BADANIA FIZJOGRAFICZNE R. I SERIA B Botanika (B59) str

BADANIA FIZJOGRAFICZNE R. I SERIA B Botanika (B59) str. 043 074 ZBIOROWISKA LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ W ZACHODNIEJ CZĘŚCI POJEZIERZA DRAWSKIEGO ZBIOROWISKA LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ Elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Zakład Ekologii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, ul. Juliusza Słowackiego 17, 71-434 Szczecin Abstract: The aim of the study was identification and ecological characteristics of plant communities in midfield woodlots occurring in the western part of Drawskie Lakeland. The study was based on 64 phytosociological relevés. The following communities were identified: Ribeso nigri-alnetum and Agrostio-Populetum tremulae, as well as a replacement community similar to Leucobryo-Pinetum. Communities comprising Quercus robur, Fagus sylvatica, and Pinus sylvestris are described as well. Key words: mid-field woodlots, western part of Drawskie Lakeland, Ribeso nigri - Alnetum, Agrostio- Populetum tremulae, Leucobryo-Pinetum WSTĘP W krajobrazie rolniczym interesującymi pod względem przyrodniczym i badawczym są zbiorowiska zadrzewień i zakrzewień śródpolnych oraz ich biotopy. Za zadrzewienia śródpolne uważa się grupy drzew i krzewów rosnących wśród pól uprawnych i na ich obrzeżach. Zalicza się do nich również drzewa rosnące przy stojących i płynących wodach, parki, a także niewielkie zalesione powierzchnie (remizy) o areale nawet kilku hektarów (Karg, Karlik 1993). Procesy scaleniowe gruntów, obok mechanizacji i chemizacji rolnictwa, prowadzą do: usuwania barier śródpolnych (miedz, zadrzewień i zakrzewień oraz zagłębień), niszczenia mozaikowatej (heterogenicznej) struktury krajobrazu rolniczego (Kozłowski 1992; Okruszko 1992; Bałazy i in. 1998; Bałazy, Ryszkowski 1992; Ryszkowski 1992). Rezultatem tych zabiegów według Pawlak (1999) są między innymi wzrastające szkody spowodowane przez erozję wietrzną i wodną, przesuszenie wierzchniej warstwy gleby i migracje zwierząt. Zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne należą do trwałych elementów w krajobrazie rolniczym i spełniają bardzo ważną funkcję w strukturze tych biotopów. Ograniczają erozję gleb

44 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna (zarówno wodną powierzchniową, jak i eoliczną), poprawiają mikroklimat dla produkcji rolnej, regulują stosunki wodne w glebach, zwiększają wodną retencyjność środowiska (zmniejszają prędkość wiatru, parowanie gleby) oraz kształtują korzystny dla pól uprawnych skład świata organizmów żywych, jak również przeciwdziałają rozprzestrzenianiu się przenoszonych drogą powietrzną i wodną zanieczyszczeń pełnią funkcję barier biogeochemicznych (Karg, Karlik 1993; Budzyński 2002). Tego rodzaju zadrzewienia tworzą zwarte ściany zieleni i działają jak filtr biologiczny, który na liściach i gałęziach od strony jezdni zatrzymuje i gromadzi 2 3 razy więcej metali cieżkich niż na liściach pobranych od strony pól (Curzydło 1998). Kępy drzew i krzewów zostały zaliczone do rejestru użytków ekologicznych zasługujących na ochronę z uwagi na możliwość zachowania unikatowych zasobów genowych roślin i zwierząt oraz typów siedlisk. Interesujące są także zbiorowiska roślinne wykształcające się w ich obrębie, ponieważ biotopy te są często penetrowane przez człowieka. Zadrzewienia śródpolne charakteryzują się wyjątkowym bogactwem i różnorodnością gatunkową (Dąbrowska-Prot 1987; Hołdyński, Fenyk 1998; Bacieczko i in. 2005; Gamrat, Burczyk 2007), zatem odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu bioróżnorodności danego terenu. Celem pracy jest dokonanie fitosocjologicznej diagnozy śródpolnych zbiorowisk leśnych i zaroślowych na obszarze zachodniej części Pojezierza Drawskiego i ich ekologiczna charakterystyka. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU BADAŃ Mezoregion Pojezierze Drawskie według podziału fizycznogeograficznego Kondrackiego (2000) stanowi część makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego, ten zaś jest fragmentem podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego. Pojezierze Drawskie (1861 km2) położone jest w górnych częściach zlewni rzek: Drawy, Parsęty i Gwdy. Charakteryzuje się dużymi deniwelacjami i urozmaiconymi formami terenu (Kondracki 2000). Leży w strefie określanej jako garb pojezierny (Galon 1972), a w jego skład wchodzi również bezpośrednie przedpole moreny czołowej. Pod względem geobotanicznym teren badań należy do krainy Pojezierze Środkowopomorskie, okręgu Drawsko-Szczecineckiego (Matuszkiewicz 2002). Gleby uprawne Pojezierza Drawskiego powstały głównie z osadów pozostawionych przez lodowiec i jego wody roztopowe. Dominują tam gleby brunatne kwaśne i wyługowane oraz rdzawe wytworzone z piasków i piasków naglinowych o odczynie kwaśnym i lekko kwaśnym (Witek 1971, 1973). Pod względem warunków klimatycznych badany obszar należy do Regionu Pomorskiego. Średnia temperatura powietrza w 1995 r. wynosiła tam 7,8ºC, w 1996 6,0ºC, w 1997 7,5ºC, a średnia z tego trzyletniego okresu 7,1ºC. Suma opadów

