy geologicznej i jej relacji do problemów środowiska, kształtować i utrwalać zrównoważony rozwój socjalno- -ekonomiczny i kulturalny w danym regionie, utrzymywać geologiczną i kulturową różnorodność terenu poprzez jego ochronę i w oparciu o społeczne współuczestnictwo i partnerstwo, inicjować i rozwijać odpowiednie prace badawcze, przyczyniać się aktywnie do rozwoju sieci ochrony stanowisk poprzez różne społeczne inicjatywy jej popularyzacji, sposoby informacji i metody zabezpieczenia, upowszechniać istnienie geoparku poprzez przekaz informacji o nim w specjalnych biuletynach, książkach i innych publikacjach. Procedura utworzenia geoparku wymaga opracowania dokumentacji w języku angielskim lub francuskim w formie trzech kopii i trzech dysków CD-ROM. Według obowiązującej procedury (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) część tekstowa aplikacji nie powinna przekraczać 30 stron i zawierać informacje dotyczące: identyfikacji obszaru, 2 naukowego opisu (międzynarodowe znaczenie geologiczne, georóżnorodność, liczba geostanowisk i inne walory), 3 głównych danych o obszarze (położenie geograficzne, sytuacja ekonomiczna, ludność, infrastruktura, zatrudnienie, walory naturalnego krajobrazu, cechy klimatu, siedliska przyrodnicze, działalność człowieka, w tym dziedzictwo kulturowe i archeologiczne), 4 planu i struktury zagospodarowania, 5 polityki oraz strategii zrównoważonego rozwoju i w tym kontekście ich znaczenia dla rozwoju geoturystyki (regionalny rozwój terenowego planu działania), 6 argumentacji przemawiającej za nominacją obszaru jako Geopark w obrębie światowej sieci. Wiarygodność zamieszczonych danych oraz wyrażenie poparcia dla starań o uznanie geoparku powinno być desygnowane listem polecającym, oficjalnym potwierdzeniem zgody kompetentnych władz, a także działającej w danym kraju Narodowej Komisji UNESCO i Narodowej Sieci Geoparków, jeśli ona istnieje. Szczegółową składową dokumentacji są informacje zawarte w formie aneksu, które służyć będą niezależnej grupie eksper- 9

tów, wyznaczonej przez UNESCO, do dokładnej oceny walorów geoparku kandydującego do Światowej Sieci Narodowych Geoparków (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007). Składa się on z dwóch części A i B (ryc. ) A) Opis obszaru administracja (potwierdzona podpisami); identyfikacja terenu: geologia i krajobraz, struktura zagospodarowania, informacja i edukacja środowiskowa, geoturystyka i regionalna, zrównoważona działalność gospodarcza. Informacje na powyższe tematy zamieszcza się w specjalnych wzorach tabel (Annex 2006). Bardzo rozbudowany dział identyfikacji terenu obejmuje 5 tabel z zakresu podanych wyżej tematów. Każda z nich obejmuje kilka działów, w których są zawarte szczegółowe pytania i przypisana jest im maksymalna liczba punktów. Odpowiedzi udziela się również w formie punktów, a ich suma wskazuje na różnicę względem maksymalnej ich liczby określonej w danym dziale tabeli. Jest to sposób waloryzacji wymagający dobrego rozpoznania w terenie i precyzyjnej oceny stanu poszczególnych elementów. B) Ocena realizacji wniosku: powiązanie z Europejską Siecią Geoparków; struktura zarządzania i status finansowy; strategia geoochrony; strategiczne współuczestnictwo; marketing i promocja; zrównoważony rozwój ekonomiczny. Waloryzacja według podanych wskaźników ma określić, w jakim stopniu rozwoju i planowania działalności znajduje się dany obszar pretendujący do sieci geoparków. Praktycznie przed przystąpieniem do opracowania dokumentacji geoparku należy porozumieć się listem intencyjnym z Sekretariatem Geoparków w Paryżu lub Jednostką Koordynującą do spraw europejskich geoparków w Digne-les-Bains, aby uzyskać aktualne informacje o trybie i dokumentacji wymaganej przy składaniu wniosku (adresy ryc. ). 0

