KODEKS MAKAREWICZA OGÓLNE ZASADY KODEKSU KARNEGO : Projekt wstępny Makarewicza za 1920 r. wszedł w zasadzie bez zmian do ostatecznej wersji kodeksu karnego z 1932 r. w dwóch pierwszych rozdziałach : zakres mocy obowiązującej ustawy i zasady odpowiedzialności. Ten nowoczesny kodeks karny wyraża zasady prawodawstwa karnego : należy do nich m.in. podstawowa zasada -> nie ma przestępstwa, nie ma kary jeśli nie zostało to wcześniej ujęte w żadnych przepisach. Dla Makarewicza nowoczesny kodeks karny powinien charakteryzować się jak najdalej posuniętym subiektywizmem i indywidualizmem w odpowiedzialności, dostosowaniem środków karnych do zasady humanitaryzmu, a także zabezpieczeniem społeczeństwa przed przestępcami za pomocą tzw. środków zabezpieczających. Kodeks ten przyjmując zasadę indywidualizmu zrywa ze wszystkimi postaciami winy zarówno kolektywnej jak i akcesoryjnej ( zwłaszcza w regulacjach dot. odpowiedzialności podżegacza i pomocnika ). Zasada subiektywizmu w tym kodeksie przejawia się w przepisach odnoszących się do poczytalności sprawcy i usiłowania. Art. 1 brzmi : odpowiedzialności karnej ulega ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia taki zapis stanowi wyraz gwarancji obywatelskich. Ma to swoje potwierdzenie również w dwóch konstytucjach: Marcowej (art. 98 ściganie obywatela i wymierzanie kary jest dopuszczalne tylko na zasadzie obowiązującej ustawy ) i Kwietniowej (podstawą odpowiedzialności karnej jest czyn ludzki zewnętrzny). Z przepisów tych wynika,że nie podlegają odpowiedzialności same procesy psychiczne człowieka, dopóki nie zostaną one uzewnętrznione w jego zachowaniu. Doktryna oparta na nauce E. Belling a mówi, że na pojęcie czynu składają się takie pojęcia jak: wina sprawcy, działanie sprawcy i skutek. Natomiast tak rozumiane pojęcie czynu składa się na definicję przestępstwa. Aby móc mówić o przestępstwie musi być ono: zgodne z ustawową istotą czynu, bezprawne (czyli sprzeczne z porządkiem prawnym), zawinione i musi zachodzić związek przyczynowy między czynem a skutkiem. Kodeks karny Makarewicza wprowadza dwuczęściowy podział przestępstw na zbrodnie i występki. Podział ten uwzględnia wysokość i rodzaj zagrożenia karą. Zagrożenie karą może być: - bezwzględnie oznaczone, np. kara śmierci - względnie oznaczone. Co do zasady prawo nie działa wstecz stosuje się ustawę obowiązującą w momencie rozpatrywania sprawy, ale jako wyjątek można zastosować ustawę dawniejszą, jednak pod warunkiem, że jest ona względniejsza dla sprawcy a tym samym zabezpiecza jego interesy. Wykluczone jest natomiast stosowanie surowszej sankcji za czyn popełniony, gdy znajduje zastosowanie ustawa łagodniejsza. Aby stwierdzić która ustawa jest dla sprawcy względniejsza, należy wziąć pod uwagę całość okoliczności mających wpływa na odpowiedzialność karną. Nie można ponieść odpowiedzialności za zachowanie, które w momencie działania nie było karane. Art.2 - jeżeli w czasie wyrokowania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, wówczas stosuje się ustawę nową; jednakże należy stosować ustawę dawną, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy - kara już wymierzona, lecz jeszcze nie wykonana, nie ulega wykonaniu, jeżeli według nowej ustawy czyn, objęty wyrokiem, nie jest przestępstwem. Wyrok z dnia 18.12.1932 r., Syg. II 2K 987/32 Teza : - ustawa: określenie całego stanu prawnego - względniejsza jest ustawa która kształtuje najkorzystniejszy stan prawny dla przestępcy