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 45 to odpowiednio: 597, 660, 673 mm, średnia w latach 1995 1997 643 mm (Biuletyny Agrometeorologiczne 1995 1997). Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w wieloleciu (1951 1970) dla tego obszaru wynosi 670 mm, a średnia roczna temperatura 7,1ºC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (16,8ºC). Najchłodniejszy okres przypada na styczeń i luty ( 2,7ºC) (Atlas hydrologiczny Polski, 1986). W rejonizacji klimatycznej Prawdzica (1962) zachodnia część Pojezierza Drawskiego należy do Krainy V (środkowy pas Pojezierza Pomorskiego). Pojezierze Drawskie charakteryzuje się cennymi walorami przyrodniczymi oraz krajobrazowymi. Występują tam zwarte kompleksy leśne, ponad 250 jezior, w tym nieliczne w Polsce jeziora lobeliowe oraz torfowiska z wieloma rzadkimi i chronionymi gatunkami. MATERIAŁ I METODY Badania terenowe przeprowadzono w latach 1995 1998. Przebadano szatę roślinną 77 zadrzewień śródpolnych w pobliżu 26 miejscowości (ryc. 1), w obrębie których wykonano 150 zdjęć fitosocjologicznych (w niniejszej pracy wykorzystano 64) metodą Braun-Blanqueta, na powierzchniach 150 300 m 2. Nazwy gatunków podano za Mirkiem i in. (2002). Opracowanie fitosocjologiczne zbiorowisk roślinnych i ich nomenklaturę podano według Matuszkiewicza (2007). Wykorzystano również pracę Brzega i Wojterskiej (2001) w opracowaniu zespołu Agrostio-Populetum tremulae oraz Jasnowskiego i in. (1986) podczas analizy struktury zespołu Ribeso nigri-alnetum. Stałość fitosocjologiczną występowania gatunków w zbiorowiskach oraz ich współczynniki pokrycia wyliczono metodami powszechnie stosowanymi w Polsce (Pawłowski 1972; Dzwonko 2007). Gatunki mchów oznaczyła dr hab. Ewa Fudali z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. W obrębie badanych płatów roślinności pobrano zbiorcze próbki glebowe z głębokości 0 20 cm, w których określono skład granulometryczny i ph gleby metodami powszechnie stosowanymi przez gleboznawców (Turski 1986). Zdjęcia fitosocjologiczne wykonano w sąsiedztwie następujących miejscowości: Borne (Bor.), Dołgie (Doł.), Donatowo (Don.), Drawsko Pomorskie (D.P.), Gajewo (Gaj.), Gawroniec (Gaw.), Gogółczyn (Gog.), Gronowo (Gr.), Jankowo (Jan.), Karsibór (Kar.), Karsno (Kars.), Kosobudki (Kos.), Lubieszewo (Lub.), Mielenko Drawskie (M.D.), Olchowiec (Ol.), Osiek Drawski (O.D.), Ostrowice (Os.), Przytoń (Prz.), Suliszewo (Sul.), Szczytniki (Sz.), Więcław (Więc.), Zagozd (Zag.), Zagórki (Zagór.), Zarańsko (Zar.), Żelisławie (Żel.), Żółte (Żół.). W tabelach wprowadzono szereg skrótów: n liczba wystąpień gatunku, S stałość fitosocjologiczna, D współczynnik pokrycia, org gleba organiczna, ps piasek słabogliniasty, pgl piasek gliniasty lekki, pgm piasek gliniasty mocny, x śr. wartość średnia.

46 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Ryc. 1. Rozmieszczenie zbiorowisk zadrzewień śródpolnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego 1 Ribeso nigri-alnetum, 2 zbiorowisko zbliżone do Leucobryo- -Pinetum, 3 Agrostio-Populetum tremulae, 4 zbiorowisko z Pinus sylvestris z udziałem gatunków klas Epilobietea angustifolii i Rhamno- -Prunetea, 5 zbiorowisko z Pinus sylvestris z udziałem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea, 6 zbiorowisko z Quercus robur, 7 zbiorowisko z Fagus sylvatica, 8 drogi, 9 koleje, 10 rzeki, 11 jeziora, 12 miasta, 13 wsie Fig. 1. Distribution of mid-field woodlots communities in the western part of Drawskie Lakeland 1 Ribeso nigri-alnetum, 2 community similar to Leucobryo- -Pinetum, 3 Agrostio-Populetum tremulae, 4 Pinus sylvestris community with participation of species of Epilobietea angustifolii and Rhamno-Prunetea, 5 Pinus sylvestris community with participation of species of Molinio-Arrhenatheretea, 6 community with Quercus robur, 7 community with Fagus sylvatica, 8 roads, 9 railways, 10 rivers, 11 lakes, 12 towns, 13 villages

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 47 SYSTEMATYCZNY WYKAZ ZBIOROWISK ROŚLINNYCH WYSTĘPUJĄCYCH W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ Klasa: Rhamno-Prunetea Rivas-Goday et Borja Carbonell 1961 ex R. Tx. 1962 Rząd: Rubo-Franguletalia Pass. in Pass. et Hofmann 1968 ex Pass. 1978 Związek: Agrostio capillaris-frangulion Pass. in Pass. et Hofmann 1968 em. Brzeg et M. Wojterska 2001 Zespół Agrostio-Populetum tremulae Pass. in Pass. et Hofmann 1968 Klasa: Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Rząd: Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937 Związek: Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Zespół Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 Klasa Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939 Rząd: Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Związek: Dicrano-Pinion Libb. 1933 Podzwiązek: Dicrano-Pinenion Seibert in Oberd. (ed.) 1992 Leśne zbiorowisko zastępcze zbliżone do zespołu Leucobryo- -Pinetum W. Mat. (1962) 1973 Zbiorowisko z Pinus sylvestris chojniak sosnowy Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg. 1937 Zbiorowisko z Quercus robur Rząd: Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall. 1928 Związek: Fagion sylvaticae R. Tx. et Diem. 1936 Zbiorowisko z Fagus sylvatica CHARAKTERYSTYKA WYRÓŻNIONYCH ZBIOROWISK ROŚLINNYCH Agrostio-Populetum tremulae Pass. in Pass. et Hofmann 1968 Tabela 1 Zagajniki osikowe są częstym elementem krajobrazu zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Nie mają one charakteru zbiorowisk zaroślowych, są raczej swoistymi zbiorowiskami typu zadrzewieniowego. Bura i Lis (1978) oraz Wojterska (1990) uważają, że skupienia Populus tremula to raczej niskie lasy niż zbiorowiska zaroślowe. Topola osika Populus tremula jest gatunkiem anemochorycznym, dobrze rozmnaża się także wegetatywnie, stąd łatwo tworzy jednogatunkowe skupienia mające charakter agregacyjny (Wojterska 1990).

48 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Tabela 1 Table 1 Agrostio-Populetum tremulae Pass. in Pass. et Hofmann 1968

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 49

50 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Gatunki sporadyczne (Sporadic species): I. Rosa canina 4, 6 (+); Rubus plicatus 3 (2.2), 6 (1.2); II.*Rubus idaeus 1 (+), 2 (1.2);*Senecio sylvaticus 8 (+); III. *Adoxa moschatellina 1 (+); **Campanula trachelium 8 (+);**Corylus avellana b 1 (+); *Epilobium montanum 4, 9 (+); **Euonymus europaeus b 8 (+); **Fraxinus excelsior b 6 (+), c 7 (+); **Poa nemoralis 6 (1.1), 7 (2.2); Ribes spicatum 1 (+); ChAll. Fagion sylvaticae: Fagus sylvatica a 1, 7 (+), c 9 (+); IV. *Astragallus glycyphyllos 7 (1.1); *Coronilla varia 6 (+);*Lathyrus sylvestris 5 (+); *Peucedanum oreoselinum 5 (+); V. Achillea millefolium 4, 5 (+); Alopecurus pratensis 3 (+), 5 (1.1); Daucus carota 4 (+); Geranium pratense 4 (+); Knautia arvensis 4 (+); Lathyrus pratensis 4, 5 (+); Leucanthemum vulgare 7 (+); Lotus corniculatus 5 (+); Phleum pratense 4, 9 (+) Plantago lanceolata 5 (+); Ranunculus repens 9 (1.1); Tragopogon pratensis 4 (+); **Vicia cracca 4, 5 (+); VI. Alliaria petiolata 8 (+); Arctium tomentosum 4, 10 (+); Cirsium arvense 4, 5 (+); Galeopsis pubescens 1 (+), 3 (1.1); Glechoma hederacea 9 (+), 10 (1.1); Melandrium album 3, 4 (+); Moehringia trinervia 10 (1.1); Rubus caesius 5, 8 (+); Torilis japonica 7 (+); VII. Galeopsis tetrahit var. arvensis 2, 10 (+); Matricaria maritima subsp. inodora 5 (+); Silene vulgaris 4 (+); Vicia hirsuta 10 (+); VIII. Pinus sylvestris b 6 (1.1); IX. Anthoxanthum odoratum 9 (1.1); Cerasus vulgaris b 4 (+); Lupinus polyphyllus 4, 7 (+); Malus domestica b 8 (+); M. sylvestris b 6 (+); Solidago virgaurea 4 (+); Stellaria graminea 5 (+); ChCl. Agropyretea intermedio-repentis: Convolvulus arvensis 4 (+); Equisetum arvense 1, 8 (+); ChCl. Festuco-Brometea: Artemisia campestris 4 (+); Centaurea scabiosa 4 (+); Veronica spicata 4, 6 (+); ChCl. Nardo-Callunetea: Potentilla erecta 4 (+); ChCl. Quercetea robori-petraeae: Hieracium murorum 6, 8 (1.1).

