Działalność społeczno kulturalna jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich

3 Stanisław Cieślak SJ Działalność społeczno kulturalna jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich 1856 1914 Wydawnictwo WAM Akademia ignatianum Kraków 2013

4 Akademia Ignatianum, 2013 ul. Kopernika 26, 31 501 Kraków Recenzenci Prof. dr hab. Tomasz Gąsowski, UJ Dr hab. Stanisław Sroka, Prof. Ignatianum Na okładce Karty tytułowe publikacji stowarzyszeń katolickich Ilustracje ze zbiorów Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie Biblioteki Naukowej Księży Jezuitów w Krakowie, Archiwum Zgromadzenia Sióstr Józefitek w Krakowie oraz Biblioteki Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie Korekta: Rozalia Przybytek Projekt okładki: Andrzej Sochacki Redakcja techniczna: Jacek Zaryczny ISBN 978 83 7614 139 8 (Ignatianum) ISBN 978 83 7767 947 0 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31 501 KRAKÓW tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254 255 faks 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446 447 faks 012 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Druk, oprawa: K&K ul. Ostatnia 22, 31 444 Kraków

5 Spis treści Wykaz skrótów ogólnych 7 Przedmowa 9 Rozdział 1 Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 1856 1914 17 1. Sytuacja społeczna Galicji XIX wieku 17 2. Kościół w Galicji 31 3. Społeczno kulturalna działalność Kościoła w Galicji 37 4. Stan Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego 45 5. Wpływ ziemian na Prowincję Galicyjską Towarzystwa Jezusowego 78 Rozdział 2 Kościelne organizacje i stowarzyszenia 89 1. Bractwo Wstrzemięźliwości (Trzeźwości) 92 2. Apostolstwo Modlitwy 107 3. Bractwo Dobrej Śmierci 132 4. Bractwo Matek Chrześcijańskich 144 Rozdział 3 Stanowe stowarzyszenie katolicko społeczne Sodalicje Mariańskie 155 1. Odrodzenie Sodalicji w konwikcie w Tarnopolu 168 2. Sodalicje Obywateli Ziemskich (Panów) 169 3. Dzieci Maryi (dla Panien i Pań) 179 4. Sodalicje szkolne 198

6 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich Rozdział 4 5. Sodalicje Akademików 212 6. Sodalicje Nauczycieli 222 7. Sodalicje wiejskie 233 8. Wiece katolickie 246 9. Sprawy organizacyjne Sodalicji Mariańskich 258 10. Pisma sodalicyjne 262 11. Próby integracji 272 12. Podsumowanie 277 Stowarzyszenie św. Zyty 287 1. Kraków 292 2. Lwów 318 3. Nowy Sącz 321 4. Cieszyn 324 5. Tarnopol 327 6. Stanisławów 329 7. Kołomyja 331 8. Zakopane 335 Rozdział 5 Opieka nad młodzieżą przemysłową i rękodzielniczą 339 1. Lwów 347 2. Kraków 349 3. Filie Polskiego Związku Katolickich Uczniów Rękodzielniczych pw. św. Stanisława Kostki 404 Zakończenie 421 Summary 431 Bibliografia 435 I. Źródła rękopiśmienne 435 II. Źródła drukowane 436 III. Czasopisma i słowniki 440 IV. Opracowania 442 Spis ilustracji 451 Indeks osób 455

9 Przedmowa We współczesnej historiografii polskiej, zwłaszcza po 1989 roku, panuje opinia, że jezuici odegrali w dziejach Rzeczypospolitej znaczącą rolę na polu religijnym, społecznym i kulturalnym. O ich zasługach oraz wzrastającym w ostatnich latach zainteresowaniu Towarzystwem Jezusowym świadczą publikacje wydane bez ingerencji cenzury komunistycznej w ostatnich dwudziestu kilku latach. Już po przełomie w 1989 roku, zapoczątkowanym przez Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność, ukazała się pod redakcją ks. Ludwika Grzebienia SJ i ks. Stanisława Obirka SJ książka pt. Jezuici a kultura polska. Publikacja zawiera materiały sympozjum, które odbyło się w Krakowie w dniach 15 17 lutego 1991 roku z okazji jubileuszu 500 lecia urodzin św. Ignacego Loyoli (1491 1991) i 450 lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540 1990). Przyjęta z uznaniem przez środowisko naukowe, była jednym z pierwszych po 1989 roku zwiastunów obiektywnego, a więc wolnego od ideologicznych założeń i ograniczeń doktryny marksistowskiej, podejścia do dziejów Towarzystwa Jezusowego (jezuici przybyli na tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1564 roku na zaproszenie biskupa Stanisława Hozjusza i rozwinęli na przestrzeni kilku wieków szeroką działalność, m.in. na polu szkolnictwa i misji ludowych). W 2004 roku ujrzała światło obszerna praca zbiorowa pod redakcją prof. Ireny Stasiewicz Jasiukowej pt. Wkład jezuitów do nauki i kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami (Kraków Warszawa 2004, 758 ss.). Publikacja powstała jako owoc współpracy naukowców

10 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich z Komitetu Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz Wyższej Szkoły Filozoficzno Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie (obecnie Akademia Ignatianum). Praca nie objęła wszystkich obszarów działalności jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej, mimo to daje wyobrażenie o różnorodnym wkładzie jezuitów do skarbca kultury narodowej. Po lekturze książki odnosi się wrażenie, że nie było takiej dziedziny kultury i nauki w Rzeczypospolitej, zwłaszcza do 1773 roku, czyli do kasaty Towarzystwa Jezusowego, w której jezuici nie zaznaczyliby w sposób twórczy swojej obecności 1. Po wspomnianym przełomie w 1989 roku, regularnie ukazują się publikacje przedstawiające poszczególne aspekty działalności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach Rzeczypospolitej. Mimo tego, temat podjęty w niniejszej pracy jest nie tylko interesujący, ale także słabo zbadany. Prawdę tę uzmysławia przygotowana i wydana przez ks. Ludwika Grzebienia SJ bibliografia, obejmującą najważniejsze publikacje, jakie ukazały się od XIX wieku do końca 2008 roku pt. Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce (t. 1 2, Kraków 2009). Dzieło ks. Grzebienia dotyczy ziem polskich dawnej Rzeczypospolitej, a więc terytorialnie uwzględnia nie tylko obecne granice Polski, ale także Litwę, Łotwę, Białoruś i Ukrainę. Bibliografia obejmuje najważniejsze publikacje naukowe, jakie ukazały się od XIX wieku do końca 2008 roku, chociaż podano niekiedy również wydawnictwa starsze. Zasadniczo nie uwzględniono w bibliografii olbrzymiej ilości publikacji popularnych, jakie wyszły w Polsce na temat Towarzystwa Jezusowego. Ks. Grzebień doszedł do wniosku, że z podanej tu bibliografii wyłania się obraz wszechstronnej działalności zakonu i jego znaczącego wkładu w duchowy, kulturalny i materialny rozwój Środkowo Wschodniej Europy. Równocześnie ukazuje ona, jak wiele problemów nie zostało jeszcze opracowanych i czeka ciągle na ich podjęcie 2. Praca niniejsza stawia sobie za cel przedstawienie działalności społeczno kulturalnej jezuitów w stowarzyszeniach katolickich w latach 1 S. Cieślak, Wkład jezuitów do nauki i kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, pod red. I. Stasiewicz Jasiukowej, Komitet Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk Wyższa Szkoła Filozoficzno Pedagogiczna Ignatianum Wydawnictwo WAM, Kraków Warszawa 2004, Horyzonty Wychowania 4 (2005), nr 7, s. 295 301. 2 L. Grzebień, Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce, t. 1, Kraków 2009, s. 18; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564 1996, oprac. L. Grzebień przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s. V (dalej cytuję jako: Encyklopedia wiedzy o jezuitach).