Perspektywa tworzenia geoparków w Polsce W Polsce planowanie tworzenia geoparków znajduje się jeszcze na wstępnym etapie, a brak jakichkolwiek regulacji prawnych w tym zakresie utrudnia samorządom podjęcie własnych starań. Spośród wielkoprzestrzennych krajowych form prawnej ochrony, park krajobrazowy jest najbardziej odpowiedni dla urzeczywistnienia nominacji geoparku (Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004). To właśnie dyrekcje parków krajobrazowych powinny być zainteresowane nową kategorią międzynarodowej ochrony promowanej przez UNESCO i wykazać inicjatywę w tworzeniu Narodowej Sieci Geoparków. Z dotychczas proponowanych obszarów realne szanse mają jedynie te, które posiadają rozwinięty system chronionych i projektowanych geostanowisk, udostępnionych siecią ścieżek dydaktyczno-turystycznych, i które znalazły się już w szerszym obiegu informacji. W takiej korzystnej sytuacji znajduje się bardzo niewiele chronionych obszarów (Alexandrowicz 2006c). Na ogół parki krajobrazowe, mimo ich ustawowej funkcji, nie posiadają wcale lub mają zbyt skromną liczbę stanowisk geologicznych i geomorfologicznych. Założenia programowe geoparków są dla wielu parków krajobrazowych sposobem ich aktywizacji i wykorzystania dla potrzeb edukacji na różnym poziomie kształcenia, w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi oraz rozwoju właściwych kierunków turystyki i rekreacji. Proces tworzenia geoparków w Polsce wymaga szybkiego opracowania koncepcji, która powinna uwzględniać: regulacje prawne, kryteria waloryzacji i procedury tworzenia narodowej sieci geoparków, kryteria wyboru obszarów z narodowej sieci do europejskiej / światowej sieci geoparków, ustalenie kolejności starań, przygotowanie wniosku i dokumentacji proponowanego obszaru jako geoparku, według schematu ustalonego przez UNESCO, utrzymywanie kontaktów z UNESCO i współuczestniczenie w procedurze zmierzającej do utworzenia geoparku. Realizacja wymienionych zadań wymaga koordynacji badań naukowych ukierunkowanych w tym celu oraz równoczesne-

go zaangażowania i uruchomienia inicjatyw społecznych przy poparciu administracji lokalnej i państwowej służby ochrony przyrody. SUMMARY Global Network of National Geoparks UNESCO (procedure of the creation) Identify, protect and promote areas of geological and geomorphological importance has become more conceptual for the last twenty years. One of the new ideas are geoparks which are establish by the national decisions based on criteria, procedure and control of UNESCO. Until 2006 there are 48 members of the Global Network of National Geoparks, including 28 in Europe (Table ). Main tasks of geoparks are on the one hand, preserve natural and cultural objects and wide promotion of knowledge about the Earth and on the other hand, sustainable development. According to UNESCO s instructions (UNESCO 2004, Eder, Patzak 2004, Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) geopark should be area with well-defined limits and large enough to serve local economic and cultural development, has diverse geosites network and other objects, be accepted by local authorities, has managing body and arrangement plan, cooperates with various organizations, be helpful with education, training and researches, develop geotourism, improve nature conservation methods for preservation of geological heritage. National geopark seeking UNESCO s assistance can be member of the European Geoparks Network (ENG) and the Global Network of National Geoparks according to special procedure (Fig. ). Submission of geopark requires application (not exceed 30 pages) written in English or French in 3 printed copies and 3 CD-ROMs with following topics (Annex 2006, Guidelines 2007): identification of the area, 2 scientific description, 3 general information of the area, 4 management plan and structure, 5 sustainable development policy strategy and importance of geotourism in this context, 6 arguments for the nomination as a Geopark within the Global Network. Application should have signature part and self-evaluation form divided into 2