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 51 Przez niemieckich fitosocjologów, Passarge i Hofmann (1968), zadrzewienia złożone z osiki z domieszką innych gatunków ujmowane są jako odrębny zespół Agrostio-Populetum. Również Ratyńska (2001) zadrzewienia z Populus tremula zalicza do tego zespołu. Jego występowanie stwierdziła na glebach potencjalnie przynależnych kwaśnej dąbrowie. Uwagę zwraca brak w nim przedstawicieli klasy Epilobietea angustifolii i gatunków z klasy Querco-Fagetea. Zbiorowisko Agrostio-Populetum tremulae według Matuszkiewicza (2007) zastępuje zespół Epilobio-Salicetum capreae, w procesie regeneracji lasu na uboższych w próchnicę, suchszych i mezotroficznych glebach gruboziarnistych. Fitocenozy Agrostio-Populetum tremulae występują na obszarach przylegających do Puszczy Bukowej koło Szczecina, gdzie sąsiadują z acydofilnym podzespołem buczyny pomorskiej Melico-Fagetum festucetosum silvaticae. Zasiedlają tam gleby wytworzone z piasków gliniastych mocnych i glin zwałowych silnie spiaszczonych (Janyszek 2003). Drzewostan zbiorowiska tworzy Populus tremula z domieszką Betula pendula. W podszycie przeważa topola osika, mniej jest brzozy. W warstwie zielnej dominują trawy (przede wszystkim Agrostis capillaris), a w liście florystycznej występują liczne gatunki łąkowe. Prawie połowę (46%) stanowią gatunki sporadyczne. Według Janyszka (2003) zapusty osikowe pełnią funkcję przedplonu w procesie wkraczania, w tym przypadku fitocenoz Melico-Fagetum, na grunty porolne. Zadrzewienia brzozowo-osikowe, jako przykład wysp leśnych, występujące w krajobrazie rolniczym na Pojezierzu Mazurskim, scharakteryzowała Wójcik (1991). Zagajniki na tym obszarze pojawiły się spontanicznie na miejscach odlesionych i nie objętych uprawą. Po wnikliwej analizie składu florystycznego wysp leśnych Wójcik (1991) stwierdziła, że zadrzewienia te nie są zbiorowiskami naturalnymi, lecz tylko seminaturalnymi. Małe zagajniki brzozowo-osikowe (do 0,1 do 1,5 ha) są stadiami sukcesji zmierzającej, po wycięciu lasu, od zbiorowisk zrębowych do boru mieszanego. Z badań tych wynika także, że w zbiorowiskach Betula pendula-populus tremula udział gatunków miejsc otwartych (łąki, pola, suche murawy itp.) jest bliski udziałowi gatunków leśnych lub nawet je przewyższa. Na obszarze zachodniej części Pojezierza Drawskiego fitcenozy Agrostio-Populetum tremulae notowano najczęściej wzdłuż alei śródpolnych i na porębach. Zbiorowisko to opisano na podstawie 10 zdjęć fitosocjologicznych (tab. 1). W warstwie drzew dominuje Populus tremula (S = V, D = 6750). W warstwie krzewów i w runie osiąga ona III stopień stałości i odpowiednio współczynniki pokrycia 375 oraz 1450 (tab. 1). Stosunkowo często (S = II) i licznie (D = 1450) fitocenozy te zasiedla Agrostis capillaris, z tym że nie występuje we wszystkich płatach. W drzewostanie notowano także obecność Betula pendula i Quercus robur (S = II) oraz sporadycznie Fagus sylvatica. W warstwie podszytu częściej spotykano: Sorbus aucuparia, Sambucus nigra, Salix caprea, Crataegus monogyna, rzadziej: Rosa canina, Corylus avellana, Euonymus europaeus, Pinus sylvestris oraz Fraxinus excelsior. Pokrycie warstwy krzewów

52 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna jest niewielkie i waha się od 2 do 30% (średnio 12%); podobne wartości osiągają gatunki w zbiorowiskach wyodrębionych przez Wojterską (1990) i Janyszka (2003). Według Wojterskiej (1990) skład gatunkowy tych fitocenoz świadczy o średniej zasobności troficznej zajmowanych siedlisk, a zbiorowiska związane są z siedliskami borów mieszanych i dąbrów. Obecność gatunków lasów liściastych w trzech płatach (zdj. 1 3) jest dowodem nieco żyźniejszego podłoża oraz że jest to postać porębowa zbiorowiska (Wojterska 1990). Porębowy charakter fitocenoz podkreśla także liczniejszy w nich udział gatunków z klasy Epilobietea angustifolii, przede wszystkim Calamagrostis epigejos i Salix caprea. W pozostałych płatach runo tworzą głównie gatunki łąkowe, okrajków ciepłolubnych oraz rzadziej nitrofilnych. Zbiorowisko to jest stosunkowo krótkotrwałym, przedleśnym stadium rozwojowym roślinności na siedliskach uboższych (Wojterska 1990). Zdjęcia 4 7 charakteryzują się niewielkim zwarciem drzewostanu (od 60 do 70%) i podszytu (od 2 do 20%), w związku z czym na tle pozostałych fitocenoz wyróżniają się bogactwem florystycznym runa oraz obecnością gatunków okrajków ciepłolubnych: Galium mollugo, Trifolium medium, Agrimonia eupatoria i Hypericum perforatum. Częściej niż w pozostałych płatach występują w nich również gatunki charakterystyczne klasy Molinio-Arrhenatheretea oraz rzędu Arrhenatheretalia: Dactylis glomerata i Arrhenatherum elatius. Średnia liczba gatunków w tych czterech fitocenozach wynosi 30, przeciętnie we wszystkich zdjęciach 23 i waha się od 15 do 38. Heterogeniczność runa lasków osikowych w swoich badaniach podkreślają również Wojterska (1990) i Janyszek (2003). Łącznie, w płatach Agrostio-Populetum tremulae na badanym obszarze, wystąpiło 95 taksonów roślin, w tym 5 gatunków mchów, średnio w jednym zdjęciu 23 taksony (tab. 1). Wojterska (1990) odnotowała obecność 81 gatunków roślin (średnio w jednym zdjęciu 17), a Janyszek (2003) 112 gatunków (średnio w jednym zdjęciu 24). Zbiorowisko Agrostio-Populetum tremulae na badanym obszarze zasiedla gleby wytworzone z piasku, głównie słabogliniastego (ps) i gliniastego lekkiego (pgl). Odczyn tych gleb w większości jest lekko kwaśny (ph w KCl waha się od 4,7 do 5,5). Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 Tabela 2 W obrębie bagiennych lasów z olszą czarną wyróżnia się dwa zespoły: Sphagno squarrosi-alnetum i Ribeso nigri-alnetum (Matuszkiewicz 2002; Matuszkiewicz, Matuszkiewicz 1996). Według Jasnowskiego i in. (1986) najlepszym gatunkiem charakterystycznym typowego olesu na Pomorzu jest Carex elongata, natomiast Ribes nigrum może mieć rangę gatunku wyróżniającego, gdyż