Przedmowa 11 1856 1914, pod zaborem austriackim na terenie Galicji. Działalność ta jest omówiona na tle ogólnym dziejów Kościoła w zaborze austriackim. Nie brak w pracy odniesień do różnych form zaangażowania jezuitów galicyjskich na obszarze zaboru pruskiego i rosyjskiego. Zebrane materiały źródłowe oraz literaturę pomocniczą poddano analizie stosowanej w naukach historycznych. Chociaż co roku wychodzi coraz więcej publikacji omawiających różne aspekty działalności Towarzystwa Jezusowego na rozległych ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przecież z oczywistych względów nie są one w stanie ukazać w sposób wyczerpujący bogatej i różnorodnej działalności jezuitów. Niniejsza rozprawa pragnie przedstawić społeczno kulturalną działalność jezuitów galicyjskich na przykładzie stowarzyszeń katolickich. Przypomnijmy tutaj najważniejsze wydarzenia dla Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego w latach 1856 1914. W 1820 roku jezuici białoruscy zostali wydaleni z cesarstwa rosyjskiego. Wielu z nich, dzięki pozwoleniu cesarza Franciszka I, osiadło w Galicji, która należała do Austrii 3. Po wielu trudnościach, za pozwoleniem władz austriackich, jezuici utworzyli w Galicji dwa konwikty szlacheckie: 25 listopada 1821 roku w Tarnopolu, a 27 października 1842 roku przy kościele św. Mikołaja, w dawnym klasztorze po trynitarzach we Lwowie 4. Konwikty przetrwały do rozproszenia zakonu, spowodowanego dekretem cesarza Ferdynanda I z 7 maja 1848 roku. 17 czerwca 1856 roku minister kultu wydał reskrypt, który pozwalał jezuitom 15 września tegoż roku na ponowne otwarcie konwiktu szlacheckiego w Tarnopolu, początkowo o charakterze czysto prywatnym. Dopiero od 1857 roku konwikt tarnopolski figuruje w katalogach zakonu. Rektorem konwiktu tarnopolskiego był wówczas ks. Franciszek Kautny SJ 5. Na początku przeważali 3 De antiquis nominibus ac limitibus Provinciae Galicianae S.I., Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 455 456; J. Sas, Dawniejsze nazwy i zmiany terytorialne Prowincyi Galicyjskiej, Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 457 468. 4 W. Chotkowski, Powrót i powtórne zniesienie jezuitów w Galicyi 1820 1848, Warszawa 1904, s. 101; L. Grzebień, Konwikt szlachecki we Lwowie 1842 1848, [w:] Jezuicka ars educandi, Kraków 1995, s. 95 115; B. Kumor, Powrót jezuitów do Galicji, [w:] Sprawozdanie z obchodu uroczystości 150 lat pobytu i działalności Ojców Jezuitów w Nowym Sączu (1832 1982), Nowy Sącz 1982 [druk 1984], s. 81 91. 5 Kautny Franciszek (1810 1885), podczas rozproszenia jezuitów w Galicji pracował w duszpasterstwie w Pieniakach (1848 1850), następnie urządzał małe Seminarium Diecezjalne w Mariaschein w Tyrolu i był jego pierwszym rektorem. Po powrocie do Galicji rektor w Tarnopolu (1856 1861), profesor retoryki i prefekt studiów w Starej Wsi (1861 1870), prefekt studiów i profesor filozofii w Tarnopolu (1870 1871), prowincjał

12 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich w nim uczniowie z Galicji Wschodniej, później przybywało coraz więcej uczniów z zaboru rosyjskiego, a także z Księstwa Poznańskiego i Prus. W 1872 i 1877 roku z powodu wzrastającej liczby uczniów gmach konwiktu tarnopolskiego został powiększony 6. Dzięki autonomii galicyjskiej jezuici dążyli do stałego rozszerzania pól działalności, które obejmowały nie tylko posługę duszpasterską i pracę na polu szkolnictwa, ale także zakładanie i prowadzenie stowarzyszeń katolickich. Zakres chronologiczny niniejszej rozprawy zbiega się z reskryptem ministra kultu monarchii austriackiej z 17 czerwca 1856 roku (terminus a quo) oraz rokiem 1914, czyli wybuchem I wojny światowej, która po 123 latach niewoli przyniosła Polakom upragnioną niepodległość (terminus ad quem). Mamy nadzieję, że rozprawa stanie się przyczynkiem do dalszych badań nad działalnością jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich. Problematykę instytucji bractw religijnych omawia m.in. Jerzy Flaga, ale jego opracowania dotyczą XVII i XVIII wieku 7. Zagadnienie to jest traktowane raczej marginalnie w istniejących publikacjach dotyczących dziejów Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej. Najczęściej pojawiają się w nich Sodalicje Mariańskie, omawiane zazwyczaj do kasaty Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku. Zagadnienie, które podejmuje niniejsza rozprawa, można uznać za zaniedbany temat badawczy w historiografii rodzimej. galicyjski (6 VII 1871 11 XI 1877), prefekt studiów w Tarnopolu (1877 1880), konsultor prowincji (1880 1882), prefekt studiów w Starej Wsi (1883 1885). Autor Propedeutyki filozoficznej (Kraków 1871) i podręcznika retoryki Summa institutionum ad eloquentiam in libros tres disposita (Alosti 1876). Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 274; W.M. Baudiss, Wspomnienia z Tarnopolskiego Konwiktu. Referat pedagogiczny odczytany na konferencji profesorskiej w Chyrowie w styczniu 1912, Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 495; S. Załęski, Jezuici w Polsce. W skróceniu, Kraków 1908, s. 292; Tenże, Jezuici w Polsce, t. V/2, Kraków 1906, s. 1178. 6 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 654 655, 726 736, 917 925. 7 Zob. J. Flaga, Z problematyki jezuickich bractw i sodalicji w XVIII wieku, [w:] Państwo Kościół Niepodległość, pod red. J. Skarbka i J. Ziółka, Lublin 1986, s. 171 187; J. Flaga, Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004. Por. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 224 280; S. Litak, Jezuici na tle innych zakonów męskich w Polsce w XVI XVIII wieku, [w:] Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500 lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491 1991) i 450 lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540 1990), Kraków, 15 17 lutego 1991 r., pod red. ks. L. Grzebienia SJ i ks. S. Obirka SJ, Kraków 1993, s. 185 198.