- niedopuszczalne jest jednoczesne stosowanie dwóch ustaw w formie kombinowania przepisów - sąd obowiązany jest stosować tylko przepisy tej ustawy którą uznał za względniejszą Uzasadnienie: Sąd powinien najpierw zważyć na wszystkie faktyczne okoliczności konkretnego czynu, zweryfikować je pod kątem ustanowionej za nie sankcji, porównać rodzaj i rozmiar kary, wpływ obciążających i łagodzących okoliczności, wziąć pod uwagę postanowienia o recydywie, współsprawstwie, usiłowaniu, karach dodatkowych, warunkach usunięcia karalności itp. Na tej podstawie sędzia ma wybrać tą ustawę, która jest względniejsza, czyli taką przy której stan prawny a tym samym położenie prawne sprawcy będzie korzystniejsze. Niedopuszczalne jest stosowanie jednocześnie dwóch ustaw. STRONA PODMIOTOWA Kara jest wynikiem czynu zabronionego oraz winy (poczytalność głównym warunkiem). Wina oparta została na teorii woluntarystycznej, czyli teorii woli. Aby mógł zapaść wyrok o winie sąd musi wziąć pod uwagę postać winy. Podział postaci winy jest następujący Umyślność z zamiaru bezpośredniego sprawca skutku przestępnego pragnął i dążył do jego zaistnienia, z zamiaru ewentualnego sprawca dążył do innego skutku, ale przewidywał możliwość wywołania swoim zachowaniem skutku przestępnego i godził się na to. Nieumyślność lekkomyślność sprawca przewiduje, że swoim zachowaniem może wywołać skutek zakazany przez prawo, ale bezpodstawnie przypuszcza, że uda mu się go uniknąć, niedbalstwo sprawca w ogóle nie przewiduje możliwość wywołania swoim zachowaniem skutku przestępnego, chociaż mógł i powinien był go przewidzieć.! Podobieństwo konstrukcji przestępstwa umyślnego i nieumyślnego do Kodeksu rosyjskiego. Zasady odpowiedzialności karnej; - zasada subiektywizmu, - zasada winy indywidualnej. Nie zawsze można przypisać sprawcy winę, dzieje się to w sytuacji braku poczytalność. Metody badania niepoczytalności ; - psychologiczna, - psychiatryczna, - mieszana: psychologiczno-psychiatryczna (zastosowana w Kodeksie). Niepoczytalność ; anormalność stanu psychicznego, niedojrzałość wieku. Wyjątek! Gdy sprawca sam wprawił się w stan zakłócenia czynności psychicznej (np. wprowadził się w stan upojenia alkoholowego tylko po to, aby popełnić przestępstwo). Poczytalność świadomość znaczenia swojego czynu i skutku jakie może wywołać. Ograniczona poczytalność możliwość rozpoznania znaczenia swojego czynu i pokierowania swoim zachowaniem była tylko ograniczona w znacznym stopniu (zawarta w Kodeksie). Dla stwierdzenia braku poczytalności wymagana jest opinia biegłych psychiatrów i psychologów, natomiast stwierdzenie ograniczonej poczytalności pozostawia się uznaniu sędziowskiemu.