2 parts: A description of the area, B geoparks progress evaluation. Part A consists: administrative data (confirmed by signatures) and identification of the territory (geology and landscape, management structure, information and environmental education, geotourism, sustainable regional economy). Part B consists: relationship with European Geopark Network, 2 management structure and financial status, 3 geoconservation strategy, 4 strategic partnership, 5 marketing and promotion, 6 sustainable economic development. Planning of geoparks in Poland is in the preliminary stage. Creation process of geoparks requires conception which should take into consideration: regulation by law, geoparks nominations standards and develop national network, selection of areas for European/global network, establishing efforts order and preparing application for UNESCO. PIŚMIENNICTWO Actes 994. Actes du premier symposium international sur la protection du patrimoine géologique, Digne-les-Bains, juin 99. Mém. Soc. Géol. France, nlle sér. 65: 276. Alexandrowicz Z. (red.). 999. Representative Geosites of Central Europe. Proceedings of the Central Working Group. Workshop ProGEO 97. Polish Geological Institute Spec. Pap. 2: 02. Alexandrowicz Z. 2004. Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60 (3): 86 99. Alexandrowicz Z. 2006a. Framework of European geosites in Poland. Nature Conservation 62 (5): 63 87. Alexandrowicz Z. 2006b. Geoparki nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geol. 54 (): 36 4. Alexandrowicz Z. 2006c. Geopark nature protection category aiding the promotion of geotourism (Polish perspectives). Geoturystyka (Geotourism) 2 (5): 3 2. Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004. Geoparks the most valuable landscape parks in southern Poland. Polish Geological Institute Spec. Pap. 3: 49 56. Alexandrowicz Z., Wimbledon W.A.P. 999. The concept of world lithosphere reserves. Mem. Descr. Carta Geol. d Italia 54: 347 352. Annex 2006. Applicant s self-evaluation and progress evaluation forms for National Geoparks seeking assistance of UNESCO to 3

become member of the Global Network of National Geoparks. Annex (April 2006). UNESCO: 9 pp. (http://www.worldgeopark.org/ newsletter/ggnselfevaluationdocument060406.pdf) Ber A., Alexandrowicz Z., Balabanis P. (red.). 2004. Proceedings of the Conference Geological Heritage Concept, Conservation and Protection Policy in Central Europe, Cracow 2003. Polish Geological Institute Spec. Pap. 3: 22. Dingwall P., Weighell T., Badman T. 2005. Geological World Heritage: a Global Framework. A Contribution to the Global Theme Study of World Heritage Natural Sites. IUCN, Gland: 5 pp. (http:// www.iucn.org/themes/wcpa/pubs/pdfs/heritage/geology.pdf) Eder F.W., Patzak M. 2004. Geoparks geological attractions: A tool for public education, recreation and sustainable economic development. Episodes 27 (3): 62 64. Guidelines 2004. Operational Guideline for National Geoparks seeking UNESCO s assistance (Global UNESCO Network of Geoparks). UNESCO (Paris, 2 January 2004): 5 pp. (http://www. worldgeopark.org/official%20documents.htm) Guidelines 2006. Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO s assistance to join the Global Geoparks Network (April 2006). UNESCO: 9 pp. (http://www.unesco.org/science/ earth/geoparks/2005guidelinesfinal030406.pdf) Guidelines 2007. Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO s assistance to join the Global Geoparks Network (January 2007). UNESCO: 0 pp. (http://www.unesco.org/science/ earth/geoparks/2007guidelinesjanuary.pdf) Patzak M., Eder F.W. 998. UNESCO GEOPARK. A new programme a new UNESCO label. Geol. Balcanica 28 (3 4): 33 35. UNESCO 200. Recommendations by the MAB International Coordinating Council on the feasibility study on developing a UNESCO geosites/geoparks programme. W: Decisions adopted by the Executive Board at its 6st session (Paris, 28 May 3 June 200). UNESCO Executive Board, 6 EX/Decisions, Paris, 29 June 200: 3.3. (http://unesdoc.unesco.org/images/002/ 00229/22959E.pdf) Wimbledon W.A.P. 999. GEOSITES an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. Polish Geol. Inst., Spec. Pap. 2: 5 8. 4