Przedmowa 13 W rozprawie wykorzystano materiały rękopiśmienne oraz publikacje o charakterze naukowym i popularnonaukowym. Wspomnijmy tu tylko niektóre z nich. Ciągle aktualne, mimo swoich ograniczeń, zwłaszcza dla interesującego nas okresu działalności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach Rzeczypospolitej, pozostaje dzieło Stanisława Załęskiego SJ Jezuici w Polsce (Lwów Kraków 1900 1906). Publikacja ukazuje różnorodne aspekty działalności jezuitów, z punktu widzenia naszej pracy szczególnie cenna jest część druga t. V, która przedstawia dzieje zakonu w Polsce porozbiorowej (1820 1905) 8. Ks. Załęski pisał wiele rozdziałów tego tomu jako naoczny świadek wydarzeń zachodzących w Prowincji Galicyjskiej przez pół wieku. Prócz tego korzystał z materiałów źródłowych z archiwum Prowincji oraz wiadomości uzyskanych z pierwszej ręki od współbraci zakonnych. Za jego czasów żyli jeszcze niektórzy jezuici, którzy wstąpili do zakonu w okresie białoruskim (1773 1820) i byli żywą tradycją zakonu oraz pomostem między jego historią sprzed kasaty i po kasacie. Z okazji jubileuszu 100 lecia istnienia krakowskiego Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy, a zarazem setnej rocznicy powstania czasopisma Posłaniec Serca Jezusowego, ukazała się w 1972 roku okolicznościowa księga pamiątkowa pt. Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy. Historia, opracowania, bibliografia (Kraków 1972). Księga jest rezultatem pracy zbiorowej pod redakcją Zofii Wilkosz i ks. Ludwika Grzebienia SJ. Publikacja zawiera opis dziejów Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, jego działalność, dorobek i osiągnięcia jezuitów galicyjskich na polu pisarskim i wydawniczym oraz podejmuje wątki społeczno kulturalnego zaangażowania jezuitów w interesującym nas okresie 1856 1914. Szeroką panoramę zaangażowania jezuitów przedstawia Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564 1995 (Kraków 1996), którą opracował ks. Grzebień przy współpracy zespołu jezuitów. Podstawę do przygotowania Encyklopedii stanowiły zbiory Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie przy ul. Mały Rynek 8 oraz materiały zgromadzone do planowanej encyklopedii o jezuitach przez ks. Jana Poplatka SJ (1903 1955). Archiwum krakowskie posiada bogaty zasób fotokopii i mikrofilmów źródeł dotyczących jezuitów, zebranych z archiwów europejskich przez 8 Liber saecularis historiae Societatis Jesu, Romae 1914, s. 449.

14 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich historyków zakonu tej miary, co Stanisław Bednarski SJ (1896 1942), Jan Poplatek SJ i Bronisław Natoński SJ (1914 1989). Encyklopedia stanowi podręczne kompendium wiedzy o Towarzystwie Jezusowym w Polsce; poszczególne hasła zawierają wybór najważniejszej dotychczasowej bibliografii zakonu. W rozprawie wykorzystano również materiały źródłowe z Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego. Trzeba podkreślić, że w przeciwieństwie do pierwszego okresu działalności jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej, tzn. do 1773 roku, z którego wiele materiałów źródłowych uległo rozproszeniu lub bezpowrotnemu zniszczeniu, interesujący nas okres (lata 1856 1914) obfituje w bogaty zbiór materiałów źródłowych różnorakiej natury: korespondencja, historie i diariusze placówek jezuickich (kolegia, rezydencje, domy rekolekcyjne, stacje misyjne), wspomnienia osobiste, nekrologi i wspomnienia pośmiertne, katalogi zakonne, wycinki prasowe itd. Archiwum krakowskie gromadzi także katalogi osobowe Towarzystwa Jezusowego oraz posiada wiele rzadkich druków z drugiej połowy XIX i początków XX wieku, m.in. ustawy i sprawozdania stowarzyszeń i bractw religijnych zakładanych przez jezuitów oraz publikacje jezuickiego Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy w Krakowie. Wiele cennych materiałów źródłowych zawiera jezuickie czasopismo Nasze Wiadomości, które wychodziło od 1904 roku jako manuskrypt tylko na użytek wewnętrzny jezuitów galicyjskich (ad usum nostrorum tantum). Pismo zawiera m.in. dokumenty zakonne, nekrologi, relacje i statystyki misji ludowych i rekolekcji, wspomnienia itd. Podobne materiały źródłowe można spotkać w innych czasopismach z lat 1856 1914, albo ukazujących się już po uzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą w 1918 roku jak: Intencje Apostolstwa Serca Jezusowego czyli Apostolstwo modlitwy. Związek katolicki dla tryumfu Kościoła i dusz zbawienia (później Posłaniec Serca Jezusowego ), Przegląd Powszechny, Sodalis Marianus, Przyjaciel Sług, Przegląd działalności Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, Związkowiec. W czasopismach tych wydawanych w większości przez jezuitów pracujących w Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy w Krakowie natrafiamy na artykuły ukazujące powstanie i rozwój poszczególnych stowarzyszeń katolickich oraz sprawozdania z ich działalności. Z tego względu czasopisma te stanowią pierwszorzędny i cenny zbiór materiałów źródłowych. W rozprawie wykorzystano obfitą literaturę pomocniczą: publikacje książkowe i artykuły z czasopism zakonnych i innych, omawiające lub poruszające różne aspekty szerokiej i różnorodnej działalności jezuitów

Przedmowa 15 galicyjskich. Korzystano również z różnego rodzaju informatorów, słowników, encyklopedii i zbiorów biogramów zawartych we wspomnieniach zmarłych jezuitów. Wiele publikacji książkowych i broszur z XIX i początków XX wieku, zwłaszcza autorstwa jezuitów, zgromadzonych jest w Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego oraz w Bibliotece Naukowej Księży Jezuitów przy ul. Kopernika 26 w Krakowie. Działalność jezuitów w omawianym okresie jest bogata, prowadzona na wielu polach oraz dobrze udokumentowana, świadczą o tym chociażby wspomniane wyżej zbiory Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego. Z szerokiego spektrum działalności jezuitów wybrano działalność społeczno kulturalną jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich pod zaborem austriackim na terenie Galicji. Praktycznie każdy z omawianych rozdziałów pracy mógłby zostać rozbudowany do rozmiarów obszernej i osobnej monografii. Z tego powodu starano się ograniczyć zakres rozprawy do zwięzłej syntezy. W rozprawie przyjęto konstrukcję rzeczową. Praca składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych przedmową. W rozdziale pierwszym opisano sytuację społeczną religijną Galicji i Kościoła oraz stan Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego w XIX wieku i na początku XX wieku. W rozdziale drugim przedstawiono stowarzyszenia katolickie: Bractwo Wstrzemięźliwości (Trzeźwości), Apostolstwo Modlitwy, Bractwo Dobrej Śmierci i Bractwo Matek Chrześcijańskich. Z Apostolstwa Modlitwy, które posiada wychodzący od 1872 roku pod dzień dzisiejszy swój organ Posłaniec Serca Jezusowego, wywodzi się najstarsze wydawnictwo katolickie na ziemiach polskich Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy w Krakowie (obecnie WAM). W rozdziale trzecim omówiono stowarzyszenia katolicko społeczne Sodalicje Mariańskie. Na początku XIX wieku, po wypędzeniu z cesarstwa rosyjskiego i osiedleniu się w Galicji, jezuici założyli Sodalicje Mariańskie najpierw w swoich szkołach, a następnie pod koniec XIX wieku powołali do życia Sodalicje Mariańskie dla różnych stanów i zawodów przy swoich placówkach zakonnych oraz w wielu parafiach diecezjalnych Galicji. Jako moderatorzy Sodalicji Mariańskich jezuici posiadali znaczne uprawnienia i nadawali kierunek ich działalności. W rozdziale czwartym ukazano działalność nieistniejącego już Stowarzyszenia św. Zyty, do którego należały kobiety służące po domach.