KONCEPCJE WINY W KODEKSIE MAKAREWICZA Wina: (a) umyślna (b) nieumyślna ad.(a) czyn przestępny mógł być popełniony z 1. zamiarem bezpośrednim, 2. zamiarem ewentualnym (dolus eventualis), gdy sprawca dążył do innego skutku, ale przeiwdywał możliwość wywołania swoim zachowaniem skutku przestępczego i godził się z tym ad (b) nieumyślność 1. lekkomyślność (sprawca przewidywał skutek, ale bezpodstawnie uważał, że uda mu się go uniknąć), 2. niedbalstwo (sprawca nie przewiduje przestępczego skutku działania, choć może i powinien go przewidzieć) Zbrodnie mogły być popełnione TYLKO umyślnie. Występki umyślnie bądź nieumyślnie. Przypisanie sprawcy winy odbywało się w przypadku pełnej poczytalności, czyli rozpoznania przez sprawcę znaczenia czynu oraz całkowita możliwość kierowania swoim postępowaniem i rozpoznanie skutków, jakie czyn może wywołać. Wola = świadomość cech czynu i jego bezprawności. Zasady odpowiedzialności: (1) zasada subiektywizmu (2) zasada winy indywidualnej. Zaostrzenie kary ma zastosowanie tylko w stosunku do osób, których one dotyczą. Wyłączenie winy Badanie, czy sprawca mógł rozpoznać znaczenie czynu i kierować swoim postępowaniem. Niepoczytalność pełna bądź ograniczona przez (1) czynniki psychiczne (orzeczenie biegłego z zakresu psychiartii), (2) młodociany wiek. PODMIOTOWOŚĆ SPRAWCY PRZESTĘPSTWA: KWESTIA WINY (UMYŚLNOŚĆ I NIEUMYŚLNOŚĆ) Dla poniesienie przez sprawcę kary za popełniony czyn doszukiwano się związku pomiędzy skutkiem, a nastrojem psychicznym. Teoria woluntarystyczna- teoria woli, gdy sprawca chce je popełnić. Kodeks karny z 1932 r. wyróżniał: -culpa (lekkomyślność, niedbalstwo) kiedy sprawca nie przewidział skutków działania -dolus (umyślność), która składa się z: *zamiaru bezpośredniego (sprawca dąży do zaistnienia skutku przestępstwa) *zamiaru ewentualnego (sprawca dąży do innego skutku ale z zamiarem wywołania skutku przestępczego) Nie można przypisać sprawcy winy w przypadku: - braku poczytalności - anormalności stanu psychicznego - niedojrzałości wieku Trzy metody określenia niepoczytalności: - psychologiczna - psychiatryczna - mieszana (kodeks Makarewicza)
Przypisanie czynu karalnego w przypadku gdy sprawca jest w pełni poczytalny. FORMY STADIALNE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA: PRZYGOTOWANIE Przygotowanie jest jedną ze stadialnych postaci przestępstwa. Jest pierwszym etapem uzewnętrzniającym zamiar dokonania przestępstwa polegającym na przygotowaniu środków do dokonania przestępstwa. Zgodnie z kodeksem karnym z 1997 roku przygotowanie jest definiowane przez art. 16 1. Kodeks karny z 1932 nie zawierał definicji przygotowania, ale znajdowały się one w doktrynie prawa karnego okresu międzywojennego. KK wprowadzał jednak odpowiedzialność za czynności przygotowawcze przy przestępstwach szczególnie niebezpiecznych. Teza wyroku z 5 maja 1938 r. Czynność przygotowawcza, zgodnie z art. 188 KK jest samoistnym przestępstwem dopóki nie popełniono przestępstwa, do którego ta czynność była przygotowaniem. Omawiany wyrok dotyczy przypadku fałszerstwa obrazu oraz podrobienia dokumentów wykazujących jego autentyczność. Sąd okręgowy skazał oskarżonego zarówno za podrobienie powyższych dokumentów (191, 187 KK) jak i przygotowanie do ich podrobienia. Oskarżony złożył kasację do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy nie przychylił się do orzeczeń niższych instancji uznając oskarżenie z art. 188 KK za błędną kwalifikację czynu. Argumentował to zasadą "lex consumens derogat legi consumptae", według