Tabela 2 Table 2 Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 53

54 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 55 Gatunki sporadyczne (Sporadic species): II. Carex pseudocyperus 6 (+); C. vesicaria 1 (1.2); Cicuta virosa 6 (1.1); *Rumex hydrolapathum 1 (+); *Sium latifolium 2 (+); III. Elymus repens 6, 11 (1.2); Galeopsis pubescens 2, 9 (+); Mycelis muralis 6 (+); IV. Cirsium palustre 2 (+); Poa pratensis 11 (1.1); P. trivialis 6 (1.1); Ranunculus acris 2 (+); Stachys palustris 8 (+); Symphytum officinale 1 (+), 2 (1.1); V. **Acer platanoides a 1, 13 (+), b 6, 8 (+); **Aegopodium podagraria 2, 13 (+); Athyrium filix-femina D 10 (+); Chrysosplenium alternifolium 8 (1.1); *Epilobium montanum D 8 (+); **Euonymus europaeus b 5, 8 (+); Festuca gigantea 9 (1.1); 10 (+); **Fraxinus excelsior a 13 (1.1), b 2 (+); *Impatiens noli-tangere 3 (1.1); *Milium effusum 10 (+), 14 (1.1); Quercus robur D b 6 (+), 11 (1.1), c 14 (1.1); **Scrophularia nodosa 12 (+); *Stachys sylvatica 6 (+); Stellaria nemorum 5 (+); VI. Sambucus racemosa b 11, 14 (1.1); VII. Brachythecium oedipodium d 2, 9 (+); B. salebrosum d 13 (+); B. velutinum d 3 (+); Dicranum flagellare d 7 (+); Humulus lupulus 2, 5 (1.1); Orthodicranum montanum d 13 (1.2); Oxalis acetosella 5 (+); Padus serotina b 3 (1.1); Plagiomnium affine d 3, 4 (+); Plagiothecium denticulatum d 1 (+); P. laetum d 5 (1.2); Pohlia nutans d 1, 9 (+); Tetraphis pellucida d 7 (+); ChCl. Lemnetea minoris: Lemna minor 2 (+); ChCl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Comarum palustre 7 (2.2); Stellaria palustris 1 (1); ChCl. Rhamno- Prunetea: Viburnum opulus b 3, 4 (+); ChCl. Vaccinio-Piceetea: Betula pubescens a 7 (1.1), 8 (+).

56 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna rośnie często również w łęgach i niskich grądach. Omawiane zbiorowisko olsowe charakteryzuje się wyraźną kępkowo-mozaikową strukturą runa. Jasnowska (1993) za gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespołu uważa: Carex elongata, Solanum dulcamara, Calamagrostis canescens, Thelypteris palustris, Salix cinerea i S. pentandra. Jasnowski i in. (1986) obok Carex elongata z najwyższą stałością w runie olesu notowali: Solanum dulcamara, Lycopus europaeus, Calamagrostis canescens, Equisetum fluviatile, Iris pseudacorus i Galium palustre. Wyróżnili dwie facje: z Carex acutiformis oraz z Thelypteris palustris. Denisiuk (1963) w runie zespołu na Podlasiu stwierdził znaczny udział gatunków z rzędu Phragmitetalia oraz roślin mokrych łąk z rzędu Molinietalia, a na najwyższych partiach kęp roślin acydofilnych z rzędu Vaccinio-Piceetalia. W warstwie krzewów dominowały: Frangula alnus, Padus avium, Ribes spicatum, Sorbus aucuparia i Salix cinerea. W drzewostanie, obok dominującej Alnus glutinosa, rzadko występowały: Fraxinus excelsior, Quercus robur, Betula pendula, B. pubescens i Populus tremula, a nieduże zwarcie koron autor ten tłumaczył nadmierną wilgotnością i kępiastą strukturą podłoża. Balcerkiewicz (1976) podał z olsów Pojezierza Myśliborskiego średnie zwarcie warstwy drzew 74%, maksymalnie 80%. W zachodniej części Pojezierza Drawskiego w płatach olsów zwarcie drzew wahało się od 60 do 75% (tab. 2). Płaty zespołu Ribeso nigri-alnetum na badanym terenie występują w obrębie zadrzewień o różnej powierzchni, od około 0,25 do 1,5 ha. Są one zlokalizowane w obniżeniach terenowych wypełnionych glebami organicznymi (torfami niskimi) o odczynie lekko kwaśnym (ph w KCl waha się od 5,5 do 6,5). Typową postać zespołu reprezentują zdjęcia od 1 do 4. Pozostałe płaty zbiorowiska, ze względu na niskie stopnie stałości i współczynniki pokrycia gatunków charakterystycznych i wyróżniających zespół, stanowią zubożałą postać tej asocjacji (zdjęcia od 5 do 14). Gatunek charakterystyczny zespołu Carex elongata występuje tylko w II stopniu stałości i osiąga mały współczynnik pokrycia (D = 204). Za zaliczeniem wymienionych płatów roślinności do Ribeso nigri-alnetum przemawia wyraźna dominacja Alnus glutinosa w warstwie drzew oraz udział gatunków z klasy Alnetea glutinosae, którym dość licznie towarzyszą taksony charakterystyczne klas Phragmitetea oraz Molinio-Arrhenatheretea, w szczególności rzędu Molinietalia. W warstwie drzew sporadycznie spotykano: Betula pubescens, Fraxinus excelsior, Padus avium, Pinus sylvestris i Sorbus aucuparia, a II stopień stałości osiągają tylko Betula pendula i Populus tremula, występujące w zbiorowisku z małym pokryciem (odpowiednio D = 168 i 50). W podszycie natomiast odnotowywanych jest więcej taksonów osiągających II lub wyższy stopień stałości. Obok Alnus glutinosa były to: Corylus avellana, Frangula alnus, Padus avium, Rubus idaeus, Salix caprea, S. cinerea, S. pentandra i Sorbus aucuparia. Jasnowska (1993) zaliczyła płaty olsu z licznie występującą w nich leszczyną do podzespołu Carici elongatae-alnetum coryletosum. W runie współwystępują gatunki charak-