16 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich Początki Stowarzyszenia sięgają 1884 roku i związane są z posługą ks. Kazimierz Riedla SJ, który gromadził przy kościele św. Barbary w Krakowie służące. Ks. Riedl dawał im za przykład do naśladowania postać św. Zyty z Lukki (1218 1278), organizował dla nich nabożeństwa, nauki i osobne rekolekcje. Podobne Stowarzyszenia św. Zyty powstały potem w innych miastach Galicji i prowadziły szeroką działalność społeczno kulturalną. Rozdział piąty prezentuje zaangażowanie jezuitów w pracę społeczną wśród zaniedbanej i ubogiej młodzieży przemysłowej i rękodzielniczej, którą prowadzili w Polskim Związku Katolickich Uczniów Rękodzielniczych pw. św. Stanisława Kostki w Krakowie, znanym z późniejszej nazwy: Związek Młodzieży Przemysłowo Rękodzielniczej. Złoty okres działalności krakowskiego Związku związany jest z charyzmatyczną postacią opiekuna i wychowawczy młodzieży ks. Mieczysławem Kuznowiczem SJ (1874 1945). Podobne związki dla młodzieży i robotników powstały w innych miastach Galicji, czerpiąc wzór i inspirację z krakowskiego Związku Młodzieży Przemysłowo Rękodzielniczej. W pracy pominięto szereg obszarów działalności społeczno kulturalnej jezuitów, m.in. na polu misji ludowych i rekolekcji, duszpasterstwa we Wschodniej Galicji i na Śląsku, pracy wśród robotników sezonowych w różnych krajach Europy, duszpasterstwa wśród emigracji, czy też zaangażowania na misjach w Afryce, Azji, Australii i Ameryce. Nie przedstawiono także działalności jezuitów galicyjskich w reformie zakonu bazylianów (1882 1904). Bogata działalność wydawnicza jezuitów, związana przede wszystkim z istniejącym od 1872 roku Wydawnictwem Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, została ograniczona do potrzeb problematyki niniejszej pracy. Publikacja zawiera bibliografię, w której podano tytuły wykorzystanych czasopism, bez wyszczególniania poszczególnych artykułów i ich autorów. Została opatrzona indeksem osobowym. Pragnę wyrazić szczerą wdzięczność tym wszystkim, którzy swoimi życzliwymi i kompetentnymi radami i uwagami przyczynili się do powstania niniejsze rozprawy. W szczególności słowa wdzięczności kieruję do ks. prof. dr. hab. Ludwika Grzebienia SJ, który od blisko 60 lat niestrudzenie bada dzieje jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

17 Rozdział 1 Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 1856 1914 W niniejszym rozdziale przedstawimy w zarysie kontekst działalności Kościoła katolickiego oraz jezuitów z Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego w latach 1856 1914, a więc sytuację społeczną Galicji, społeczno kulturalne zaangażowanie Kościoła w Galicji oraz stan Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego. Zwrócimy także uwagę na ziemian, którzy w tym okresie wstąpili do Prowincji Galicyjskiej, a po okresie formacji zakonnej nierzadko odegrali w nim dużą rolę: nie tylko wpływali na atmosferę w zakonie, ale także wyznaczali nowe kierunki prac oraz inicjowali pionierskie formy aktywności jezuitów galicyjskich. 1. Sytuacja społeczna Galicji XIX wieku Na mocy traktatów rozbiorowych trzech mocarstw Rosji, Prus i Austrii z 1772 i 1795 roku południowo wschodnie ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów przypadły Austrii, która zagarnęła 128 900 km 2 obszaru, zamieszkałego przez ok. 4 200 000 mieszkańców 1. Z ziem wcielonych do Austrii utworzono nową prowincję pod nazwą Królestwo Galicji i Lodomerii. Wschodnią część Królestwa Galicji i Lodomerii zwano Galicją Wschodnią, a zachodnią Galicją Zachodnią. Zaborca zaprowadził austriacki system administracyjny i wybrał na stolicę prowincji Lwów. 1 Atlas historyczny Polski, Wrocław 1977, s. 18. Działalność...2

18 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich Władze zaborcze stosowały wobec ludności polskiej dotkliwy ucisk finansowy i germanizację, a jednocześnie mając na uwadze zyskanie jej przychylności rozpoczęły w duchu idei oświecenia pewne reformy, m.in. w 1782 roku wprowadzono konstytucję stanową. Cesarz Józef II godził tolerancję z prześladowaniem Kościoła katolickiego, np. w ciągu jednego tygodnia w 1782 roku, zniesiono około 700 klasztorów na terenie Austrii. W Galicji ubyło ich 54, z czego 15 klasztorów w samym Lwowie. Przy tej sposobności zmniejszono również liczbę kościołów nienależących do duchowieństwa zakonnego. Sam Lwów stracił wówczas 22 kościoły 2. Obradujący w latach 1814 1815 kongres wiedeński ustalił kształt Europy po wojnach napoleońskich. Przedstawiciele mocarstw spotykali się i dyskutowali w gabinecie głównego architekta kongresu, ministra spraw zagranicznych Austrii Klemensa Lothara von Metternicha (1773 1859). Liczący 120 artykułów Akt końcowy kongresu wiedeńskiego został podpisany przez 8 państw. Gwarantował on wielkim mocarstwom status quo. Europa została podzielona zgodnie z interesami głównych mocarstw oraz zasadą równowagi, gwarancją stabilności i dobrego rozwoju dla Europy. W następstwie uchwał kongresu i przyjęcia zasad Świętego Przymierza Polska nie została wskrzeszona. Dwie trzecie Księstwa Warszawskiego otrzymała Rosja, tworząc na jego obszarze Królestwo Polskie (tzw. Królestwo Kongresowe), które było samodzielnym państwem, związanym unią z Rosją. Królestwo Polskie miało konstytucję opracowaną przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1770 1861), a także armię, sejm, rząd, administrację oraz Bank Polski jako narodowy bank emisyjny. Zachodnie departamenty Królestwa Polskiego oraz Gdańsk otrzymały Prusy. Na południu Królestwa Polskiego utworzono miniaturowe, ale również samodzielne, tj. niepodlegające bezpośrednio żadnemu zaborcy, państwo: Rzeczpospolitą Krakowską, ostatni skrawek wolnej Polski istniejący w latach 1815 1846. Warszawa i Kraków były stolicami wolnych państw, ale nie suwerennych. Ich mieszkańcy mieli własne obywatelstwo i paszporty 3. Polacy spod trzech zaborów musieli czekać aż do wybuchu I wojny światowej, która obaliła ład wiedeński i stworzyła warunki do przywrócenia niepodległości Rzeczypospolitej. 2 Jeden z kościołów przerobiono na zbór protestancki, drugi na cerkiew, trzeci na koszary artylerii, czwarty na dom poprawy, piąty na piekarnię wojskową itd. K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, Kraków 1917, s. 12 17. 3 A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008, s. 262 264; Kronika Krakowa, Kraków 1996, s. 151; Encyklopedia Krakowa, Warszawa Kraków 2000, s. 866.

1. Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 19 W 1831 roku młodzież galicyjska chętnie wzięła udział w powstaniu listopadowym. Rząd austriacki nie poparł powstania, ale okazywał mu pewną przychylność, ponieważ Rosja popierała niezadowolenie Słowian austriackich. 9 października 1831 roku, a więc po upadku powstania listopadowego, cesarz Franciszek II wydał okólnik, który zapewniał bezkarność powrotu poddanym galicyjskim, którzy swój pobyt w Królestwie Polskim bez pozwolenia przedłużyli 4. Wyprawa partyzancka pułkownika Józefa Zaliwskiego (notabene wychowanka jezuitów) do Galicji w 1833 roku, podjęta w celu wzniecenia powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim, wywołała silne represje i dała początek kilkunastoletnim prześladowaniom ruchów niepodległościowych w zaborze austriackim. 19 września tegoż roku Rosja i Austria podpisały w Münchengrätz konwencję, w której zobowiązały się do wspólnych akcji przeciw buntom w prowincjach polskich. Schwytanych w brutalnych obławach w Galicji emigrantów i emisariuszy powstania wydalano do Francji lub wywożono przez Triest do Ameryki. Niemało spiskowców zmarło lub spędziło wiele lat w kazamatach austriackich. W pogoni za spiskowcami przeprowadzano rewizje w seminariach i gimnazjach. Za niewinne kółka naukowe wsadzano do więzienia i wytaczano procesy 5. W atmosferze tropienia przez biurokrację każdego ruchu wolnościowego i narodowego, zagnieździł się wspaniale system szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji, podstępów, krętactw, zdzierstw i innych nieuchronnych właściwości państwa policyjnego 6. Nabrzmiałą atmosferę społeczną podgrzewały żądania uregulowania sprawy włościańskiej (zniesienia pańszczyzny), przygotowania do zbrojnego powstania narodowego oraz szerzone przez władze austriackie wieści o bliskim wkroczeniu oddziałów powstańczych w celu wymordowania urzędników i chłopów 7. W takich okolicznościach w drugiej połowie lutego i marca 4 K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, s. 39; S. Schnür Pepłowski, Obrazy z przeszłości Galicyi i Krakowa (1772 1858), Lwów 1896, s. 361 362. 5 Szerzej o tajnych związkach politycznych w Galicji na podstawie źródeł rękopiśmiennych oraz akt sądowych i gubernialnych J. Krajewski, Tajne związki polityczne w Galicji (od r. 1833 do r. 1841), Lwów 1903; Z. Zborucki, Proces studentów samborskich (1837 1839), Lwów 1927. Zob. działalność cenzury austriackiej w Galicji: S. Schnür Pepłowski, Obrazy z przeszłości Galicyi i Krakowa (1772 1858), s. 189 193. 6 K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, s. 39. 7 Kieniewicz wyodrębnił cztery postacie dramatu w Galicji: Dramat roku 1846 rozegrali między sobą czterej partnerzy: szlachta posiadająca, polski obóz demokratyczny,

20 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich 1846 roku na terenach Galicji Zachodniej doszło do pogromów ziemiaństwa oraz urzędników dworskich i rządowych. Zaciekłość podburzonych przez zaborcę chłopów doszła do obłędu. Ks. Karol Antoniewicz SJ napisał w swoich wspomnieniach: I ten lud, co przed miesiącem zbierał się tak pobożnie do kościołów i tak przykładnie się w onych zachowywał, napadł zbrojną ręką te domy boże, szydząc i bluźniąc to, co dotychczas czcił i szanował; łamał i deptał te krzyże, przed którymi kolana swoje uginał; znieważał Przenajświętszy Sakrament, na którego wspomnienie, przed paru dniami, wzdychał i bił się w piersi! 8. Uderza fakt, że krwawe wystąpienia chłopskie w Galicji Zachodniej pokrywają się z obszarem, gdzie rozwinął się masowy ruch trzeźwościowy propagowany przez Kościół katolicki, który przyniósł spadek spożycia alkoholu, co podcięło podstawy społeczności arendarzy 9. Podczas rzezi galicyjskiej niektórzy jezuici znaleźli się w niebezpieczeństwie utraty życia. Ks. Teodor Walużynicz SJ (1787 1855), były misjonarz na Syberii, pracował jako duszpasterz w Staniątkach przez 23 lata. Wywieziony przez chłopów wraz dwoma innymi księżmi do Niepołomic w celu rzekomego odstawienia ich do Bochni, uszedł szczęśliwie śmierci, dzięki ukrytemu na piersiach pod suknią brewiarzowi, w którym utkwiły widły chłopa. Chłop zdziwiony, że od razu nie przebił na wylot księdza, przystąpił i szukał na piersiach owej zapory. Zobaczywszy brewiarz, uszedł jak diabeł przed święconą wodą i więcej żadnego z księży nie napastował 10. Ks. Walużynicz mieszkał aż do śmierci w Staniątkach, miewał nauki w każdą niedzielę i święto, słuchał spowiedzi, katechizował dzieci wiejskie i odwiedzał chorych. Za życia zwykł był powtarzać: «kochany nasz ludek», i nigdy się nie skarżył na doznane krzywdy w roku 1846 11. Skutki rabacji jezuici leczyli przez wiele lat, chłopi oraz biurokracja austriacka. S. Kieniewcz, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wrocław 1951, s. V. 8 K. Antoniewicz, Wspomnienia misyjne z roku 1846, Poznań 1849, s. 2. Zob. S. Schnür Pepłowski, Obrazy z przeszłości Galicyi i Krakowa (1772 1858), s. 331 333. 9 S. Kieniewicz, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, s. 73 81. Warto zwrócić uwagę, że ruch trzeźwościowy załamał się w całej Europie w głodowym roku 1847 i już nie miał tak masowych rozmiarów. Wcześniej, w latach 1844 1845, ruch trzeźwościowy przyczynił się do tego, że setki tysięcy ludzi przestały pić w Galicji. 10 Brewiarz ocalił życie, Nasze Wiadomości 1 (1904 1906), s. 72. 11 Brewiarz ocalił życie, Nasze Wiadomości 1 (1904 1906), s. 72; K. Antoniewicz, Wspomnienia misyjne z roku 1846, s. 71; S. Załęski, Jezuici w Polsce. W skróceniu, s. 282 283; K. Drzymała, Wspomnienia naszych zmarłych, t. 1, Kraków 1982, s. 105.

1. Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 21 najczęściej podczas misji ludowych. Odznaczył się w nich ks. Karol Antoniewicz 12. Rewolucja lutowa w Paryżu 1848 roku, która po obaleniu z tronu króla Ludwika Filipa I ogarnęła całą środkową Europę, objęła także wielonarodowe i wielowyznaniowe imperium Habsburgów i miała epizod w Galicji. Ujawniła silne dążenia narodowe wśród Polaków, Czechów i Włochów. W Austrii rewolucja zmusiła do ucieczki do Anglii kanclerza Klemensa Lothara von Metternicha, twórcę systemu policyjnego, cenzury oraz ciemiężyciela wolnej myśli narodowościowej. Natomiast słabowity cesarz Ferdynand I abdykował i ustąpił tron na rzecz 18 letniego Franciszka Józefa I, syna młodszego brata Ferdynanda I, Franciszka Karola. Jeszcze przed abdykacją cesarz Ferdynand I ogłosił konstytucję, która wprowadzała podstawowe wolności polityczne i trójpodział władzy. 7 września 1848 roku parlament przyjął ustawę dającą chłopom ziemię na własność, którą podpisał cesarz Ferdynand I. W marcu 1848 roku wrzenie rewolucyjne dotarło do Lwowa. W manifestacjach i zebraniach rewolucyjnych, które miały we Lwowie charakter patriotyczny i narodowy, wzięła udział młodzież akademicka z konwiktu jezuickiego oraz ks. Józef Brown SJ i ks. Karol Antoniewicz SJ 13. Była to podstawa do wystąpienia rządu austriackiego przeciw zakonowi. 7 maja 1848 roku cesarz Ferdynand I zniósł zakon jezuitów i zgromadzenie redemptorystów. Następnego dnia ukazał się w urzędowej gazecie Wiener Zeitung komunikat informujący o decyzji cesarza. W komunikacie, który jak trafnie zauważył ks. Stanisław Załęski SJ jest w swoim rodzaju arcydziełem wykrętnego stylu, czytamy: Ponieważ zgromadzenie Redemptorystów i Redemptorystek, równie jak i zakon Jezuitów kilkakrotnie dały powód do zaburzenia publicznej spokojności [!]; ponieważ wskutek niechęci, na jaką u wszystkich światłych mieszkańców państwa natrafiały, nie mogły odpowiedzieć swojemu przeznaczeniu; zważywszy przy tym, że istniejące instytucje kościelne wystarczają dla zadośćuczynienia potrzebom religii, nauczania i kształcenia ludu: Rada ministrów postanowiła wnieść u Najjaśniejszego Pana o zniesienie tychże 12 S. Załęski, Historya zniesienia jezuitów w Polsce i ich zachowanie na Białej Rusi, Lwów 1875, s. 496 501; W. Urban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym Tysiącleciem (1815 1965), Roma 1966, s. 384 387; J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, s. 289. 13 Zob. K. Antoniewicz, Przemowa podczas dziękczynnego Nabożeństwa za nadaną krajowi naszemu Konstytucyą miana w kościele ks. Jezuitów we Lwowie Dnia 28 marca 1848, Lwów 1848; S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 1195 1196.