której czynność poprzedzająca na drodze przestępstwa doznaje pochłonięcia przez czynność następną, pozostającą do niej w stosunku czynności stopnia wyższego. W tym wypadku nabycie pieczęci w celu podrobienia dokumentów zostało pochłonięte przez przestępstwo podrobienia dokumentów. FORMY STADIALNE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA: USIŁOWANIE 1. Kodeks Karny z 1932r. rozszerzył odpowiedzialność poza granice dokonania przestępstwa Przestępca musi mieć zamiar przestępstwa i kierować się ku urzeczywistnieniu takiego zamiaru. Warunkiem odpowiedzialności za usiłowanie jest brak dokonania określonego przestępstwa Według kodeksu karnego działanie nie musi być początkiem wykonania danego przestępstwa. 2. Kodeks karny dzieli usiłowanie przestępstw na: Zupełne (uczynił wszystko aby popełnić dany czyn) i niezupełne (nie uczynił wszystkiego aby zrealizować dany czyn) Zatamowane (przestępstwo nie doszło do skutku niezależnie od woli sprawcy) i niezatamowane (dobrowolne odstąpienie sprawcy). W tym przypadku odpowiedzialność tylko za czyny zatamowane. 3. Podział według obiektywnej możliwości przestępstwa: Udolne (istniała taka możliwość) i nieudolne (istniała tylko w świadomości sprawcy, może odpowiadać tylko za ew. Szkodliwość dla społeczeństwa). Wyrok z 7 czerwca 1934r. Syg.: III K. 565/34 TEZA Zawarty w 1 art. 23 k.k. Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia przestępstwa przedsiębierze działanie, skierowane bezpośrednio ku urzeczywistnieniu tego zamiaru, lecz zamierzonego przestępstwa nie dokonywa wyraz bezpośrednio, wiążąc się z wyrazem działanie, nie wskazuje na konieczność bezpośredniości zamiaru i nie wyłącza przyjęcia możliwości usiłowania także w przypadku dolus eventualis. UZASADNIENIE Uznanie oskarżonych winnymi usiłowania zadania pokrzywdzonym ciężkich uszkodzeń ciała, pomimo nieustalenia, czy oskarżeni wiedzieli lub przewidywali, że w chwili rzucania kamieniami i strzelania z rewolweru w stronę domu, pokrzywdzeni są na ganku. Sąd apelacyjny ustalił, że oskarżeni
przewidywali taki skutek. Rzucanie kamieniami i oddanie strzału z nieznacznej odległości świadczą dostatecznie o tym, iż sprawcy chcieli przestępstwo popełnić. Oceniając całość tych ustaleń, należy stwierdzić, iż oskarżeni chcieli pokrzywdzonych ciężko uszkodzić lub co najmniej przewidywali taki skutek swoich działań. Takie alternatywne określenie umyślności czynu oskarżonych nie zawiera w sobie żadnej sprzeczności i nie jest dotknięte żadnym błędem prawnym. Nie można też przyznać zarzutowi kasacji, jakoby usiłowanie było możliwe tylko w razie istnienia zamiaru bezpośredniego. Skoro zaś ten skutek przestępny tylko dzięki przypadkowi, niezależnie od ich woli, nie nastąpił, narzuca się, jako logiczna konsekwencja, iż oskarżeni winni odpowiadać za usiłowanie zrządzenia pokrzywdzonym uszkodzenia ciała za pomocą strzelania z rewolweru i rzucania kamieniami. OBRONA KONIECZNA Art. 21 1 Nie popełnia przestępstwa, kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. 