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 57 terystyczne z klas: Alnetea glutinosae, Phragmitetea i Molinio-Arrhenatheretea (tab. 2). Z V stopniem stałości notowano tylko Deschampsia caespitosa; IV stopień osiągają: Lycopus europaeus, Scutellaria galericulata, Equisetum fluviatile i Lysimachia vulgaris, a III: Solanum dulcamara, Thelypteris palustris, Peucedanum palustre, Lythrum salicaria i Juncus effusus. Klasę Phragmitetea reprezentuje łącznie 14 taksonów, a Molinio-Arrhenatheretea 17. Z gatunków charakterystycznych innych klas najczęściej spotykano Urtica dioica (V stopień stałości) i Rubus idaeus (IV). Bosiacka i Myśliwy (2007) zaliczyły Urtica dioica do gatunków wyróżniających Ribeso nigri-alnetum, ponieważ najczęściej odnotowywano ją w fitocenozach tego zespołu. Jasnowska (1993) te ostatnie gatunki wymieniła wśród taksonów zbiorowisk łęgowych. Według Anioł-Kwiatkowskiej i Dajdoka (1993) płaty olsu z udziałem Urtica dioica i Impatiens noli-tangere przedstawiają pierwszą fazę degeneracji zbiorowiska, powstałą na skutek pogorszenia się stosunków hydrologicznych. Faza ta odznacza się także zmniejszeniem liczby gatunków charakterystycznych zespołu i związku. Olsy porzeczkowe należą do zbiorowisk bogatych florystycznie. W płatach występuje od 30 do 50, a nawet więcej gatunków. Większe bogactwo florystyczne obserwuje się w olsach we wschodniej Polsce (Matuszkiewicz 2002). Zbiorowiska olsów są najzasobniejsze w biomasę runa, przewyższają pod tym względem inne zbiorowiska nawet 10-krotnie (Kwiatkowska, Dudziec 1974). W 14 płatach Ribeso nigri-alnetum w zachodniej części Pojezierza Drawskiego zanotowano 80 gatunków drzew i roślin zielnych oraz 15 gatunków mszaków. Liczba gatunków w zdjęciach fitosocjologicznych waha się od 15 do 33, średnio wynosi 24 (tab. 2). Zbiorowiska z dominacją Pinus sylvestris Fitocenozy z dominacją sosny pospolitej są częstym elementem rolniczego krajobrazu w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Spotyka się je w zadrzewieniach śródpolnych o powierzchni od kilkudziesięciu arów do kilku hektarów. Zbiorowiska te powstały najczęściej w wyniku upraw monokultur sosnowych na siedliskach borów mieszanych lub grądów. Sosnę sadzono na zrębach zupełnych lub na glebach porolnych. Tylko w czterech zdjęciach fitosocjologicznych (tab. 3, 4) odnotowano ją w drzewostanie Quercus robur. Częściej wśród drzew budujących zbiorowisko spotykano Betula pendula. Spontaniczne odnawianie sosny stwierdzono tylko w jednym płacie roślinnym. Częstym składnikiem podszycia jest Sorbus aucuparia (IV stopień stałości), rzadziej (z II stopniem) wystąpiły m.in.: Fagus sylvatica, Betula pendula, Quercus robur, Populus tremula i Padus avium. Z uwagi na zróżnicowanie florystyczne podszytu i runa leśnego wyróżniono fitocenozy nawiązujące do zespołu Leucobryo-Pinetum oraz zubożałe zbiorowiska z Pinus sylvestris chojniaki sosnowe z udziałem gatunków

58 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna z klas Epilobietea angustifolii i Rhamno-Prunetea oraz z liczniejszym udziałem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Leśne zbiorowisko zastępcze zbliżone do Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 Tabela 3 Suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum występuje w całej zachodniej Polsce po linię środkowej i dolnej Wisły oraz dolnego Bugu. Na północnym wschodzie i wschodzie spotykany jest sporadycznie, przeplatając się lokalnie z płatami panującego tam zespołu Peucedano-Pinetum. Fitocenozy Leucobryo- -Pinetum wykształcają się na ubogich piaskach o niskim poziomie wód gruntowych. Suboceaniczny bór świeży występuje na glebach bielicowych właściwych o różnym stopniu rozwoju profilu, wykształconych ze średnioziarnistych ubogich piasków różnej genezy. Przeciętny poziom wód gruntowych jest dość niski (Matuszkiewicz, Matuszkiewicz 1973). Okresowy niedobór wody powoduje w zbiorowiskach znaczny udział kserotermofitów (Wysocki, Sikorski 2002). Płaty zastępczych zbiorowisk zbliżone do zespołu Leucobryo-Pinetum rzadko występują w zadrzewieniach śródpolnych zachodniej części Pojezierza Drawskiego (tab. 3). Charakteryzują się obecnością następujących gatunków diagnostycznych dla tego zespołu: Deschampsia flexuosa, Leucobryum glaucum, Hypnum cupressiforme oraz Fagus sylvatica. Według Matuszkiewicza (2007), w typowych postaciach zespołu Deschampsia flexuosa jest dobrym gatunkiem rozpoznawczym, występując bardzo obficie; może niekiedy określać fizjonomię runa w fitocenozie. Liczny udział śmiałka pogiętego w badanych płatach pozwala zauważyć ich pewne podobieństwo do odmiany pomorsko-śląskiej Leucobryo-Pinetum. Brak jednak (lub występują tylko pojedynczo) wielu pospolitych na ogół gatunków charakterystycznych związku Dicrano-Pinion i klasy Vaccinio-Piceetea (np. Dicranum polysetum, Hylocomium splendens, Vaccinium vitis-idea), a nawet Calluna vulgaris. Obecne są natomiast liczne rośliny mezo- i eutroficzne, stąd badane płaty nie mogą być utożsamiane z naturalnym zespołem borowym. Zwarcie warstwy drzew w badanym zbiorowisku waha się od 70 do 80% (średnio ok. 73%), a współczynnik pokrycia sosny pospolitej jest stosunkowo duży (D = 4583). W runie dość często, obok śmiałka pogiętego, występują Vaccinium myrtillus (D = 1294) i Agrostis capillaris (D = 1267). W słabo wykształconej warstwie mszystej przeważają mchy wyróżniające zespół (tab. 3). Liczba gatunków w zdjęciach waha się od 22 do 31, przeciętnie wynosi 24 taksony. Matuszkiewicz i Matuszkiewicz (1973) w płacie typowego Leucobryo-Pinetum stwierdzili średnio 20 taksonów.

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 59 Tabela 3 Table 3 Zbiorowisko zbliżone do Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 Communities similar to the Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) 1973

60 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Chojniaki sosnowe Tabela 4 Chojniak sosnowy jest przykładem zbiorowiska zastępczego leśnego, wprowadzonego przez człowieka. W runie, z wyjątkiem Deschampsia flexuosa, sporadycznie notowano gatunki wyróżniające zespół Leucobryo-Pinetum. Płaty z licznym udziałem gatunków z klas Epilobietea angustifolii i Rhamno-Prunetea (zdj. 1 7), o ile zdarzają się w obrębie starych, naturalnego pochodzenia, kompleksach leśnych, są przykładem jednej z form degeneracji fruticetyzacji (Olaczek 1974). Przejawia się ona silnym rozwojem warstwy podszycia, spowodowanym prześwietleniem drzewostanu. W omawianych fitocenozach w podszyciu o średnim zwarciu około 58% dominują gatunki charakterystyczne i wyróżniające związku Sambuco-Salicion: Sambucus nigra (D = 671 w warstwie b), Populus tremula (D = 800 w warstwie b) i Sorbus aucuparia (D = 671 w warstwie b) oraz Rubus idaeus (D = 800), a także gatunki z klasy Rhamno- -Prunetea: Crataegus monogyna (D = 314) i Rubus plicatus (D = 714). Liczba gatunków w omawianym zbiorowisku chojniaków jest duża i waha się od 25 do 42 taksonów, średnio wynosi 34 (tab. 4).