22 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich zakonów, któremu to wnioskowi Najjaśniejszy Pan raczył udzielić swojego zezwolenia 14. Na skutek kasaty jezuickiej prowincji w monarchii austriackiej dekretem cesarza Ferdynanda I z 7 maja 1848 roku, zakonnicy ulegli rozproszeniu 15. Po kilku latach, w połowie 1855 roku, o. prowincjał Józef Brown SJ zaczął ściągać porozrzucanych po świecie księży i braci zakonnych do wyludnionych domów Prowincji Galicyjskiej 16. Jezuici galicyjscy musieli zdobywać ponownie zaufanie społeczeństwa katolickiego rzetelną pracą 17. W tym kontekście zrozumiemy, dlaczego pierwszy w pełnym tego słowa znaczeniu historyk zakonu w Prowincji Galicyjskiej, ks. Stanisław Załęski 18, rozpoczął pisać dzieje Towarzystwa Jezusowego 14 S. Załęski, Historya zniesienia jezuitów w Polsce i ich zachowanie na Białej Rusi, Lwów 1875, s. 503 504; Tenże, Jezuici we Lwowie, Lwów 1880, s. 117; W. Chotkowski, Powrót i powtórne zniesienie jezuitów w Galicyi 1820 1848, s. 125. 15 Przytoczmy tu koleje życia br. Jana Nemeczka (1817 1904), ilustrujące rozproszenie jezuitów Prowincji Galicyjskiej w 1848 r. Początkowo br. Nemeczek przebywał przez kilka miesięcy u swoich krewnych na Bukowinie, a w grudniu 1848 r. pojechał na polecenie o. prowincjała Mikołaja Baworowskiego do Prowincji Francuskiej. Odwołany ze Strasburga, przybył w Wielką Środę 1852 r. do Nysy na Śląsku, gdzie przez rok pozostał rezydencji z ks. Michałem Harderem i ks. Henrykiem Candon em. Potem w Piekarach Śląskich mieszkał z kilkoma innymi jezuitami u ks. kanonika Ficka. Gdy pod koniec 1853 r. rozproszeni jezuici zaczęli ściągać powoli do Lwowa, wtedy i brat Nemeczek przybył z Piekar do Lwowa, gdzie pracował w domu i zakrystii kościoła do 1903 roku. W.M. Baudiss, Jan Nemeczek, Nasze Wiadomości 1 (1904 1906), s. 398 399. O losach innych jezuitów po 1848 r., zob. S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 752 758. 16 W.M. Baudiss, O. Kasper Szczepkowski, Nasze Wiadomości 4 (1913 1915), s. 397. 17 O nastawieniu do jezuitów wspomina w swoim pamiętniku br. Mikołaj Lisowski, który we wrześniu 1858 r. przybył ze Starej Wsi k. Brzozowa do Krakowa. Jezuita zatrzymał się na dwa dni u ks. Zielińskiego, przeora karmelitów, który wielce się ucieszył, widząc go w sukni zakonnej. Br. Lisowski zapytał karmelitę, czy może chodzić po mieście w sukni i płaszczu jezuickim. «I owszem odpowiedział [karmelita] niech w Krakowie wiedzą, że istnieją Jezuici». Patrzano na mnie ciekawie, a niektórzy księża dowiedziawszy się, com ja za jeden, wypytywali o nasz zakon. Br. Mikołaj Lisowski, Nasze Wiadomości 2 (1906 1909), s. 409. 18 Załęski Stanisław (1843 1908), w latach 1871 1874 i 1876 1879 kaznodzieja i współpracownik Przeglądu Lwowskiego. W latach 1875 1876 przeprowadzał badania archiwalne we Francji. Po powrocie profesor literatury i historii Polski w Tarnopolu (1879 1881). Od 1881 r. w Krakowie kaznodzieja, pisarz i współpracownik Misji Katolickich i Przeglądu Powszechnego. Prowadził też ożywioną działalność rekolekcyjną dla inteligencji Galicji, Poznańskiego i Śląska. Superior domu św. Barbary w Krakowie (1885 1892). Superior w Nowym Sączu (1893 1895). W 1895 wrócił do Krakowa, ale banitowany przez biskupa Jana Puzynę wyjechał do Stanisławowa. W latach 1894 1895 prowadził badania w Centralnym Archiwum zakonu i Archiwum

1. Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 23 w Rzeczypospolitej od publikacji o charakterze apologetycznym Czy jezuici zgubili Polskę? (Lwów 1872), która ukazała się rok wcześniej na łamach redagowanego przez ks. Edwarda Podolskiego Przeglądu Lwowskiego 19. W listopadzie 1907 roku, podczas obchodów 50 lecia życia zakonnego w kolegium sądeckim, ks. Załęski streścił swoje prace w zakonie oraz zdradził powód, dla którego pisał przede wszystkim o Towarzystwie Jezusowym: Kiedy, jako młody scholastyk, zacząłem wertować literaturę i historię polską napotkałem il. 1. Stanisław Załęski SJ na przeróżne zarzuty i oskarżenia zakonu ze strony najpoważniejszych pisarzy, jak np. Szujskiego 20. Zdumiałem się i zatrwożyłem. A kiedy pierwsze wrażenie przeszło, powiedziałem sobie, że albo te wszystkie zarzuty są prawdziwe, a natenczas nie masz co tu robić pomiędzy tymi jezuitami i musisz gdzie indziej szukać łaskawszych bogów, albo też te wszystkie zarzuty, jak przewidywałem, są nieuzasadnione, a wtedy nie godzi się zostawiać ich bez żadnej odpowiedzi i pozwalać, aby Matkę 21 mą szarpano bezkarnie. Przewidywanie moje spełniło się. I odtąd przez cały szereg lat we wszystkich mych dziełach o Towarzystwie starałem się zbić zarzuty przeciwników, a Naszym podać do ręki przykłady i wzory heroicznych cnót, poświęcenia Watykańskim. Następnie pracował w Nowym Sączu nad pierwszymi tomami Jezuitów w Polsce. Superior we Lwowie (1899 1902). Od 1902 pracował głównie w Nowym Sączu, ale udzielał też licznych rekolekcji w Galicji i Poznańskiem oraz opiekował się wieloma Sodalicjami Mariańskimi. Wydał kilkadziesiąt prac historycznych oraz rozprawy polemiczne, homiletyczne i ascetyczne. Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 780; S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 1162 1163, 1184 1187; L. Grzebień, Wybitniejsi jezuici w Nowym Sącza, [w:] Sprawozdanie z obchodu uroczystości 150 lat pobytu i działalności Ojców Jezuitów w Nowym Sączu (1832 1982), s. 42 44; S. Pyszka, Sylwetki jezuickich publicystów i działaczy społecznych 1872 1918, Kraków 1996, s. 111 114. 19 S. Rzepiński, Ks. Stanisław Załęski T.J. Wspomnienie pośmiertne, Kraków 1908, s. 5. 20 Szujski Józef (1835 1883), historyk, polityk, pisarz, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, która badała przyczyny narodowych niepowodzeń Polaków, czołowy ideolog konserwatystów galicyjskich stańczyków. Encyklopedia Krakowa, s. 919 920, 962 963; Kronika Krakowa, s. 239. 21 Tj. Towarzystwo Jezusowe, Societas Iesu.