2 W razie przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet od kary uwolnić. Instytucję obrony koniecznej (odparcie bezprawnego ataku, wyłączające bezprawność) rozumiano jako obronę ładu społecznego oraz prawa przed bezprawiem lub idei prawa i jej umocnienie. Jej przedmiotem mogło być dobro własne (osobiste lub majątkowe) jak też innej bliskiej lub obcej osoby. WAŻNE! Ustawa nie wymagała proporcjonalności między dobrem naruszonym a zagrożonym. Obronę konieczną można było zastosować w celu odparcia bezprawnego, bezpośredniego i nieurojonego zamachu: BEZPRAWNOŚĆ -> nie obejmowała działań przeciwko urzędowym czynnością władz państwowych oraz przeciwko obronie koniecznej innych osób; BEZPOŚREDNIOŚĆ -> zagrożenie zamachem lub jego trwanie musiało występować w chwili podjęcia obrony; NIEUROJONY ZAMACH -> oznaczało podjęcie obrony nie opierając się jedynie na podstawie subiektywnego wrażenia. Przekroczenie granic obrony koniecznej: 1. eksces intensywny - użycie nadmiernego środka obrony 2. eksces ekstensywny - przekroczenie czasu trwania zamachu Skutkiem przekroczenia granic obrony koniecznej był brak wyłączenia bezprawności. W tym wypadku jedynie sąd mógł złagodzić lub darować karę. WAŻNE! Działania o charakterze zemsty nie stanowią ani obrony koniecznej ani przekroczenia granic. Uzasadnienie z wyroku SN z 1934 roku:
Każde działanie konieczne dla odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub inne osoby jest działaniem prawnym bez względu na to czy zmierza wprost do osiągnięcia skutku, który w braku warunków obrony koniecznej byłby skutkiem podlegającym karze. STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI Wg ustawy z 1932 r. polegał na bezkarności poświęcenia jednego dobra prawnego dla ratowania drugiego z niebezpieczeństwa, przy czym ani katalog dóbr podlegających ochronie ani rodzaj i charakter dobra poświęcanego nie był ograniczony. Wg kodeksu Makarewicza, stan wyższej konieczności to okoliczność wyłączająca jedynie karność czynu a nie jego bezprawność (czyn popełniony w stanie wyższej konieczności był przestępstwem). Działanie w stanie wyższej konieczności było dopuszczane, gdy dobro poświęcane było mniejszej wartości niż dobro ocalone (w przeciwnym wypadku działanie było bezprawne i karalne). Zjawisko to miało charakter subsydiarny mogło zachodzić, gdy dobro zagrożone można było ocalić poświęcając cudze dobro. Niebezpieczeństwo zagrażające dobru miało być rzeczywiste i bezpośrednie, źródło niebezpieczeństwa pozostawało bez znaczenia. Stan wyższej konieczności był wyłączony dla osób, które z ustawy lub umowy były narażone na niebezpieczeństwo (np. policjanci). Art. 22 4 Kodeksu Makarewicza, za przekroczenie granic stanu wyższej konieczności, dopuszczał nadzwyczajne złagodzenie kary, ale nie uwalniał sprawcy od odpowiedzialności karnej. W analizowanym orzeczeniu sąd apelacyjny uznał, że oskarżony (który zużył mienie zajęte w swoim gospodarstwie przez komornika) działał w stanie wyższej konieczności. Pokrzywdzony (w tym wypadku komornik) zarzucił w kasacji, że czyn oskarżonego był przestępstwem. Sąd Najwyższy stwierdził, że zarzut kasacji jest słuszny, a oskarżony nie działał w stanie wyższej konieczności. Interes dłużnika jest chroniony tylko w granicach ustalonych w ustawie cywilnej i za pomocą środków w niej przewidzianych. Nie jest stanem wyższej konieczności przypadek, gdy zagrożenie danego dobra jest oparte na prawie. W celu obrony dóbr przed działalnością egzekucyjną można jedynie używać środków legalnych. PODŻEGANIE I POMOCNICTWO Podżegania dopuszcza się ten, kto inną osobę nakłania do popełnienia przestępstwa. Zgodnie z wyrokiem z 5.05.1933r. sygn.: 209/33 w rozumieniu art.26 k.k. podżeganiem jest działanie zmierzające do wywołania w innej osobie woli spełnienia czynu przestępnego, do którego sprawca podżega, np. przez zastosowanie prośby, groźby, obietnicy. Podżeganie jest karane nawet wówczas, gdy nie odniosło zamierzonego skutku. Podżeganie i pomocnictwo jako forma zjawiskowa popełnienia przestępstwa