Tabela 4 Table 4 Zbiorowisko z Pinus sylvestris Community with Pinus sylvestris zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 61

62 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 63

64 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna W fitocenozach innego chojniaka, z udziałem gatunków klasy Molinio-Arrhenatheretea (zdj. 8 14), na uwagę zasługuje niezbyt zwarta warstwa drzew (od 45 do 70%, średnio 54%). W lukach drzewostanu nie rozwinęła się jednak bujnie warstwa podszytu i dlatego w prześwietlonych miejscach pojawiły się gatunki łąkowe. Najliczniej spośród nich występują: Arrhenatherum elatius (D = 1100), Holcus lanatus (D = 607) i Festuca rubra (D = 714). Wśród traw często notowano również Deschampsia flexuosa (D = 1071) i Agrostis capillaris (D = 1000). Dominacja w runie traw nad roślinami dwuliściennymi pozwala zauważyć podobieństwo do cespityzacji rozumianej jako forma degeneracji naturalnych lasów (Olaczek 1974). Fitocenozy tego chojniaka wykształcają się na bardziej zwięzłych glebach, głównie piaskach gliniastych mocnych. To różni je od płatów nawiazujących do zespołu Leucobryo-Pinetum, zasiedlających piaski gliniaste lekkie. Odczyn gleby w wyróżnionych zbiorowiskach jest zróżnicowany: od silnie kwaśnego w płatach zbliżonych do Leucobryo-Pinetum (ph w KCl waha się od 3,8 do 4,5), przez kwaśny (ph w KCl od 4,9 do 5,5) w zbiorowisku chojniaka z dominacją gatunków z klas Epilobietea angustifolii i Rhamno-Prunetea, po lekko kwaśny (ph w KCl od 5,6 do 6,3) gleb, na których wykształcają się fitocenozy chojniaka z dominacją gatunków charakterystycznych klasy Molinio-Arrhenatheretea. Najbogatszy florystycznie okazał się chojniak z udziałem gatunków porębowych i zaroślowych, ze średnią liczbą gatunków w zdjęciu 34, a najuboższym zbiorowisko zbliżone do boru świeżego (24 taksony). Zbiorowiska z dominacją Pinus sylvestris wśród zadrzewień śródpolnych wyróżnili Ratyńska i Szwed (1997, 1998). Monokultury sosny na siedliskach żyźniejszych opisali także Faliński (1963) oraz Drozdowska i Macicka (1994). Chojniaki sosnowe na różnych typach siedlisk scharakteryzowała ponadto Jakubowska-Gabara (1985). Zbiorowisko z Quercus robur Tabela 5 Wśród zadrzewień śródpolnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego wyróżniono zbiorowisko z dominacją dębu szypułkowego Quercus robur. Powierzchnie takich wysp leśnych wahają się od około 0,5 do 2,0 ha. Gatunek dominujący w drzewostanie osiąga duży współczynnik pokrycia (D = 5250, tab. 5). W podszycie jego obecność odnotowano tylko w dwóch zadrzewieniach, a tylko w jednym przypadku w warstwie runa. Wynika z tego, że warunki ekologiczne w takich zadrzewieniach nie są sprzyjające do samoodnawiania się dębu, mimo że nieliczne osobniki owocowały. Przypuszczać należy, że młode siewki dębów w zbiorowisku znajdują ograniczone możliwości do kiełkowania i wzrostu wynikające z silnej konkurencji ze strony innych gatunków drzew i roślin

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 65 Tabela 5 Table 5 Zbiorowisko z Quercus robur Community with Quercus robur

66 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna zielnych. Zwarcie drzewostanu wynosi od 60 do 80% (średnio 72%). Stałym elementem tej warstwy jest także Betula pendula (V stopień stałości), rzadziej spotykano Acer platanoides (II stopień stałości). Inne gatunki drzew w tej warstwie zbiorowiska notowano sporadycznie. Dużą rozpiętość w procentowym pokryciu (od 5 do 60%, średnio 21%) powierzchni stwierdzono w warstwie podszytu zbiorowiska. Najczęściej, choć z niewielkim pokryciem, notowano Sorbus aucuparia (V stopień stałości, D = 335), rzadziej występowały: Sambucus nigra, Salix caprea, Crataegus monogyna i Rubus plicatus (III stopień) oraz Corylus avellana, Padus avium i Rosa canina (II stopień). W runie odnotowano obecność 70 gatunków roślin zielnych. Duże zróżnicowanie w składzie florystycznym roślinności zielnej wynika z udziału licznych gatunków nieleśnych, w tym łąkowych, okrajków nitrofilnych i ciepłolubnych. W części zadrzewień widoczna jest przewaga ilościowa gatunków miejsc otwartych nad gatunkami zbiorowisk leśnych. Z roślin zielnych reprezentujących klasę Querco-Fagetea najczęściej występują: Poa nemoralis (IV stopień stałości, D = 760), Dryopteris filix-mas, Viola reichenbachiana (III stopień) oraz Scrophularia nodosa

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 67 i Epilobium montanum (II stopień). W IV stopniu stałości jest również Geum urbanum, a w III: Deschampsia caespitosa, Urtica dioica, Agrostis capillaris i Galium aparine. O synantropizacji takich zadrzewień świadczy obecność gatunków ruderalnych: Elymus repens, Artemisia vulgaris, Sambucus nigra, Stellaria media, Taraxacum officinale i Urtica dioica. Wójcik (1991) podaje, że mniej odporne na inwazję nitrofilnych gatunków synantropijnych są wyspy leśne zlokalizowane w obniżonych obszarach, a przez to narażone na spływy diaspor oraz nawozów mineralnych z otaczających pól uprawnych, co miejscami obserwowano też na terenie badań. Łącznie w zbiorowisku odnotowano obecność 103 taksonów roślin, średnio w zdjęciu fitosocjologicznym wystąpiło 27 gatunków (od 19 do 36). Zbiorowiska z Quercus robur w obrębie zadrzewień śródpolnych zachodniej części Pojezierza Drawskiego zasiedlają gleby wytworzone z różnych piasków słabogliniastych i gliniastych. Odczyn gleb w większości płatów jest silnie kwaśny (ph w KCl waha się od 3,8 do 4,5). Zbiorowisko z Fagus sylvatica Tabela 6 Wśród zadrzewień śródpolnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego występuje zbiorowisko z dominacją Fagus sylvatica gatunku charakterystycznego związku Fagion sylvaticae (tab. 6). Brak gatunków charakterystycznych niższych syntaksonów tego związku uniemożliwia odniesienie fitocenoz do określonego zespołu. W omawianych zadrzewieniach notowano także gatunki charakterystyczne związku Carpinion betuli (Stellaria holostea, Carpinus betulus, Cerasus avium i Tilia cordata) oraz Alno-Ulmion (Padus avium i Stachys sylvatica). Występują one jednak z niższą stałością i z małym pokryciem. W warstwie drzew panującym gatunkiem jest Fagus sylvatica (S = V, D = 5730), w większości płatów towarzyszą mu Quercus robur (S = IV, D = 570 w warstwie a) i Betula pendula (S = IV, D = 355), rzadziej występują: Carpinus betulus, Populus tremula i Padus avium. Zwarcie warstwy drzew jest duże, waha się od 70 do 90% (średnio 75%), ale umożliwiło ono rozwój podszytu i runa. W warstwie podszytu najczęściej notowano podrost Corylus avellana (S = IV) oraz Fagus sylvatica i Sorbus aucuparia (S = III). Zwarcie tej warstwy jest zmienne w szerokim zakresie; w poszczególnych płatach wynosi od 5 do 45%. W runie najczęściej notowano gatunki charakterystyczne rzędu Fagetalia sylvaticae: Viola reichenbachiana (S = IV, D = 355), Milium effusum, Galeobdolon luteum, Dryopteris filix-mas i klasy Querco-Fagetea, z których Poa nemoralis osiągnęła najwyższe pokrycie i stałość (S = V, D = 1160). Pokrycie roślin w warstwie runa jest bardzo różne od 30 do 85% (średnio ok. 50%).