24 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich i wielkiej miłości ku Towarzystwu, jaką się odznaczali Ojcowie i Bracia tak dawnej, jako też i obecnej prowincji polskiej 22. Książka Czy jezuici zgubili Polskę? dała stanowczą odprawę narosłym po upadku Rzeczypospolitej uprzedzeniom wobec Towarzystwa Jezusowego, które podzielało wielu znanych historyków, uważających jezuitów za jednych z głównych sprawców wszystkich nieszczęść w Rzeczypospolitej. Ks. Jan Pawelski SJ zwrócił uwagę, że jakiekolwiek było jej pierwsze przyjęcie w świecie naukowym, faktem jest, że odtąd jezuici przestali być kozłem ofiarnym w znacznej części historiografii polskiej 23. W czerwcu 1859 roku armia austriacka została pokonana przez połączone siły francusko piemonckie pod Magentą i Solferino. W wyniku zawartego porozumienia w Villafranca z 11 lipca tegoż roku Austria utraciła Lombardię. Klęski wojskowe wymusiły na monarchii austriackiej rozpoczęcie prac nad ogólną reformą ustroju wielonarodowościowego państwa. Ministrem spraw wewnętrznych został Polak hr. Agenor Gołuchowski. Wprowadzone w monarchii austriackiej reformy ustawodawcze i administracyjne objęły także Galicję, która zgodnie z konstytucją opartą na zasadach federalizmu zyskała autonomię. W Galicji, dotychczas prowincji państwa Habsburgów, powstały liczne instytucje objęte autonomią: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy i Rada Szkolna Krajowa. 15 kwietnia 1861 roku odbyło się we Lwowie pierwsze posiedzenie sejmu galicyjskiego 24. 22 S. Cisek, Jubileusz zakonny O. Stanisława Załęskiego, Nasze Wiadomości 2 (1906 1909), s. 415 416; Pamiętnik Zjazdu konwiktorów tarnopolskich z roku 1856 1886 we Lwowie, w dniach 26, 27, 28 i 29 maja 1906, Lwów 1906, s. 24; S. Rzepiński, Ks. Stanisław Załęski T.J. Wspomnienie pośmiertne, s. 5. W latach 1864 1867 ks. Załęski był profesorem literatury i historii polskiej w konwikcie tarnopolskim i odwiedzał ks. Jozafata Zaleskiego (1785 1868), który zachęcił go do napisania książki Czy jezuici zgubili Polskę? oraz nauczył cenić i kochać jezuitów białoruskich. S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 1151. Pochlebnie o dziele ks. Załęskiego Czy jezuici zgubili Polskę? wypowiedział się m.in. prezes Akademii Umiejętności w Krakowie hr. Tarnowski. Hr. Stanisław Tarnowski o ks. S. Załęskim, Nasze Wiadomości 2 (1906 1909), s. 596. 23 J. Pawelski, Ks. Stanisław Załęski T.J. Wspomnienie pośmiertne; Przegląd Powszechny 99 (1908), s. 5*. 24 Podczas pierwszego posiedzenia sejmu przemówił marszałek Sejmu Krajowego, książę Leon Ludwik Sapieha (1803 1878), który powiedział m.in.: Otwarcie sejmu to fakt wielkiej wagi, bo to pierwszy raz kraj nasz wita zgromadzenie, w którym wszystkie stany i klasy społeczne na żywotnej zasadzie równości praw obradować mają nad sprawami wspólnej ojczyzny. K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, s. 113. Podczas tego posiedzenia zabrał głos profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Dietl, który rozwodził się nad znaczeniem autonomii: Autonomia nie jest separatyzmem, ona ogranicza tylko władzę centralną do jej właściwych rozmiarów, to jest do punktu, w którym nie uciska bytu zgromadzonych w niej narodowości. Nie myślimy wyłamać się spod władzy, ale nie dopuścimy do absorpcji. Chcemy,

1. Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 25 W 1869 roku wprowadzono język polski jako urzędowy do administracji i sądownictwa Galicji. W 1871 roku powołano ministra do spraw Galicji. Język polski został wprowadzony także do szkół. Natomiast w Galicji Wschodniej powstały szkoły ludowe i średnie z językiem ukraińskim, a na Uniwersytecie Lwowskim tworzono katedry ukraińskie. Po uzyskaniu autonomii decydującą rolę polityczną w autonomicznych instytucjach odgrywało polskie ziemiaństwo. W Galicji rozwinął się też zorganizowany ruch ludowo rolniczy. W Galicji Wschodniej rozkwitał ukraiński (ruski) ruch domagający się pełnego równouprawnienia, a nawet wyodrębnienia Galicji Wschodniej jako autonomii dla Rusinów (Ukraińców). Klęska Austrii w wojnie z Prusami w 1866 roku doprowadziła do utraty przewodnictwa w Związku Niemieckim oraz jego rozwiązania, zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus, a także przypieczętowała autonomię galicyjską 25. Klęska ta sprawiła także, że 3 kwietnia 1867 roku Austriacy zawarli ugodę z najliczniejszym narodem w monarchii austriackiej Węgrami. Dzięki ugodzie powstała dualistyczna monarchia austriacko węgierska, która miała uchronić habsburskie państwo wielu narodów, języków i religii przed wojnami wewnętrznymi i upadkiem. W istocie stanowiła unię dwóch narodów przeciwko pozostałym. Austro Węgry istniały do 1918 roku 26. W latach 1869 1872 w monarchii austriacko węgierskiej istnienie zakonów, a szczególnie jezuitów, było mocno zagrożone. Jezuici z niepokojem nasłuchiwali wieści z Wiednia, gdzie w ministerstwach rządu nie brakowało osób, które tak jak w czasach józefinizmu pragnęły ograniczyć działalność Kościoła katolickiego. W pierwszym rzędzie zamierzali uderzyć w klasztory i znieść je pod pozorem, że są przyczyną zakłócenia porządku publicznego 27. Nastroje antyzakonne ilustruje sprawa zakonnicy klasztoru karmelitanek bosych przy ul. Kopernika w Krakowie, Barbary Ubryk, która po sześciu latach przykładnego życia zakonnego zachorowała psychicznie i trzymana była w celi w warunkach prymitywnych. Gdy od 23 lipca 1869 roku z polecenia sądu Barbara ażeby nie sięgała poza obręb swego działania chcemy, ażeby nie tamowała uczucia narodowego w sercach naszych zaszczepionego chcemy, ażeby nie rozdwajała tych, którzy powinni jedną i nierozdzielną stanowić jednostkę chcemy, ażeby pętami swymi nie krępowała swobód ducha i sił moralnych narodowych chcemy nareszcie, ażeby nie dochodziła do tej ostateczności, która naród od tronu a tron od narodu oddala. Tamże, s. 121. 25 K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, s. 135; Kronika Krakowa, s. 208; Encyklopedia Krakowa, s. 712 714. 26 A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, s. 364, 377 378. 27 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 903 904.