zalicza się do form niesprawnych. Kodeks z 1932 r. wprowadził zmiany w przepisach dotyczących podżegania i pomocnictwa. Mianowicie odchodzi on od zasady akcesoryjności (tj. od odpowiedzialności karnej podżegacza i pomocnika uzależnionej od sprawcy głównego, np. gdy sprawca główny z powodu niepoczytalności nie odpowiadał za swój czyn, nie odpowiadali też podżegacz, pomocnik lub gdy sprawca główny odpowiada za swoje czyny odpowiada też podżegacz i pomocnik) zastępując ją zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Zgodnie z tą zasadą podżegacz i pomocnik byli sprawcami swojego własnego przestępstwa i ponosili odpowiedzialność niezależnie od odpowiedzialności sprawcy głównego (w granicach swego zamiaru art. 28) Zgodnie z art. 28 [ Podżegacz i pomocnik ponoszą odpowiedzialność w granicach swego zamiaru, niezależnie od odpowiedzialności osoby, która zamierzonego czynu dokonała lub zamierzała dokonać podżegacz i pomocnik w myśl tej konstrukcji nazwanej polską koncepcją podżegania i pomocnictwa nie ponosili także odpowiedzialności za ekces sprawcy głównego... ] podżegacz i pomocnik nie ponosili odpowiedzialności za ekcesy sprawcy głównego. Przykładem może być sytuacja, gdy namówiony do kradzieży opryszek nie tylko okradł swą ofiarę ale też ją zamordował podżegacz odpowie tylko za udział w kradzieży. Niezależnie od tego czy sprawca główny przestępstwa nie dokonał, podżegacz i pomocnik ponosili odpowiedzialność karną, ponieważ zgodnie z polską koncepcją podżeganie i
pomocnictwo stanowiły swoiste podstawy popełnienia przestępstwa. Juliusz Makarewicz uważał, iż podżeganie i pomocnictwo ograniczają się w swym zastosowaniu jedynie do przestępstw powszechnych, zaś w odniesieniu do przestępstw indywidualnych funkcjonuje w polskim prawie karnym zasada bezkarności podżegania i pomocnictwa do przestępstw indywidualnych. Podżeganie jest obok pomocnictwa jedną z form zjawiskowych popełnienia przestępstwa, zalicza się ono do form niesprawczych. Bardzo ważnym elementem dla zaistnienia przestępstwa jest nakłanianie. Nakłanianie to świadome działanie sprawcy z wolą wywołania zamiaru przestępczego u osoby podżeganej. Makarewicz twierdzi, że nie jest podżegaczem ten, kto mimowolnie powoduje powstanie u innej osoby zamiaru popełnienia przestępnego nie działa z zamiarem podżegania. Podżeganie zawsze musi być skierowane do konkretnej osoby. Według Makarewicza podżegać można zarówno do działania jak i zaniechania, możliwe jest także podżeganie do przestępstwa nieumyślnego. Podżeganie jest zawsze przestępstwem umyślnym. POSTĘPOWANIE Z NIELETNIMI Nie podlega karze : Nieletni który przed ukończeniem lat 13 popełnił czyn zabroniony, pod groźbą kary Nieletni który między 13 a 17 rokiem życia popełnił czyn zabroniony bez rozeznania, nie osiągnąwszy rozwoju umysłowego i moralnego w takim stopniu by mógł ocenić znaczenie czynu kierować swym postępowaniem Środki wychowawcze : Do tych nieletnich sąd stosuje tylko środki wychowawcze: upomnienia, oddanie pod dozór odpowiedzialnym rodzicom, dotychczasowym opiekunom, specjalnemu kuratorowi lub umieszcza w zakładzie wychowawczym Wyjątek: Wyjątkiem jest nieletni który po ukończeniu lat 13 a przed ukończeniem lat 17, popełnił z rozeznaniem czyn zabroniony, pod groźbą kary. Postępowanie zostało wszczęte po ukończeniu przez oskarżonego lat 17. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym nie miało sensu. W takim wypadku sąd powinien wymierzyć karę zgodną z obowiązującym prawem lecz stosując nadzwyczajne złagodzenie kary.