68 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna Tabela 6 Table 6 Zbiorowisko z Fagus sylvatica Community with Fagus sylvatica

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 69

70 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 71 Z klasy Rhamno-Prunetea II stopień stałości osiąga tylko Crataegus monogyna. Łącznie w zbiorowisku występują 83 gatunki roślin, w tym 6 gatunków mchów; średnio w zdjęciu odnotowano 25 taksonów (od 17 do 29). Wśród licznej grupy gatunków sporadycznych spotykano taksony z klas: Epilobietea angustifolii, Artemisietea vulgaris, Molinio-Arrhenatheretea, Alnetea glutinosae i Vaccinio- Piceetea. Zbiorowisko z Fagus sylvatica występuje na glebach bardziej zwięzłych, głównie wytworzonych z piasku gliniastego mocnego (pgm), którego odczyn jest lekko kwaśny, a w kilku przypadkach obojętny. PODSUMOWANIE WYNIKÓW Środowiska w zachodniej części Pojezierza Drawskiego są heterogeniczne, w związku z tym wpływają na występowanie różnych fitocenoz w obrębie zadrzewień śródpolnych. W tych zróżnicowanych zbiorowiskach stwierdzono 333 gatunki roślin naczyniowych oraz 54 taksony mszaków. W zadrzewieniach śródpolnych zlokalizowanych w obniżeniach, ze stagnującą okresowo lub stale wodą, na glebach organicznych (torfach niskich) występuje zespół Ribeso nigri-alnetum, zróżnicowany wewnętrznie na postać typową i zubożałą. Częstym elementem rolniczego krajobrazu jest zbiorowisko z Pinus sylvestris. Część fitocenoz tych zadrzewień nawiązuje do zespołu Leucobryo- -Pinetum. Znacznie większą liczbę płatów stanowią zubożałe zbiorowiska (chojniaki) z dominacją gatunków charakterystycznych z klas Epilobietea angustifolii i Rhamno-Prunetea oraz Molinio-Arrhenatheretea. Zasiedlają one gleby wytworzone z piasków gliniastych lekkiego i mocnego o odczynie silnie kwaśnym i kwaśnym. Nieco rzadziej w obrębie wysp leśnych spotykano zbiorowisko z Quercus robur. Zasiedla ono gleby wytworzone z piasków gliniastych o odczynie silnie kwaśnym, a fitocenozy tych zadrzewień są bogate florystycznie (103 taksony). Fitocenozy Agrostio-Populetum tremulae wykształcają się głównie na glebach wytworzonych z piasku słabogliniastego i gliniastego lekkiego, w większości o odczynie lekko kwaśnym. Fitocenozy te są wewnętrznie zróżnicowane; w części płatów dominujący udział mają gatunki z klas Querco-Fagetea i Epilobietea angustifolii, a w części z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei. Znacznie rzadziej występują zadrzewienia z Fagus sylvatica. Zasiedlają żyzne gleby wytworzone z gliny lekkiej i piasku gliniastego mocnego o odczynie lekko kwaśnym i obojętnym. W zbiorowisku dominują gatunki charakterystyczne związku Carpinion betuli oraz z rzędu Fagetalia sylvaticae i klasy Querco- -Fagetea.

72 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna LITERATURA Anioł-Kwiatkowska J., Dajdok Z. (1993): Roślinność wschodniego krańca Równiny Oleśnickiej. I. Naturalne, półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska roślinne. Acta Univ. Wratisl., Pr. Bot., 55: 5 96. Atlas Hydrologiczny Polski (1986): Wyd. Geol., Warszawa, t. 1 i 2. Bacieczko W., Jurzyk S., Klera M., Zieliński J. (2005): Różnorodność florystyczna wysp leśnych w krajobrazie rolniczym powiatu pyrzyckiego (w województwie zachodniopomorskim). Fol. Univ. Agric. Stetin., 244(99): 7 22. Balcerkiewicz S. (1976): Roślinność obszaru źródliskowego Tetyńskiej Strugi na Pojezierzu Myśliborskim. Zbiorowiska leśne i zaroślowe. PTPN, Pr. Kom. Biol., 45. Ss. 85. Poznań. Bałazy S., Ryszkowski L. (1992): Strukturalne i funkcjonalne charakterystyki krajobrazu rolniczego. [W:] Ryszkowski L., Bałazy S. (red.). Wybrane problemy ekologii krajobrazu: 105 120. Zakł. Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. Bałazy S., Ziomek K., Weyssenhoff H., Wójcik A. (1998): Zasady kształtowania zadrzewień śródpolnych. [W:] Ryszkowski L., Bałazy S. (red.). Kształtowanie środowiska rolniczego na przykładzie Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego: 49 65. Zakł. Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. Biuletyny agrometeorologiczne (1989 1998): IMGW. Warszawa. Bosiacka B., Myśliwy M. (2007): Flora i roślinność rezerwatu przyrody Czapli Ostrów na Jeziorze Ostrowieckim (Równina Gorzowska). Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 56: 111 139. Brzeg A., Wojterska M. (2001): Zespoły roślinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagrożenie. [W:] Wojterska M. (red.). Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zj. PTB: 39 110. Poznań. Budzyński W. (2002): Zadrzewienia, ich rola dla środowiska przyrodniczego i metody wprowadzania. Wyd. Świat, 166: 3 15. Warszawa. Bura W., Lis W. (1978): Śródpolne zarośla okolic Poznania i ich okrajki. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 30: 89 110. Curzydło J. (1998): Wpływ zadrzewień przydrożnych na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń motoryzacyjnych. Ekoinżynieria, 6(31): 24 27. Dąbrowska-Prot E. (1987): Rola zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym. Wiad. Ekol., 33(1): 47 59. Denisiuk Z. (1963): Roślinność lasów liściastych w okolicach Leśnej Podlaskiej. PTPN, Pr. Kom. Biol., 27(2). Ss. 124. Poznań. Drozdowska B., Macicka T. (1994): Lasy zachodniej części Pradoliny Wrocławskiej. Acta Univ. Wratisl., Pr. Bot., 60: 53 93. Dzwonko Z. (2007): Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Wyd. Sorus. Inst. Bot. UJ. Ss. 304. Kraków. Faliński J.B. (1963): Zbiorowiska dywanowe zachodniej części Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Acta Soc. Bot. Pol., 32: 81 99. Galon R. (1972): Geomorfologia Polski Niż Polski, t. 2. Ss. 372. PWN. Warszawa. Gamrat R., Burczyk P. (2007): Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych na Równinie Wełtyńskiej. Woda Środowisko Obszary Wiejskie, 7(1)[19]: 45 59. Hołdyński C., Fenyk M.A. (1998): Rola fitocenotyczna zadrzewień przeciwerozyjnych w obiekcie Wola na Pojezierzu Mrągowskim. Bibl. Fragm. Agron. Olsztyn, 5(98): 339 349. Jakubowska-Gabara J. (1985): Zespoły leśne Wysoczyzny Rawskiej i ich antropogeniczne zniekształcenia. Monogr. Bot., 65. Ss. 148. Warszawa. Janyszek S. (2003): Fitocenozy Agrostio-Populetum tremulae Pass. in Pass. et Hofmann 1968 w Puszczy Bukowej koło Szczecina. Rocz. AR Pozn., 154, Bot., 6: 51 57. Jasnowska J. (1993): Łęgi w dolinie dolnej Odry w świetle badań geobotanicznych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 412: 51 61.