26 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich Ubryk była już pod opieką lekarzy w Szpitalu Św. Ducha, przybyli do Krakowa nieznani młodzi ludzie z Wiednia i agitowali głównie wśród młodzieży akademickiej i klasy robotniczej, głosząc, że klasztory są siedliskiem ciemnoty, fanatyzmu i barbarzyństwa. Podburzony tłum oblegał dwukrotnie 24 i 25 lipca klasztor karmelitanek, a ponieważ klasztor był otoczony dla bezpieczeństwa wojskiem, tłum przeszedł pod pobliskie kolegium jezuickie, gdzie przywódcy rozruchu «byli to [ ] piękni panowie w cylindrach, z bokobrodami, stojącymi kołnierzykami» 28 pobili do krwi rektora kolegium, 74 letniego ks. Mikołaja Baworowskiego 29. Naoczny świadek wydarzeń ks. Załęski relacjonował wydarzenie z oburzeniem: Nikt z onych burzycieli, nikt «z pięknych panów w cylindrach» nie został oddany pod sąd. Dowód to oczywisty, że burda była zamówiona z Wiednia, a służyć miała za dowód, że klasztory jątrząc ludność, zakłócają spokój publiczny i dlatego je znieść należy 30. Po tych wypadkach w kolegium jeszcze przez dziesięć nocy czuwały patrole wojskowe, natomiast jezuici musieli prostować błędne informacje prasy o sprawie Barbary Ubryk 31. Chociaż sprawa Barbary Ubryk znikła wraz z wybuchem wojny francusko pruskiej, jezuici krakowscy mieli powody, by postępować 28 Tamże, s. 975. 29 Baworowski Mikołaj (1796 1887), profesor i wychowawca w gimnazjum w Tarnopolu (1834 1836), profesor teologii w Nowym Sączu (1837 1840), sekretarz prowincjała (1840 1844), wiceprowincjał (1844 1846), prowincjał (1846 1854), kaznodzieja i superior we Lwowie (1854 1866), rektor w Krakowie (1868 1872), duchowny w Krakowie (1872 1878) i Starej Wsi (1878 1887). Z majątku rodzinnego przeznaczył wiele funduszów na rozbudowę domów zakonnych. W okresie rozproszenia jezuitów w Galicji (1848 1852) zabiegał u dworu wiedeńskiego o wznowienie działalności zakonu. Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 31. 30 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 976. 31 Na życzenie jezuitów holenderskich ks. Iwo Czeżowski z kolegium krakowskiego przesłał do prasy katolickiej w Holandii relację o sprawie Barbary Ubryk, którą wydrukowano razem z korespondencją ks. Romana Spithala, kanonika krakowskiego. Dokumenta i korespondencja dotycząca Kolegium, budowy Kościoła Apostolstwa Modlitwy, Wydawnictwa i prac misyjnych z lat 1868 1922, Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego, Kraków, Mały Rynek 8 (dalej cytuję jako: ATJKr.), rkps 841, s. 36 37 (Puncta pro litteris annuis in Collegio Cracoviensi collecta. Annus 1869), 44 50, 51 60 (odpis wyroku Sądu Krajowego Krakowskiego w sprawie WW. Panien Karmelitanek bosych na Wesołej dotyczący Barbary Ubrykównej 1870). Ks. Czeżowski zaznaczył przy odpisie wyroku sądu, że otrzymał go od Panien Karmelitanek z Wesołej, i że wyrok ten drukiem nie był ogłoszony bo wybuchła francusko pruska [wojna] zwróciła uwagę w inną stronę i o Ubryk zapomniano. S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 973 978; Tenże, Jezuici w Polsce. W skróceniu, s. 309; B. Przybyszewski, Zarys dziejów diecezji krakowskiej, cz. 3, Kraków 1998, s. 44 45; Kronika Krakowa, s. 218.

1. Kościół i Towarzystwo Jezusowe w Galicji 27 ostrożnie i oględnie, ponieważ w mieście panowała niespokojna atmosfera. Tym razem powodem niepokojów stał się przyjęty przez Sobór Watykański I (1869 1870) dogmat o nieomylności papieża. Dogmat był przedmiotem krytyki ze strony prasy wiedeńskiej i liberalnej polskiej i nie podobał się m.in. profesorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego i znanemu wolnomyślicielowi, Karolowi Gilewskiemu (1832 1871). Dla niego przeciwnik dogmatu o nieomylności papieża ks. Johann Joseph Ignaz von Döllinger (1799 1890) był bohaterem. W 1871 roku młodzież uniwersytecka dwa razy napadła na kolegium jezuickie przy ul. Kopernika. Pierwszy raz 8 maja 1871 roku podczas pochodu z pochodniami na cześć Döllingera i przeciw dogmatowi o nieomylności papieża; drugi raz 17 czerwca tegoż roku, gdy władze kościelne odmówiły katolickiego pogrzebu prof. Gilewskiemu 32. Na marginesie wydarzeń z 1869 i 1871 roku ks. Józef Tuszowski SJ stwierdził: Widocznym było, że apostolstwo słowa nie wystarcza; że apostołować należało piórem. Czego nie dawały kazania, to stać się miało zadaniem prasy 33. Dopiero antypolskie nastawienie rządu Rzeszy Niemieckiej oraz wystąpienie przeciwko zakonom i zgromadzeniom zakonnym w dobie Kulturkampfu 34 rozpętane na terenie Prus, ustawa antyjezuicka z 4 lipca i dekret wykonawczy z 5 lipca 1872 roku wykluczające jezuitów i pokrewne im zgromadzenia zakonne z granic Rzeszy oraz następujące po nich wydalenie jezuitów z tego państwa, gdzie przyczynili się do rozbudzenia życia religijno społecznego, mowy w ich obronie wygłoszone przez posłów z katolickiej partii Centrum 35, powtórzone w krakowskim Czasie zmniejszyły nieco nastroje antyjezuickie w Krakowie, a nawet zyskały jezuitom przychylną opinię krakowian 36. 32 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 976 977. 33 J. Tuszowski, O. Marian Morawski T.J. (1845 1901), Kraków 1932, s. 136. 34 17 I 1873 r. Rudolf Virchow, poseł do pruskiego Landtagu, nazwał wojnę z Kościołem, a faktycznie z katolickim, Kulturkampfem walką o kulturę. Ustawy przyjęte w następnych latach przez Reichstag czy Landtag podporządkowały Kościoły państwu, wprowadzając katolicyzm państwowy, a jednocześnie czyniły państwo w znacznej mierze laickim. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, s. 247 248; W. Urban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym Tysiącleciem (1815 1965), s. 299 314; S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 956 963. 35 Partia niemieckich katolików Centrum została założona w 1870 r. Broniła Kościoła. Kierował nią Ludwig Windhorst. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, s. 374. 36 Na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego jezuici galicyjscy prowadzili tylko jedną placówkę zakonną w Śremie, która została zlikwidowana 1 VIII 1872. Jej przełożonym w latach 1869 1872 był ks. Michał Mycielski. Prawo banicyjne z lipca 1872 przeciw jezuitom w Niemczech zostało zniesione dopiero 8 V 1904. S. Załęski, Jezuici