zbiorowiska LEŚNE W OBRĘBIE ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ 73 Jasnowski M., Jasnowska J., Friedrich S. (1986): Leśne zbiorowiska roślinne w projektowanym Drawieńskim Parku Narodowym. [W:] Agapow L., Jasnowski M. (red.). Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego: 95 113. Gorzowskie Tow. Nauk. Gorzów Wlkp. Karg J., Karlik B. (1993): Zadrzewienia na obszarach wiejskich. Ss. 43. Zakł. Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. Kondracki J. (2000): Geografia regionalna Polski. Ss. 440. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. Kozłowski S. (1992): Ochrona krajobrazu przyrodniczego w koncepcji wielkoprzestrzennego systemu obszarów chronionych. [W:] Ryszkowski L., Bałazy S. (red.). Wybrane problemy ekologii krajobrazu: 191 209. Zakł. Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. Kwiatkowska A.J., Dudziec J. (1974). Zmienność przestrzenna stanu biomasy części nadziemnej runa w rezerwacie Grabowy w Puszczy Kampinowskiej. Phytocoenosis, 3(1/2): 43 68. Matuszkiewicz J.M. (2002): Zespoły leśne Polski. Ss. 358. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. Matuszkiewicz W. (2007): Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Ser. Vademecum Geobot., 3. Ss. 537. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J.M. (1973): Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 2. Bory sosnowe. Phytocoenosis, 2(4): 273 356 + tab. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J.M. (1996): Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (synteza). Phytocoenosis, 8 (N.S.), Sem. Geobot., 3. Ss. 79. Warszawa Białowieża. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. (2002): Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Ss. 442. W. Szafer Inst. of Bot., Polish Acad. of Sci. Kraków. Okruszko H. (1992): Rozwój rolnictwa a uwarunkowania ekologiczne. Post. Nauk Roln., 5 6: 9 16. Olaczek R. (1974): Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badania. Phytocoenosis, 3(3/4): 179 190. Passarge H., Hofmann G. (1968): Pflanzengesellschaften des nordstdeutschen Flachlandes II. Pflanzensoziologie, 16. Ss. 298. G. Fischer Verl. Jena. Pawlak J. (1999): Ochrona środowiska rolniczego i krajobrazu. Aura, 7-8: 10 11. Pawłowski B. (1972): Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. [W:] Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski, 1: 237 268. PWN. Warszawa. Prawdzic K. (1962): Zarys klimatu rolniczego woj. koszalińskiego, 12(1). Ss. 52. PWN. Szczecin. Ratyńska H. (2001): Roślinność Poznańskiego Przełomu Warty i jej antropogeniczne przemiany. Ss. 466. Wyd. Akad. Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz. Ratyńska H., Szwed W. (1997): Anthropogenic changes of forest communities in the Agricultural Landscape Park near Turew in mid-western Poland. Fragm. Flor. Geobot., 42(1): 131 146. Ratyńska H., Szwed W. (1998): Charakterystyka szaty roślinnej. [W:] Banaszak J. (red.). Ekologia wysp leśnych: 43 80. WSP. Bydgoszcz. Ryszkowski L. (1992): Ekologia krajobrazu. [W:] Ryszkowski L., Bałazy S. (red.). Wybrane problemy ekologii krajobrazu: 15 39. Zakł. Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. Turski R. (1986): Gleboznawstwo. PWN, Oddz. w Łodzi. Ss. 277. Warszawa. Witek T. (1971): Rolnicza przydatność gleb Polski w liczbach. Ser. A(18). IUNG. Puławy. Witek T. (1973): Mapy glebowo-rolnicze oraz kierunki ich wykorzystania. Ser. P(18). IUNG. Puławy. Wojterska M. (1990): Mezofilne zbiorowiska zaroślowe Wielkopolski. PTPN, Pr. Kom. Biol., 72. Ss. 125. Warszawa Poznań. Wójcik Z. (1991): The vegetation of forest islands in the agricultural landscape of the Jorka river basin in the Masurian Lakeland (north-eastern part of Poland). Ekol. Pol., 3(4): 437 479. Wysocki C., Sikorski P. (2002): Fitosocjologia stosowana. Ss. 449. Wyd. SGGW. Warszawa.

74 elżbieta Młynkowiak, Ignacy Kutyna FOREST COMMUNITIES WITHIN MID-FIELD WOODLOTS IN THE WESTERN PART OF THE DRAWSKIE LAKELAND S u m m a r y Mid-field woodlots growing in terrain depression support typical and impoverished forms of Ribeso nigri-alnetum. Communities comprising Pinus sylvestris are a frequent component of agricultural landscape. Some of those phytocoenoses are replacement communities similar to Leucobryo-Pinetum. A much higher number of such floral patches was found to represent communities with Pinus sylvestris. Some of them are characterized by the abundance of species belonging to the classes Epilobietea angustifolii and Rhamno-Prunetea, while others represent the class Molinio-Arrhenatheretea. Less frequently, mid-field woodlots support phytocoenoses dominated by Quercus robur. They are characterized by considerable floristic diversity (103 taxa). Mid-field woodlots often contain also the Agrostio-Populetum tremulae phytocoenoses. The most fertile areas feature the relatively rare community with Fagus sylvatica, containing abundantly occurring species typical for the order Fagetalia sylvaticae and the class Querco-Fagetea. The patchiness of soil types and the diversified relief of the western part of the Drawskie Lakeland play a significant role in shaping the mid-field woodlots and their diverse plant communities.